الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ ورتاق پىكىرىنشە، ادامزات قوعامىنىڭ قۇندىلىعى مەن الەمنىڭ الۋان تۇرلىلىگى بولىنۋگە ەمەس، كەرىسىنشە قوعامدار مەن مەملەكەتتەردى بىرىكتىرۋ، نىعايتۋ ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە ءتيىس. سوڭعى جىلدارى الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزى جاھاندانۋ جاعدايىنداعى قاۋىپتەر مەن ادامگەرشىلىك قاتەرلەر، بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ماسەلەلەرىن تالقىلايتىن حالىقارالىق ديالوگ الاڭىنا اينالدى.

جاھاندانۋ پروتسەسى قازىرگى زاماننىڭ وبەكتيۆتى قۇبىلىسىنا اينالىپ وتىر. ال، ادامزات وسى قۇبىلىستىڭ وڭ تاجىريبەسىن يگەرۋگە، سونداي-اق ونىڭ تەرىس سالدارىنا قارسى تۇرۋعا دايىن با دەگەن سۇراق تۋىندايدى.

وسى ورايدا، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، ەنتسيكلوپەديست، ەتولوگ-عالىم كونراد لورەنتس تەحنيكالىق وركەنيەت تاراپىنان كەلەتىن قاۋىپتەرگە قاتىستىجۇرگىزگەنالەۋمەتتىك-مادەني جانە جالپى گۋمانيتارلىق زەرتتەۋلەرى ناتيجەسىندە ەتيكا ماسەلەسى وزەكتى، ءارى شەشۋشى ءرول اتقاراتىنىن العا تارتقان ەدى. ول «ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ پلانەتامىزدا ادامزات مادەنيەتىن سانالى وزىندىك زەرتتەۋ بولعان ەمەس...» دەي كەلە، تىرشىلىك يەلەرىنە ورتاق بيولوگيالىق پرينتسيپتەرگە سۇيەنە وتىرىپ قوعامنىڭ پايدا بولۋى مەن مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىناتالداۋ جاساۋ ماڭىزدى دەپ سانايدى [1:458]. ونىڭ يدەيالارى جاراتىلىستانۋ، فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ سالالارىنداعى عالىمداردى جانە ءدىن سالاسىنىڭ ماماندارىن دا بەي-جاي قالدىرمادى.

«وركەنيەتتى ادامنىڭ سەگىز اۋىر كۇناسى» ەڭبەگىندە يندۋستريالدى قوعامدى ءداستۇرلى قوعامنان ەرەكشەلەندىرەتىن، ادام ءومىرىن تۇراقسىزداندىراتىن  نەگىزگى 8 تەندەنتسيانى العا تارتادى. ولار:

1) جەر شارىن مەكەندەۋشىلەردىڭ سانىنىڭ ءوسۋى، ءماجبۇرلى قورعانۋ (تار كەڭىستىكتە شوعىرلانۋى);

2) ومىرلىك كەڭىستىكتىڭ جۇتاڭدانۋى، تابيعي قورشاعان ورتانى قۇرتۋ، ادامنىڭ بويىنداعى سۇلۋلىققا، جاسامپازدىققا قۇشتارلىعىنىڭ جويىلۋى;

3) جالپى باسەكەلەستىك، ادامنىڭ ءوز-وزىمەن جارىسۋى، تەحنيكانىڭ دامۋىنىڭ اسەرىنەن شىنايى قۇندىلىقتاردى بايقاماۋ، ءبىر مەزەت ويلانۋعا ۋاقىتىڭ قالماۋى;

4) ديسكومفورتقا توزىمسىزدىك، نازىكتەنۋ، ءالجۋاستانۋ، فارماكولوگيامەن تەحنيكانىڭ دامۋى ادامنىڭ قينالۋ، قۋانۋ سياقتى تابيعي سەزىمدەرىنەن ايىرىلۋى;

5) گەنەتيكالىق توزۋ (ينفانتيليزم، پارازيتيزم);

6)داستۇردەن ايىرىلۋ، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن ۇرپاق اراسىنداعى ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەۋ، جاتتانۋى;

7) اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ جەتىلۋىنەن ادامداردىڭ پىكىر الۋاندىلىعىنىڭ جويىلۋى (باق، الەۋمەتتىك جەلىلەر، مودا، جارناما), سانانى مانيپۋلياتسيالاۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ ەسەلەپ ارتۋى;

8) يادرولىق قارۋ قولدانۋ قاۋپى، الايدا بۇل الدىنعى جەتەۋىنە قاراعاندا قۇتىلۋعا بولاتىن قاۋىپ. يادرولىق قارۋ قولدانۋ قاۋپى قوعامدا «اقىرزامان كوڭىل-كۇيىن» تۋدىرادى. ك.لورەنتستىڭ پىكىرىنشە، بۇل ادام ساناسىندا ءينفانتيليزمدى جانە پلانەتا بولاشاعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن تومەندەتەدى جانە بۇل باستى قاۋىپتىڭ ءبىرى [2].

ال جاۋاپكەرشىلىك ءوز كەزەگىندە، ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى مەن امال-ارەكەتتەرىن ايقىندايتىن ادامگەرشىلىك پوزيتسياسى ەكەنىن جانە ونى قالىپتاستىرۋعا بولاتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك.

قارۋ قولدانۋدىڭ مورالدىق ماسەلەسىنە قاتىستى ك.لورەنتس 50 دەن اسا بيولوگيالىق تۇرلەردى سارالاي كەلە: وتە مىقتى قارۋلانعان تۇرلەردە(مۇيىز، ءتىس، تىرناق، تىكەنەك، پانتسير، تۇياق ج.ت.ب.) تۋا بىتكەن مىقتى مورال قالىپتاساتىنىن تۇجىرىمدايدى. مىسالى: تۇرلەر ءوزارا قاقتىعىستا تابيعاتتان بار قارۋىنىڭ بارلىعىن قولدانباي ينستينكتتى تۇردە ءوزىن تىيادى، اسىرەسە جەڭىلىس تابۋشى ءوز تاراپىنان باعىنىشتىلىق پەن بويسۇنۋشىلىق تانىتاتىن بولسا، ال كەرىسىنشە ناشار قارۋلانعان تۇرلەردە تۋا بىتكەن مورال ناشار بولاتىنىن تاجىريبە جۇزىندە انىقتاعان. مىسالى: ادام – تابيعاتىنان ناشار قارۋلانعان ءتۇر، ول ءوز تاراپىنان كۇش قولدانىپ شابۋىل جاساعانشا قۇربانى قاشىپ ۇلگەرەتىن بولعان، سوندىقتان تابيعات بەرمەگەن قارۋدى ءوزى ويلاپ تاۋىپ تولىقتىرۋعا تۋرا كەلگەن. الايدا، جاساندى قارۋ ويلاپ تاپقالى ادام جەردەگى ەڭ قارۋلانعان تىرشىلىك يەسىنە اينالى، ال ءمورالى بولسا باستاپقى دەڭگەيىندە قالىپ قويعانىن ايتادى [3:117].

ك.لورەنتستىڭ «اگرەسسيا (زۇلىمدىق دەپ اتاۋلى)» كىتابىندا ادامزات ءوز-ءوزىن ساقتاۋ ءۇشىن: «ءبىز باسقا مادەنيەتتەرگە دەگەن توزىمدىلىكتى ۇيرەنۋىمىز كەرەك، مادەني نەمەسە ۇلتتىق تاكاپپارلىعىمىزدان باس تارتۋىمىز قاجەت، جانە ولاردىڭ وكىلدەرى دە ءبىز سياقتى ەكەنىن تۇسىنگەنىمىز ابزال، ەگەر قوعامدا توزىمدىلىك بولماسا، ەڭ قورقىنىشتى سوعىستارعا، ياعني ءدىني سوعىسقا اكەلۋى مۇمكىن» دەپ توپشىلاعان [3:61].

مادەنيەتتەگى جاڭاشىلدىق كۋلتى (نەوفيليا), ك.لورەنتستىڭ پىكىرىنشە، داستۇردەن قول ۇزۋگە اكەلۋىنە جول بەرمەۋ كەرەك. كەز-كەلگەن مادەنيەتتىڭ داستۇرلەرىندە جانە الەمدىك دىندەردىڭ ىلىمدەرىندە قامتىلعان دانالىق پەن ءبىلىمنىڭ باعا جەتپەس قازىنالارىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.

قازىرگى مادەنيەتتى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ دامۋى ادامداردىڭ اقپاراتتاردى سىني سارالاۋسىز قابىلداۋ ادەتىنەن قالىپتاستىرۋدا. ەرتە كەزدە اقپاراتتى سۇزگىدەن وتكىزۋ قىزمەتىن ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان، بىرنەشە بۋىنمەن تەكسەرىلگەن تاجريبە، ياعني ءداستۇر اتقارىپ كەلگەن [2, 8 ت.]. دەمەك، ادامعا قاۋىپ كەلتىرەتىن اقپاراتتى سارالاپ وتىراتىن تەتىك - ءداستۇر جوعالا باستالسا، ادامزاتقا قاۋىپ توندىرەتىن قۇبىلىستاردى تولىق قاندى ءتۇيسىنۋ سارالاۋ مەحانيزىمىنەن ايرىلدى. ءداستۇردىڭ جويىلۋى ادامزاتقا ورتاق مورالدىق قۇندىلىقتاردىڭ بۇرمالانۋىنا اكەلىپ وتىر.

جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەر الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزدەرىنە ارقاۋ بولعانى ءمالىم. ايتالىق، 2015 جىلى وتكەن V سەزدىڭ نەگىزگى تاقىرىبى بەيبىتشىلىك پەن دامۋ جولىنداعى ءدىني جانە ساياسي كوشباسشىلاردىڭ سۇحباتىن بەكىتۋ،  «ءدىني جانە ساياسي كوشباسشىلار: ادامزات الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك» ماسەلەسىن كوتەرگەن ەدى. 2018 جىلى وتكەن VI سەزدە جاھاندىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋى سالدارىنان تۋىنداعان حالىقارالىق شيەلەنىستىڭ كۇشەيۋى، قارۋ-جاراق جارىسىنىڭ ۇدەۋى جانە جاھاندىق ەكولوگيالىق كۇن تارتىبىندەگى تۇيتكىل ماسەلەلەر توڭىرەگىندە كەلەلى ويلار ايتىلدى. رۋحاني كوشباسشىلار بۇل ماسەلەلەردى ەڭسەرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى ول – قۇندىلىقتاردىڭ دۇرىس جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ جانە ادامداردى بەيبىتشىلىك، ادامگەرشىلىك، قوعامدىق كەلىسىم، ءوزارا قولداۋ سياقتى يدەيالار اياسىنا جۇمىلدىرۋ ەكەنىن العا تارتىپ كەلەدى. سايىپ كەلگەندە، الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى سەزىنىڭ نەگىزگى ماقساتى دا – وسى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

لورەنتس ك. وبراتنايا ستورونا زەركالا، م.، «رەسپۋبليكا»، 1998, 458 ب.

 لورەنتس ك. ۆوسەم سمەرتنىح گرەحوۆ تسيۆيليزوۆاننوگو چەلوۆەچەستۆا. / https://www.modernproblems.org.ru/sience/111-faults.html?showall=1

Ecce homo // لورەنتس ك. اگرەسسيا (تاك نازىۆاەموە «زلو»). / پەر. س نەم. گ. ف. شۆەينيكا. — م.: «پروگرەسس»، «ۋنيۆەرس»، 1994.

الىمقۇلوۆا س.ب.

جيىنتىق-تالداۋ دەپارتامەنتىنىڭ باس ساراپشىسى

Abai.kz