1961 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە جەر وربيتاسىندا 108 ساعات بولىپ، قايتىپ ورالعان يۋري گاگارين عارىش كەڭىستىگىندە العاشقى رەت بولعان ادام رەتىندە تاريحقا ەندى. الايدا بۇل جەتىستىككە كەڭەس وداعى نەمىس تەحنولوگياسىنىڭ ارقاسىندا جەتكەنىنەن كوپشىلىك بەيحابار ەدى.

نەمىس كينورەجيسسەرى مارتين حيۋبنەر «Stalins deutsche Elite. Deutsche Spezialisten im Dienste der Sowjetunion» («ءستاليننىڭ نەمىس ەليتاسى. نەمىس ماماندارى كەڭەس وداعىنىڭ قىزمەتىندە») اتتى دەرەكتى فيلمدە ستالين سوعىستان كەيىن كەشەگى جاۋلاردى قالاي پايدالانعانىن باياندايدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سوڭعى كەزەڭىندە نەمىستەر جاساپ شىعارعان الىستان باسقارىلاتىن V-2 (فاۋ-2) رەاكتيۆتى راكەتالارى امەريكانى دا، كەڭەس وداعىن دا قىزىقتىرىپ، ەكى جاق تا بۇل تەحنولوگيانى قولعا تۇسىرۋگە جانتالاسا كىرىسەدى. مۇنىڭ بولاشاقتا عارىشتى يگەرۋگە ماڭىزى زور ەكەنىن باسەكەلەستەر جاقسى تۇسىنگەن.

بىراق 1945 جىلدىڭ ساۋىرىندە نوردحاۋزەندەگى زاۋىتقا جەتكەن كەڭەس اسكەرلەرى جەر سيپاپ قالادى. ونداعى راكەتاعا قاتىستى قۇجاتتار مەن سىزبالاردى، تەحنيكالىق قوندىرعىلاردى امەريكاندىقتار الىپ كەتكەن ەدى. وسىدان سوڭ ماسكەۋ فاۋ زىمىراندارىن جاساۋ قۇپياسىن يگەرۋ ءۇشىن نەمىس ماماندارىن ءوز جاعىنا تارتۋعا كوشەدى. كەڭەس وككۋپاتسياسى اۋماعىنداعى شتاسفۋرت، يەنا، بەرلين، دەسساۋ قالالارىنان بۇرىن فاشيستەرگە قىزمەت ەتكەن ينجەنەرلەر مەن كونسترۋكتورلاردى جيناپ الىپ تيۋرينگەندەگى بلايحەرودە زاۋىتىندا فاۋ ءوندىرىسىن قايتا جانداندىرادى.

بۇل كەزدە فاۋ زىمىرانىنىڭ باس كونسترۋكتورى ۆەرنەر فون براۋن امەريكاندىقتار جاعىنا ءوتىپ كەتكەن ەدى. بىراق ونىڭ ورىنباسارى حەلمۋت گەرترۋپ نكۆد-نىڭ قارماعىنا تۇسەدى. نەمىس ماماندارى ورىستارعا قۇپيانى اشقىسى كەلمەيدى. بىراق ماسكەۋ ولاردىڭ الدىنا ەكى تاڭداۋ قويادى: سىبىرگە ايدالىپ اتىلۋ نەمەسە جوعارى جالاقى، كەرەكتىنىڭ بارىمەن قامتاماسىز ەتىلىپ، ءوز ماماندىقتارى بويىنشا جۇمىستارىن جالعاستىرۋ. باسقا جول قالماعان نەمىس ينجەنەرلەرى سوڭعىسىن تاڭدايدى.

1946 جىلعى 15 مامىردا سسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ «رەاكتيۆتى قارۋ ماسەلەلەرى» اتتى قاۋلىسى شىعادى. وندا شىعىس گەرمانيا اۋماعىنداعى رەاكتيۆتى فاۋ زىمىراندارى وندىرىسىنە، نەگىزگى كاسىپورىنداردى كەڭەس وداعىنا كوشىرۋگە باسا نازار اۋدارىلادى. 1946 جىلدىڭ 22 قازانىندا ءتۇن ورتاسىنان اۋا ارناۋلى اسكەر توپتارى نەمىس ماماندارىنىڭ ۇيلەرىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ، شۇعىل تۇردە جينالۋعا بۇيرىق بەرەدى.   سول كۇنى تاڭ اتا V-2 زىمىراندارى، تەحنيكالىق جابدىقتار جانە كونسترۋكتورلار مەن ينجەنەرلەر تيەلگەن پويىز بلايحەرودەدەن شىعىپ ستالينگرادقا تاياۋ كاپۋستين يار سىناق الاڭىنا جول تارتادى. كاپۋستين ياردا زىمىراندار ءتۇسىرىلىپ، ماماندار ماسكەۋ مەن لەنينگراد اراسىنداعى قۇپيا قالاشىققا جەتكىزىلەدى.  دەسساۋدان شىققان ەكىنشى پويىزبەن مامانداردىڭ باسقا ءبىر بولىگى كۋيبىشەۆ تۇبىندەگى نەمىستەر قىسقاشا ۋپرا دەپ اتاپ كەتكەن ۋپراۆلەنچەسكي كەنتىنە اكەلىنەدى.

كەڭەس ۇكىمەتى نەمىس ماماندارىنا جايلى پاتەر بەرىپ، مول جالاقى تولەپ، سوعىستان كەيىنگى اۋىر جاعدايعا قاراماستان ازىق-تۇلىكپەن تولىق قامتاماسىز ەتىپ ەرەكشە جاعداي جاسايدى. جەر اۋدارىلعان ينجەنەردىڭ بالاسى حيلمار باۋمان: «بىزدە قاجەتتىنىڭ ءبارى بولدى. بىراق التىن تورداعى قۇستىڭ كۇنىن كەشتىك. قالاشىقتان تىس جەرگە اتتاپ باسۋعا بولمايتىن. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزعا قىزعانا قاراپ، جەك كورەتىن. ولاردىڭ كوزىمەن قاراعاندا ءبىز فاشيستەر ەدىك» دەپ ەسكە الادى.

نەمىستەر وزدەرىنە ءتان ۇقىپتىلىقپەن تاپسىرىلعان جۇمىستى ءمىنسىز اتقاردى.  كاپۋستين ياردا بلايحەرودەدەن كەلگەننەن سوڭ ءبىر جىل وتكەندە ءبىرىنشى راكەتا ۇشىرىلدى. سىناق ءساتتى بولعاننان كەيىن كرەمل نەمىس ماماندارىن قاجەتسىنبەي قالدى. نەمىستەر بۇرىنعىشا جوعارى جالاقى الىپ، سوۆەت ازاماتتارىنىڭ تۇسىنە دە كىرمەگەن جايلى تۇرمىس كەشىپ جاتتى، بىراق ەشقانداي جۇمىسقا تارتىلمادى. حەلمۋت گەرترۋپ ماسكەۋگە: «بىزگە جۇمىس بەرىڭدەر، نەمەسە ەلىمىزگە قايتارىڭدار» دەپ حات جولدايدى. بىراق وعان ەشقانداي جاۋاپ بولمايدى. سوڭىنان نەمىستەردى زىمىران وندىرىسىنە ەش قاتىسى جوق زاۋىتتارداعى جاناما جۇمىستارعا تارتادى. بىراق ءوز ماماندىقتارىنان قول ءۇزىپ قالعان كونسترۋكتورلار مەن ينجەنەرلەر بۇعان نارازى بولادى.

تەك ارادا بەس جىل وتكەندە نەمىس ماماندارىنا وتاندارىنا قايتۋعا رۇقسات بەرىلىپ، 1952 جىلدىڭ كۇزىندە ولاردىڭ العاشقى بولىگى گەرمانياعا ورالادى. «سوعىستان كەيىن ورىستار شىعىس گەرمانيادان شوكولادتان باستاپ جازۋ ماشينكاسى، كاسىپورىندارداعى قۇرال-جابدىقتارعا دەيىن ءبارىن كەڭەس وداعىنا اكەتتى» دەپ ەسكە الادى حيلمار باۋمان.

سول جىلدارى كەڭەس وداعى كاسىپورىندارىندا ءۇش مىڭنان اسا نەمىس ماماندارى زىمىران شىعارۋ، اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى فيزيك عالىمدار، ينجەنەرلەر مەن كونسترۋكتورلار جۇمىس ىستەگەن ەكەن. ءستاليننىڭ «نەمىس ەليتاسى» بولماسا كەڭەس وداعى عارىشتى باعىندىرىپ، اتوم قارۋىنا يە بولا الار ما ەدى؟

مارات ەرمۇقانوۆ

Abai.kz