2023 جىلعى 19 ناۋرىزدا پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ «جاڭا قازاقستان دەگەنىمىز - ادىلەتتى قازاقستان» اتتى ەل بيلەۋ كونتسەپتسياسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جاسالعان ساياسي رەفورمالاردىڭ سوڭعى پاكەتى رەتىندە ءماجىلىس جانە ءماسليحات سايلاۋى ءوتتى. «بۇل سايلاۋ ءادىل ءوتتى ما؟» دەپ سۇراق قويۋ مۇمكىن كەيبىرەۋلەرگە كۇلكىلى شىعار. بىراق، سايلاۋدان سوڭ بۇل رەتكى سايلاۋدىڭ قالاي وتكەنى تۋرالى كوزقاراس ەكىگە جارىلدى. پرەزيدەنت ق.توقاەۆ: «بۇل جولعى سايلاۋ اشىق، ءادىل، باسەكەلى ءوتتى» دەپ ايتسا، سايلاۋعا قاتىسىپ، جەڭىسكە جەتە الماعان تاۋەلسىز كانديداتتار، تاۋەلسىز باقىلاۋشىلار مەن قوعام بەلسەندىلەرى «حالىق پارلامەنت» اتىمەن جينالىپ سايلاۋدىڭ ءادىل وتپەگەنىن، قايتا سايلاۋ وتكىزۋ كەرەكتىگىن مالىمدەدى. جينالىستا تاعى: «بۇل رەتكى سايلاۋ ادىلەتتى قازاقستاننىڭ جانازاسىن شىعاردى» دەگەن اششى پىكىر دە ايتىلدى.

تەك ءادىل سايلاۋ بولعاندا عانا ادىلەتتى قوعام قۇرۋعا بولادى. كاپيتاليستىك ساياسي جۇيەدە ادىلەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ بۇدان باسقا بالاما جولى جوق. بۇل اكسيوما. سوندا بۇل سايلاۋ ءزايىرى ءادىل ءوتتى ما، جوق؟

سايلاۋدىڭ ءادىل وتكەن-وتپەگەنىن ساراپتاۋدا ەكى ءتۇرلى تۇرعىدان وي جىبەرۋگە تۋرا كەلەدى. ءبىرى لوگيگالىق تۇرعىدان تالداۋ جاساۋ بولسا. ەكىنشىسى ناقتى زاڭ بۇزۋشىلىق فاكتىلەرگە سۇيەنىپ تالداۋ جاساۋ.

بۇل جولعى سايلاۋدىڭ ءادىل وتۋىنە بۇدان بۇرىنعى سايلاۋلاردىڭ قالاي وتكەنى قاتتى ىقپال ەتەدى. بۇدان بۇرىنعى سايلاۋلار ءادىل ءوتتى ما؟ سايلاۋدىڭ ءادىل بولعاندىعىنىڭ ەڭ باستى بەلگىسى سايلاۋدىڭ ءبىر-بىرىنە بالاما بولا الاتىن، سالىستىرىپ باعالاۋعا بولاتىن ساياسي تۇلعالار اراسىنداعى ءوتۋى. ۇمىتكەرلەر وسىلاي بولعاندا عانا سايلاۋشىلاردا تاڭداۋ مۇمكىندىگى بولادى. تاڭداۋ مۇمكىندىگىنىڭ بولۋى باسەكەنى كۇشەيتەدى. باسەكەنىڭ كۇشتى بولۋى تازا سايلاۋ وتكىزۋدىڭ قاجەتتى ينستۋرمەنتتەردى جانداندىرادى، كۇشەيتەدى.

«كۇشتى پرەزيدەنت» يدەياسىمەن باسقارىلىپ كەلە جاتقان قازاقستاندا ءادىل سايلاۋدىڭ باسى پرەزيدەنت سايلاۋىنان باستالادى. ءبىز نازارباەۆ پرەزيدەنت بولعان تۇستا سوڭعى جيرما جىلداعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا ن.نازارباەۆقا قارسىلاس بولا الاتىن ساياسي سالماققا يە تۇلعالاردىڭ پرەزيدەنت سايلاۋىنا تۇسكەنىن كورە المادىق. كەزىندە ن.نازارباەۆ پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ جەتەكشىسى بولعان ءاليحان بايمەنوۆ ن.نازارباەۆقا كەزەكتى وتكەلى وتىرعان پرەزيدەنت سايلاۋىنا اكەجان قاجىگەلديندى قاتىستىرۋدى ۇسىنىس ەتەدى. بۇل پرەزيدەنتتىلىگىڭىزدىڭ لەگيتيمدىلىگىن ارتتىرادى دەپ كەڭەس بەرەدى. باسىندا بۇل ۇسىنىسقا ماقۇل بولعان ن.نازارباەۆ كەيىن اينىپ كەتكەن. بۇدان ءبىز ن.نازارباەۆتىڭ سايلاۋدا كىمنىڭ وزىنە قارسىلاس بولاتىنىن ءوزى بەگىتەتىنىن، وزىنە كۇشتى قارسىلاس، بالاما كانديدات بولا الاتىن سالماعى بار تۇلعالاردى سايلاۋعا جىبەرمەيتىنىن انىق كورەمىز. مۇنداي سايلاۋدا سايلاۋدىڭ ءادىل وتپەگەنىنىڭ بەلگىسى رەتىندە قازاقستاندا سايلاۋ سايىن بولاتىن، حالىق شۋلاپ قالاتىن، توپتاپ بيۋللەتەن تاستالدى، تاۋەلسىز باقىلاۋشىلار قۋىلدى. حاتتاما ۋاعىندا بەرىلمەدى. سايلاۋ زاڭىنا قايشى كەلگەنىن دالەلدەيتىن ۆيدو ايعاقتار بولسا دا، سوت ارىزدى تىركەۋدەن سەبەپسىز باس تارتتى دەگەن فاكتىلەردى كەلتىرىپ سايلاۋدىڭ ءادىل وتپەگەنىن دالەلدەۋدىڭ ءوزى باسى ارتىق شارۋا.

2019 جىلى ماۋسىمدا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا ق.توقاەۆتىڭ قالاي جەڭىسكە جەتگەنى كوپكە ءمالىم. سايلاۋ ارقىلى بيلىكتى وزگەرتكىسى كەلگەن حالىق قاتتى بەلسەندىلىك كورسەتتى. حالىق ءوز داۋىستارىن قورعاۋ ءۇشىن بيلىكگە قارسى شىعۋعا دايىن بولدى. قاقتىعىس تۋىلىپ، قان توگىلۋدەن الاڭداعان ءا.قوسانوۆ جەڭىلىسىن ەرتە مويىنداپ، ماسقارا بولدى. بۇل سايلاۋ «قوسانوۆ سيندرومى» دەگەن اتپەن تاريحتا قالدى.

2020 جىلى سايلاۋ زاڭىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى.  اتالمىش وزگەرىستەر سايلاۋدى ءادىل وتكىزۋ ءۇشىن دەلىندى. بىراق، 2022 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋى بالاما كانديداتسىز ءوتتى.  دەمەك كەشەگى سايلاۋعا دەيىن قازاقستاندا ءادىل، تازا سايلاۋ وتكەن جوق. سوندىقتان سايلاۋدى ۇيىمداستىرۋشىلار ادىلەتسىز سايلاۋ وتكىزۋ ادەتىن، مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ الدى. وسىنداي جاعدايدا ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ ءۇشىن بيلىك نە ىستەۋى كەرەك؟ پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ سايلاۋ الدىندا: «بۇل جولعى سايلاۋ ءادىل وتەدى»، - دەگەن ءبىر اۋىز سوزىمەن سايلاۋ ءادىل وتە مە؟ جوق! سوندىقتان ادىلەتسىز سايلاۋ وتكىزىپ قالىپتاسىپ قالعان سايلاۋ جۇيەسىن دۇرىستاۋ ءۇشىن بيلىك ناقتىلى ارەكەت ەتۋى كەرەك ەدى. بىراق، بيلىك بۇل جولى ەشقانداي ناقتىلى ارەكەت جاسامادى. جاساماق تۇرماق، ءتىپتى، ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنىڭ  ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى سايلاۋ ۋچاسكەلەرىندە سايلاۋدى قالاي ۇيىمداستىرۋ تۋرالى «اشىق  ساباق» ءوتىپ بەرسىن، سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ توراعا، ءتورايىمدارى سايلاۋدى ءادىل وتكىزۋ ءۇشىن «انت قابىلداسىن» دەگەن ۇسىنىسىنا جاۋاپ تا بەرمەدى. «اقجول» پارتياسىنىڭ سايلاۋ ۋچاسكەلەرى بەينەباقىلاۋ كامەرالارىمەن جابدىقتالسا دەگەن ۇسىنىسىنان سىمايىلوۆ ۇكىمەتى قاجەتسىز دەپ باس تارتتى. بيلىك تارابىنىڭ بۇنداي  ارەكەتسىزدىگى  سايلاۋ كوميسسيالارىنا بۇرىنعى اۋەنگە باسا بەرىڭدەر دەگەن انىق سيگنال بولدى. بۇنداي جاعدايدا ءادىل سايلاۋ تۋرالى ءسوز ايتۋدىڭ ءوزى قيۆن.

بۇل جولعى سايلاۋدا دا سايلاۋ كوميسسيالارىنا جاڭادان تىرگەلگەن ەكى پارتيانىڭ مۇشەلەرى تارتىلمادى. بۇل سايلاۋ زاڭىنداعى زاڭدىلىق ساقتالماعاندىعىن كورسەتەدى. زاڭ تۇرعىسىنان وسى زاڭسىزدىق بۇل سايلاۋدى زاڭسىز دەپ تانۋعا جەتكىلىكتى. جەلىدە ۆيدەوسى ءورىپ جۇرگەن كۇلكىلى زاڭ بۇزۋشىلىق فاكتىلەردى بۇل جەردە تىزبەلەپ جاتۋ قاجەتسىز بولار. بۇل سايلاۋدان بۇنداي شەكتەن شىققان باسسىزدىقتى كورگەن ءماجىلىستىڭ بيىل تاراعان شاقىرىلىمنىڭ دەپۋتاتى، «اق جول» پارتياسىنىڭ مۇشەسى بەرىك دۇيسەنبينوۆ: «بۇرىنعى سايلاۋلار داۋىستى ۇرلاۋ بولسا، بۇل جولعى سايلاۋ داۋىستى توناۋ بولدى»، - دەپ سالدى.

ءبىز جاعدايدى تولىق زەردەلەي كەلە بۇل جولعى سايلاۋ ادىلەتسىز سايلاۋ بولدى، سايلاۋدى زاڭسىز دەپ تانۋعا تولىق نەگىز بار دەپ انىق ايتا الامىز.

اعىباي اكبارۇلى

Abai.kz