سالتى جاقسىنىڭ – حالقى جاقسى!

عاسىردان عاسىرعا ۇلاسقان تالاي زاماندى باسىنان وتكەرگەن قازاق حالقى وزىنە عانا ءتان بولعان ۇلتتىق بەينەسىن پاش ەتەر قازاقى سالتى مەن يسلامي ءداستۇرىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا تاپسىرىپ كەلەدى. الايدا اتا سالتتى ەسكىلىكتىڭ قالدىعى ساناعان، ءدىني ءداستۇردى قۇبىجىق كورسەتىپ ساناعا سىڭدىرگەن اداسۋشىلىقتىڭ سالقىن سىزى ءالى دە ەل ىشىندە ءبىلىنىپ كەلەدى. كەيدە قازاقي سالت پەن ءدىني ءداستۇردىڭ ءمانىن جەتە بىلمەگەندىكتەن ءدىن ۇستانىپ، ناماز وقىپ جۇرگەن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ اراسىندا ءوزارا تۇسىنبەۋشىلىكتىڭ ورىن الىپ جۇرگەنى دە راس. ول ەكى تاراپتىڭ ءبىرى، ءوزىن عانا ءجون ساناپ، ەكىنشى جاقتىڭ ءىس-ارەكتتەرى مەن امالدارىنان كەمشىلىك تاۋىپ جاتادى. ونداي ءوزارا تۇىنبەۋشىلىكتىڭ ءبىر قاتار سەبەپتەرى دە كوپشىلىككە  بەلگىلى. دەسەك تە،  سونداي سەبەپتىڭ پايدا بولۋى، كۇندەلىكتى قولدانىپ جۇرگەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنە دە قاتىستى ەكەنىن اڭعارماي ءجۇرمىز.

بىزدە ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر، سالت-سانا ماسەلەلەرى ايتىلۋداي-اق ايتىلىپ كەلەدى. ءتىپتى بۇل تىركەستەرگە قۇلاقتىڭ ۇيرەنگەنى سونشالىق سانا دا، سالت تا، ءداستۇر دە ءبىر ماعىنادا ايتىلاتىن سينونيم سوزدەر سياقى ەستىلەتىن بولىپ كەتتى. الايدا، بۇل سوزدەر قوعامدىق ورتادا بولەك-بولەك وزىندىك مىندەت اتقاراتىن، جەكە-جەكە ۇعىمدار ەكەنىنە كوپشىلىكتىڭ  مان بەرىپ جاتقانى شامالى.

«ادەت-عۇرىپ» دەپ ايتىپ جۇرگەنىمىز، اراپ تىلىنەن اۋىسقان «ءال-عادات» جانە «ءال-عۋرف» دەگەن سوزدەر. بۇل سوزدەر ءتۇرلى ماعىناعا يە. قوعامدىق ورتادا، «ءال-عادات» - ۇيرەنشىكتى ءىس، قالاپتاسقان جاعداي دەگەندى بىلدىرەتىن، ال، «ءال-عۋرف» - دۇرىس، تۋرا، جاقسى دەگەندى بىلدىرەتىن ماعىنادا قولدانىپ ءجۇرمىز. ادەت-عۇرىپ دەپ ايتقاندا، دۇرىس دەپ ماقۇلدانعان، قوعامعا پايدالى بولاتىن جاقسى ءىس-ارەكەتتەر ايتىلادى. ەگەر ادەتتىڭ ىشىندە جاعىمسىز كورىنەتىن بۇرىس (تەرىس) ارەكەتتەر بايقالىپ قالسا، وندايدا «ادەتى جامان ەكەن» دەپ، ءادىل باعا بەرىپ تە جاتامىز. ياعني، ونداي ادەت جاقسى ء(ال-عۋرف) ەمەس.  ادەت-عۇرىپتى ساقتايىق، – دەگەندە، قازاقتىڭ ەرەكشەلىككە يە ەجەلگى جاقسى ادەتتەرى مەن تابيعاتىن  بايىتا وتىرىپ، كەلەر ۇرپاققا جەتكىزەيىك دەيمىز.

ءداستۇر – «دۋستۋر» دەپ ايتىلاتىن اراپ ءسوزىنىڭ بالاماسى، كونستيتۋتسيا، قۇقىقتىق نەگىز، ءدىني ۇكىم دەگەندى بىلدىرەدى. يسلام مەملەكەتتەرىندە كونستيتۋتسيا ء(داستۇر) يسلام شاريعات ەرەجەلەرىنە نەگىزدەلگەن. يسلام ءدىنى كەلگەننەن كەيىن اراپ حالقىنىڭ ەجەلگى سالتتارى رەتتەلىپ،  دىنگە قايشى كەلمەيتىندەرىن پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.ۋ.) ءوزى دا ۇستاندى.

مىسالى: پايعامبارىمىز (س.ع.ۋ.), قۇرايىشتىقتاردىڭ ەجەلگى سالتى بويىنشا، ۇلى يبراھيم دۇنيەگە كەلگەندە، جەتى كۇننەن كەيىن شاشىن الىپ، ەسىمىن قويىپ، ساداقا تاراتىپ، مال سويىپ، جاقىندارىنا ءدام تاتىردى. وسىلايشا، يسلام دىنىنە قايشى كەلمەيتىن قۇرايىش سالتتارى  پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.ۋ.), سۇننەتكە اينالىپ، ءدىني ءداستۇر تالاپتارىنا كىرىكتى.  سوندىقتان يسلام مەملەكەتتەرىندە ءدىني ءبىلىم العان كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ىشىندە، ءدىني ءداستۇر تالاپتارىنا قايشى كەلمەي تۇرسا دا، باسقا ەلدىڭ سالتتارى «بيداعا (دىننەن تىس)» دەگەن ۇعىممەن، ءوز سالتىنا ءوزى وگەيسىپ قارايتىنداردىڭ بار ەكەندىگى شىندىق.

قازاق تا مۇسىلمان حالىق، ولاي بولسا يسلام شاريعاتىنا ءتان ءداستۇر (ۇكىم) بىزگە دە لايىق ءارى مىندەتتى. كەڭەستىك زاماننىڭ نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى حالىقتى دىنسىزدەندىرۋ بولعاندىقتان، اتەيست عالىمداردىڭ بەلسەندىلىگى «ءداستۇر» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. «ءداستۇر» ءسوزىن «سالت» نەمەسە «ەجەلگى، بۇرىنعى» دەگەن ماعىنادا قولدانا بەرەتىن بولدىق. بۇل ورايدا ونەر سالاسىنداعى «جۇلدىزدار» وق بويى وزىپ، اسپانداپ تۇر. «ءداستۇرلى ءان،  ءداستۇرلى جىر،  ءداستۇرلى كۇي، ءداستۇرلى بي» دەپ سىرعىتا بەرەدى. ول «جۇلدىزداردى» شالعايدان تارتىپ، «جەر بەتىنە» تۇسىرەر عىلىم يەلەرىنىڭ وزدەرى دە سالت ۇعىمىنا ونشالىقتى ءمان بەرمەيتىن سياقتى، «سالت-ءداستۇر» دەپ قوسارلاپ سويلەگەنگە نەمەسە جازعانعا ۇيرەنگەن. سوندا سالت نە ءۇشىن كەرەك، ءداستۇر نە ءۇشىن كەرەك ەكەنىن ايىرىپ الا الاتىن تىڭداۋشى نەمەسە وقىرمان بولسا عوي.

سالت – ءبىر تۇتاس ولكەنىڭ، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ءسىڭىستى بولعان ۇردىستەن قالىپتاسقان قولدانىستاعى ءىس-ارەكەتتەر.

ءبىر قاتار ەجەلگى عىلىم يەلەرى ءار ەتنوستىڭ سالتىنا ۇلكەن ءمان بەرە وتىرىپ، ول ادەتتەردىڭ ءبىر ەلدىڭ «سالتى» دەپ مويىندالۋى ءۇشىن تومەندەگى مىنا ءۇش شارتتى ۇسىنعان:

- سالت، قۇران مەن سۇننەتتىڭ ماتىندەرىنە، عالىمداردىڭ ءبىر اۋىزدان كەلىسكەنىنە (يجما) نەمەسە شاريعاتتا بەكىتىلىپ قويعان ۇكىمگە كەرى كەلمەۋگە ءتيىس.

سونداي-اق، سالت – زايىرلى مەملەكەتتەردە، كونستيتۋتسيالىق تالاپتار مەن ەرەجەلەرگە قايشى بولماۋى كەرەك. يمام ءاس-ساراحسيدىڭ سوزىنە قۇلاق سالساق: «قۇران مەن سۇننەتكە قارسى كەلگەن كەز-كەلگەن سالت ەسەپكە الىنبايدى. ء(حى ع. «ءال-ءمابسۋت» 1/146)

- سالت – سول قوعامدىق ورتادا كەڭ تارالۋى ءتيىس. يمام اس-سۋيۋتيدىڭ ايتۋىنشا: «ەگەر سالت (قوعامدىق ورتادا مويىندالىپ) كەڭ تاراعان بولسا عانا ءتان الىنادى، ال ەگەر ولار ايقىن بولماسا، ەسەپكە الىنبايدى». ( «ءال-ءاشباحھ ءۋا-ءينازيار» 87).

- سالت، بىزگە بۇرىنعىلاردان جەتكەن، سونداي-اق، بۇگىنگى ومىردە دە قولدانىستاعى سالت بولعانى ءجون. بۇل ورايدا يمام ال-قارافي: «ءار نارسەنىڭ سالت ارقىلى كورسەتىلەتىن ايرىقشا ورىنى بار»، - دەسە، يمام ءان-ءناۋاۋي: «شاريعاتقا قارسى كەلمەگەن كەيبىر ماسەلەلەردە، سالتقا سۇيەنۋ كەرەك»، - ەكەنىن ايتادى.(«شارح ساحيح مۋسليم» 2/8).

سالت نەگىزىندە – ءبىر ۇلىستىڭ، ۇلتتىڭ، سونداي-اق قوعامنىڭ، قاۋىمنىڭ تابيعي بولمىسىن، سىرتقى سيپاتىن ايقىندايتىن كورىنىس.

سالت – ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى، انا ءتىلىمىزدى، ءتۇر-تۇلعامىزدى ساقتاۋشى. سالت وزگەرىپ ۇلتتىق سيپاتىنان ايىرىلا باستاعاندا قازاقى مەنتاليتەت تە ء(دىل) وزگەرىسكە ۇشىرايتىنىن بۇگىنگى ءومىر كورسەتىپ وتىر. انا ءتىلىمىز وزگە ەتنوستىڭ سوزدەرىمەن شۇبارلانا بەرسە، قازاق تىلىنە ءتان ۇندەستىك بۇزىلىپ، ءبىرتىن-ءبىرتىن وزگە تىلگە اينالدىرىپ المايمىز با؟ ارينە، مۇنداي جاعدايدىڭ بەتىن اۋلاق ەتكەي، الايدا «وركەنيەت» دەگەن تۇسىنىكپەن باسقا ەلدىڭ سالتىن بويعا ءسىڭىرىپ جاتقانىمىزدى اڭعارۋعا بولاتىن شىعار.

سالت – جاسامپازدىقتىڭ كەپىلى، ۇلت كۇمبەزىنىڭ دىڭگەگى.

بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن ەلىن، جەرىن قورعاعان ارىستان ازاماتتار اتتان اۋناپ جەر جاستانعاندا، ولاردىڭ وتباسىنا قامقورلىق ەتكەن، ارتىندا قالعان جەتىمدەردى جەبەپ، كەتكەن بوزداقتاردىڭ شاڭىراعىن ساقتاپ، ۇلىن ۇيادان، قىزىن قيادان  كورسەتە الاتىن ەرەكشە سالتىمىز بولدى. ول – امەڭگەرلىك.  ازۋلىنىڭ اۋزىنا، مىقتىڭ ۋىسىنا ءتۇسىپ، «بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن» بولعان سول ءبىر قيىن كەزەڭدە قازاقتى جويىلىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالعان وسى امەڭگەرلىك سالتىمىز. بۇگىنگى اي-كۇن اماندا، بەيبىتشىلىك زاماندا نەگە جەسىر كوپ، نەگە جەتىم كوپ؟

سالت – تۋىستىق بايلانىس پەن جەكجاتتىق قاتىناستى رەتتەۋشى. ورىس حالقى ۇلدان شىققان نەمەرەنى دە، قىزدىڭ شىققان جيەندى دە «نەمەرە» دەپ قابىلدايدى، سوندىقتان قۇداندالى ەكى جاق ءبىرىن-ءبىرى «تۋىس» دەپ ەسەپتەيدى. وكىنىشكە وراي، بۇگىندە وسىلاي دەپ ءتۇسىنىپ: «نەسى بار، ۇلدىڭ بالاسى دا، قىزدىڭ بالاسى دا ءوز بالام، نەمەرە» دەپ جۇرگەن قازاقتار بارشىلىق. بۇل – وزگە ۇلتتىڭ سالتىن قابىلداپ جاتقانىمىزعا ايعاق ەمەس پە؟ قازاق سالتىندا قۇدا تۋىس ەمەس، سىيلاستىق جونىندە ەڭ جوعاردى قۇرمەتكە لايىق جەكجات. جيەن دە، كۇيەۋ دە – جەكجات. سالتىمىز ولاردىڭ دا وزدەرىنە ءتان سىي قۇرمەتتەرىن رەتتەپ قويعان.

سالتىنا قاراپ ادامداردىڭ قاي ۇلتتىڭ وكىلى ەكەندىگىن ايىرۋ قيىن ەمەس. ويتكەنى ۇستانعان سالتى، انا ءتىلى، ءسانى مەن سالتاناتى ولاردىڭ كىم ەكەندىگىن ايشىقتى تۇردە كورسەتىپ تۇرادى. ەجەلدەن-اق سالت – ادامداردىڭ  بىرىن-ءبىرى قۇرمەتتەۋدە، ءوزارا سىيلاسۋدا ۇلكەن مىندەت اتقارىپ، قوعام تىنىشتىعى مەن اۋىزبىرلىكتى قولداۋدىڭ ناقتى كورىنىسى بولىپ كەلگەن. بۇگىندە قازاقستان حالىقىنىڭ اسسامبلەياسى وسى كورىنىستىڭ شىنايى جالعاسى ەكەندىگىنە بارشامىز كۋا بولىپ ءجۇرمىز.

ءداستۇر بولسا – رۋحاني سەنىم ايناسى. ادام ءدىنسىز بە، جوق الدە ءدىن ۇستاناما؟ ەگەر دىندە بولسا، قاي ءدىننىڭ وكىلى؟ ياعني ءدىني ءداستۇر – ادامنىڭ رۋحاني بەينەسى، قاۋىمنىڭ رۋحاني بايلانىسى.

مىسالى: اۋىلعا كەلىن تۇسكەندە، ونى كۇيەۋ جىگىتتىڭ جاقىن تۋىستارىمەن تانىستىرۋ، جىرعا قوسىپ، وسيەت-ونەگە بەرۋ، سونداي-اق ادام ومىرىندە ايرىقشا ورىن الاتىن وسىنداي قۋانىشتى كۇنگە لايىق جاراسىمدى ءازىل-كۇلكىنى ارالاستىرا وتىرىپ، كەلىننىڭ بەتىن اشۋ – قازاققا عانا ءتان بولعان سالتىمىز. ال، شاريعاتىمىزعا ساي جۇبايلاردىڭ نەكەسىن قيۋ – ءدىني ءداستۇر. اتاپ ايقاندا، يسلام شاريعاتىمەن داستۇرلەر جالعاسادى. ءداستۇر ارقىلى ميلليونداعان مۇسىلماندار قاتارىنان ورىن الىپ، پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.ۋ) ابرويلى ۇممەتىنىڭ ىشىندە بولماقپىز. ال سالتىمىز ارقىلى وزگە ۇلت وكىلدەرى ءبىزدى  قازاق  دەپ تانيدى ءارى مويىندايدى.

زامانىندا تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى»، ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولى»، قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولى» زاڭنامالىق قۇجات رەتىندە ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن ىرەتتەپ وتىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارعانىن تاريحىمىز بىلەدى. «جەر داۋى، جەسىر داۋى، بارىمتا كەزىندەگى ادام شىعىنى، ۇرلىق كەزىندەگى مال باسى مەن تاپتالعان ار-نامىستى ورنىنا كەلتىرەتىن شەشىم قابىلداعاندا، ءدىني داستۇردەن بولەك، ساناعا سىڭگەن سالتتىڭ ماڭىزى اسا سالماقتى بولعان.

قولدانىستاعى «سانا» ءسوزى سالتقا دا، داستۇرگە دە قاتىستى. ەگەر پاندە ءدىني ءداستۇردى سانالى تۇردە مويىنداسا، وندا ول – مۇسىلمان بولادى. ەگەر قازاق ءوز سالتىن سانالى تۇردە ۇستانسا، وندا باسقالار ونى «قازاق» دەپ قابىلدايدى، ياعني ۇلتتىق سيپات ساقتالادى. قازاق، قىرعىز، ۇنگىش، شەشەن، تۇرىك، نوعايلى، تاتار ت.س. – بارىدە ءبىر ءدىني ءداستۇردى ۇستانادى عوي؟ بىراق ولاردى ۇلت رەتىندە كورسەتىپ وتىرعان قولدانىستاعى سالتتارى ەمەس پە؟ ەگەر بۇرىنعىلاردىڭ ءسوزىن ەسكە الاتىن بولساق: «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى قاراقاسقا» دەپ بەكەر ايتپاعان شىعار. سالتتى ساقتاۋدىڭ نەگىزدى ماقساتى: ەل بولىپ قالۋ، زامانعا سايكەس ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ.

ولاي بولسا، سالت پەن ءداستۇر ساباقتاستىق شىرىنىنان سۋسىنداعان سەنىم عانا كەلەشەككە الىپ بارا الاتىن، بايىرعى بابالار ۇلىلىعىن جالعاستىرار جول دەپ تۇسىنەمىز.

ەجەلگى تاريحقا قاراساق قانشاما ۇلىستار، كەزىندە گۇلدەنگەن قانشاما وركەنيەت جەر بەتىنەن جوق بولىپ كەتكەن. ولاردىڭ ساۋلەت ونەرىندەگى جەتىستىكتەرى مەن الىپ قۇرىلىستارى، سونداي-اق كەيبىر تىلسىم قۇپيالارى، اكەمەديالىق عىلىمي تابىستارمەن قارۋلانعان بۇگىنگى زامان تۇرعىندارىن كۇن وتكەن سايىن تاڭعالدىرۋدا. بىراق ولار جەر بەتىندە ماڭگى ەل بولىپ قالا المادى عوي.

وتكەنگە ۇڭىلسەك، قازاق ەلىن جوق ەتۋگە ۇمتىلعان مەملەكەتتەردىڭ كەيبىرى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتىپتى. بابالار تىلەگى قابىل بولىپ، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق ەلىن جاراتۋشى يە ساقتاپ كەلەدى. ويتكەنى قازاق ەلىنىڭ ۇلىلىققا ۇمتىلعان سالتاناتتى سالتى، ادامگەرشىلىككە، مەيىرباندىققا، سۇيىسپەندىككە شاقىرعان ءدىني داستۇرىنە دەگەن كىرشىكسىز سەنىمى، ءار زاماندا رۋحىنا قۋات، جاسامپازدىققا دەگەن بەرىك سانا قالىپتاستىرا ءبىلدى.

ەندەشە «سالت – سانا» دەپ بەكەر ايتىلماپتى. بارشا قازاق ەلىن ۇلتتىق بيىكتىككە كوتەرەتىن قوعامدىق سانانىڭ قالىپتاسۋى، وزىق، جاسامپاز سالتىمىز بەن كىناراتسىز سەنىمگە نەگىزدەلگەن ءدىني ءداستۇر تازالىعىن ساقتاي بىلۋدە ەكەن.

قۋانىشبەك اليشەرۇلى

تاراز قالاسى

Abai.kz