قايسىبىر كۇنى ەلەۋسىزدەۋ وتكەن ءبىر جيىندا ۋاعىز ايتقان «رۋحانيات» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى مۇرات قاجى مىڭباي وزىندە بار مىناداي ءبىر ستاتيستيكامەن ءبولىستى. ول كىسىنىڭ دەرەگىنشە، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا 11 ملن. ادام ءوزىن مۇسىلمانمىن دەپ ەسەپتەيدى. بىراق ولاردىڭ بەس ءجۇز مىڭدايى عانا بەس پارىزدى بۇلجىتپاي ورىنداپ جۇرسە كەرەك. ال تاعى ءبىر بەس ءجۇز مىڭداي پەندە جۇما نامازعا عانا قاتىسىپ دەگەن سەكىلدى ءتيىپ-قاشىپ جۇرگەن كورىنەدى.

قايسىبىر كۇنى ەلەۋسىزدەۋ وتكەن ءبىر جيىندا ۋاعىز ايتقان «رۋحانيات» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى مۇرات قاجى مىڭباي وزىندە بار مىناداي ءبىر ستاتيستيكامەن ءبولىستى. ول كىسىنىڭ دەرەگىنشە، ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا 11 ملن. ادام ءوزىن مۇسىلمانمىن دەپ ەسەپتەيدى. بىراق ولاردىڭ بەس ءجۇز مىڭدايى عانا بەس پارىزدى بۇلجىتپاي ورىنداپ جۇرسە كەرەك. ال تاعى ءبىر بەس ءجۇز مىڭداي پەندە جۇما نامازعا عانا قاتىسىپ دەگەن سەكىلدى ءتيىپ-قاشىپ جۇرگەن كورىنەدى.

وسى ورايدا قاجەكەڭ ءوزىن مۇسىلمانمىن دەپ ەسەپتەسە دە، كەيبىر يسلام شارتتارىنان الشاقتاۋ جۇرگەن قالعان ون ملن. حالىققا دۇرىس ناسيحات جۇرگىزۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، ولاردى ەكى دۇنيەنىڭ دە باقىتىنا بولەيتىن حاق ءدىننىڭ بارلىق شارتتارىن ورىنداۋعا شاقىردى. بىلگەن ادامعا يسلامنىڭ ۋاقىتتى الاتىن زيانى دا، بارىنەن تىيىپ تاستايتىنداي قيىندىعى دا جوق ەكەنىن ەسكەرسەك، مۇرات قاجىنىكى - دۇرىس ءسوز. بىراق ول ون ميلليون حالىققا ءدىن ناسيحاتىن قالاي جۇرگىزۋ كەرەك؟ بايعۇس قمبد-نىڭ، ياعني، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ قولىندا اناۋ ايتقان قۇزىرەت تە، قارجى دا جوعى ايان. باسقارمانىڭ جەرگىلىكتى بولىمشەلەرى مەن ءدىني ءبىلىمى ءتاۋىر ادامدار الادى دەمەسەڭىز، تيراجى ءار ادامعا ءبىر بەتىنەن بەرسەڭىز دە جەتۋى نەعايبىل ءبىرلى-جارىم گازەتتەرى بولماسا، ارينە. ياعني، ءبىزدىڭ ەلدىڭ مۇسىلماندارىنا ارنالعان ءبىر تەلەارنانىڭ اشىلاتىن ۋاقىتى جەتكەن-ءدى. تىلەسەك، قۇداي بەرەدى ەكەن. «الما-تV»-ءنىڭ ساندىق جۇيەسى ارقىلى تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتى تاريحىنداعى تۇڭعىش ءدىني تەلەارنا حابار تاراتۋىن باستادى. كادىمگى اشىلۋى ءبىرازدان بەرى ءسوز بوپ جۇرگەن «اسىل ارنا». باسشىسى - مۇحامەدجان تازابەكوۆ. ايتىسكەر رەتىندە تانىمال اقىنعا بىرنەشە سۇراق قويدىق.

- «اسىل ارنانىڭ» كوكتەمدە جارىق كورۋى جوسپارلانعان ەدى. كەشىگىڭكىرەپ بارىپ ەفيرگە شىققاندارىڭىزدىڭ سەبەبى نەدە؟

- «اسىل ارنا» وسىدان ەكى جارىم جىل بۇرىن رەسمي تىركەلىپ، ستۋديا رەتىندە جۇمىسىن باستاعان بولاتىن. وسى كوكتەمدە تەلەارنا رەتىندە كابەلدىك جۇيە بويىنشا جارىققا شىعىپ كەتەمىز بە دەپ ويلاعان ەدىك. بىراق باعدارلامالارىمىزدىڭ دايىندىعى مەن ازداپ قارجىلاي قولبايلاۋلار بولىپ، كىدىرگەنىمىز بار. قازىر الماتى قالاسىنا جانە الماتى وبلىسىنىڭ قالاعا جاقىن ەلدى مەكەندەرى «الما-تV»-ءنىڭ ساندىق جۇيەسى ارقىلى «اسىل ارنانى» تاماشالاپ وتىر. قازىر قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىنا دا شىعۋ مۇمكىنشىلىكتەرىن قاراستىرىپ جاتىرمىز. ەگەر بارلىق نارسە سۇننەتكە ساي بولسا، اللا بەرەكە بەرەدى. ءبىزدىڭ دە وسى ءىسىمىز پايعامبار سۇننەتىنە ساي بولسا ەكەن دەپ جاتىرمىز. سەبەبى، پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) العاش ءدىندى مەككەدە جيىرما ادامعا، قىرىق ادامعا، ءجۇز ادامعا ناسيحاتتاپ، ءسويتىپ-ءسويتىپ دۇنيە جۇزىنە تاراتقان عوي. سول سياقتى «اسىل ارنانىڭ» كورەرمەندەرى ازىرگە ءبىر قالادا بولسا دا، بىرتە-بىرتە كورىلۋ اۋماعىمىز بارلىق شالعاي جەرلەردى دە قامتيدى دەپ ويلايمىز. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - حالقىمىزدىڭ تابيعي تۇردە تۋىنداپ وتىرعان رۋحاني سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءبىزدىڭ رۋحاني كەڭىستىگىمىزدى مىسىقتىلەۋ، مىستان ەلدەردەن كەلگەن ميسسيونەرلەر تولتىرۋعا تىرىستى. ءوزىمىز دە وڭ مەن سولىمىزدى اجىراتامىز دەگەنشە تالاي ۋاقىتتى وتكىزىپ الدىق. دەگەنمەن، ەشتەن كەش جاقسى. حالقىمىزدىڭ دىننەن تامىرى ءۇزىلىپ كەتكەن جوق. ومىرتقاسى ورنىندا. دۇرىس ناسيحات جۇرگىزىلسە، دۇرىس جولدا بولامىز دەپ ويلايمىن. ال ءاربىر ادامنىڭ دۇرىس ويلاۋى مەملەكەتتىڭ دۇرىس ءومىر سۇرۋىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى.

- ارناداعى ءدىني كادرلار، جۋرناليستەر جاعى قالاي؟

- جۋرناليستەر ماسەلەسىندە قيىندىقتار تۋىندايتىنى راس. سەبەبى، اڭشىلىققا بايلانىستى باعدارلامانى اڭشىلىقتان حابارى بار ادامنىڭ جاسايتىنى سەكىلدى، ءدىني باعدارلامالاردى دا حاق يسلام جولىن ۇستاناتىن جۋرناليستەرگە ازىرلەتكىمىز كەلەدى. ال ءدىني ارنا دەگەنىمىزبەن، ازاننان كەشكە دەيىن ءدىن تۋرالى ايتىپ وتىرادى ەكەن دەپ تە ويلاپ قالماڭىزدار. سەبەبى، ءدىن دەگەن اللا تىيىم سالماعان نارسەلەردىڭ ءبارىن قامتيدى. سوندىقتان حالقىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرىن دە، ەتنوگرافياسىن دا، تانىمىن دا، ءومىر ءسۇرۋ ءداستۇرىن دە ناسيحاتتايمىز. جۋرناليستەردى ىرىكتەگەندە دە ۇلت مايەگەنە تويعان، ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى جەتىك بىلەتىندىگىنە قاراۋدامىز. ال باعدارلامالار قازاق جانە ورىس تىلىندە دايىندالادى. حابارلار قازاق تۋرالى بولعاننان كەيىن قازاق تىلىنە باسىمدىق بەرىپ وتىرمىز.

- «اسىل ارنانى» ومىرگە اكەلۋدە ءدىني باسقارمانىڭ كومەگى قانشالىقتى بولدى؟

- ءدىني باسقارمانىڭ قولىندا كوپ قارجى جوق قوي. ءدىني باسقارما ءبىزدىڭ ءوتىنىش-تىلەكتەرىمىزدى ۇكىمەت جاققا جەتكىزۋشى بولدى. قازىر دە ولارمەن قامشىنىڭ ورىمىندەي بىرگە ءورىلىپ جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. رۋحاني تۇرعىدان، ءدىني باعدارلامالاردى سالماقتاۋ، ساراپتاۋ، تاقىرىپتاردى تاڭداۋ، يمامداردىڭ ءبىزدىڭ حابارلارىمىزعا قاتىسۋى، اتسالىسۋى تۇرعىسىنان قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى اسا اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىپ وتىر. جالپى ءبىزدىڭ ءبارىمىز ءدىني باسقارما توڭىرەگىنە توپتاسۋىمىز كەرەك. باسقارمانىڭ ايتا الماي جاتقانىن ايتىپ، قولى جەتپەي جاتقان جەرىندە قولىن ۇزارتۋىمىز كەرەك.

ال قارجىلىق جاعىنا كەلەتىن بولساق، قازاقتىڭ بىرنەشە ازاماتى كومەكتەسىپ جاتىر. ول جىگىتتەردىڭ وزدەرىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، اتتارىن اتاماي-اق قويايىن. بىراق ارنانىڭ بۇكىل شىعىنىن كوتەرىپ جاتقان وسى جىگىتتەر. بىراق تەلەارنا دەگەن ءبىر-ەكى ادامنىڭ كومەگىمەن جاسالاتىن دۇنيە ەمەس. الداعى ۋاقىتتا دا تالاي وتانداستارىمىز، ۇلتجاندى، يماندى باۋىرلارىمىز ءوز مۇمكىنشىلىكتەرىنشە جاردەمدەسەدى دەپ ويلايمىز.

- «اسىل ارنا» ءالى ستۋديا بولىپ قۇرىلماي تۇرعان كەزدىڭ وزىندە قازاقستاندا ءدىني ارنا اشىلۋىنا ءۇزىلدى كەسىلدى قارسى بولعاندار دا تابىلدى، «قازاقستاندا ءدىني ارنا اشۋ مۇمكىن ەمەس» دەپ پىكىر ايتقاندار دا بولدى. جالپى وسى سەڭدى بۇزۋ قانشالىقتى قيىن بولدى؟

- ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق. مۇنداي جۇمىستار ادامنىڭ عانا مۇمكىنشىلىگىمەن شەشىلمەيدى. تىكەلەي اللانىڭ جاردەمىمەن شەشىلەتىن نارسە. ءبىر كەزدەرى قازاق سەكىلدى ۇلت ءوز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، وسىنداي ىرگەلى ەلگە اينالادى دەپ ويلاعان ادام كوپ بولدى ما ەكەن؟ بىراق، قۇدايعا شۇكىر، قازىر قازاقپىز دەپ كەۋدە قاعاتىنداي دارەجەگە جەتتىك. سول سەكىلدى «ءدىني ارنا اشۋ مۇمكىن» ەمەس دەيتىندەر - ۇلتتىڭ بولاشاعىنا جانى اشىمايتىنداردىڭ، بولاشاعىنا سەنبەيتىندەردىڭ اڭگىمەسى.

جالپى ءبىز تەك جاقسىلىققا يەك ارتىپ ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك. پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) ور سوعىسى سەزىندە ور قازىپ جاتىپ، قايلاسى شاق ەتىپ تاسقا تيگەندە قاسىنداعىلارعا «ءبىز ەرتەڭ ۆيزانتيانى، رۋمدى، پارسىنى الامىز. سول كەزدەگى حالدەرىڭدى ەلەستەتە الاسىڭدار ما؟!» دەپ ايتقان ەكەن. ال ول كەزدەگى مۇسىلمانداردىڭ جاعدايى قانداي ەدى؟ قارىندارى اش، ءتىپتى قاسىنداعى كورشىسى كومەكتەسپەيتىن، انە-مىنە جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتەتىندەي جاعدايدا ەدى. بىراق سوندا دا پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) ءوزىنىڭ ۇمبەتتەرىنە جاقسىلىقا نيەت ەتۋدى ۇيرەتىپ كەتتى. ءبىر حاديستە «مۇسىلماننىڭ نيەتى - ونىڭ امالىنان ابزال» دەپ كەلەتىن سوزدەر بار. ءبىز دە ارنانى اشۋدا جاقسىلىققا نيەت قىلدىق، ارعى جاعىن اللا ءوزى رەتتەپ بەردى. ءبىر كۇنى سۇلەيمەن پايعامبار (س.ع.س.) كادىمگى بال ارانى ۇستاپ الىپ، «ەي، ارا، سەن وسى بالدى قالاي جاسايسىڭ؟» دەپ سۇراپتى. سوندا ارا «مەن بار بولعانى ىزىڭدايمىن، بالدى جاسايتىن اللا!» دەپ جاۋاپ بەرىپتى دەيدى. سول سياقتى ءبىز دە نيەتىمىزدى تۋرالاپ، «حالقىمىزعا ەڭبەك ەتەيىك، رۋحانياتىنا ساۋلە شاشايىق» دەپ نيەت قىلدىق، ناتيجە اللادان. ويتكەنى، ءدىن - ناسيحات. اللا تاعالا قاسيەتتى قۇراندا «ەي، مۇحاممەد! سەندەردىكى - تەك قانا جەتكىزۋ. ال يمان بەرۋ تەك قانا مەنىڭ قولىمدا» دەگەن. «اسىل ارنانىڭ» دا ماقساتى دا سول. قالعان دۇنيە اللانىڭ قولىندا.

- ەندى ازداپ جالپى تاقىرىپقا قاراي ويىسساق. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءدىني ءبىلىم الۋشى جاستار كوبەيدى. ولاردىڭ ءبىرسىپىراسى شەتەلدەن وقىپ كەلىپ جاتىر. بىرەۋ تاشكەنتتە، بىرەۋ كايردە ءبىلىم الدى دەگەن سياقتى. ال كەيبىر ماسەلەلەردە ولاردىڭ پىكىرلەرىندە الشاقتىق، قايشىلىقتار كەزدەسىپ جاتادى. فيكح سالاسىندا، اقيدادا. ءتىپتى ورازانىڭ وزىندە. قاراپايىم حالىق كىمنىڭ سوزىنە سەنەرىن بىلمەي قالماي ما؟

- بۇل جەردە ۇلكەن ءبىر ماسەلە بار، باۋىرىم. ۋاقىتىندا ءدىني كەڭىستىگىمىز تارىلىپ قالدى ەمەس پە؟ ءدىني ءبىلىم بەرەتىن مەدرەسەلەر جابىلدى، عۇلامالار ازايىپ، «فاتيقا» مەن «ىقىلاستى» وقيتىن ادامدار كوزىمىزگە اۋليە سياقتانىپ كورىندى... قازىرگى كەزدە جاستاردىڭ جان-جاقتان ءبىلىم الىپ كەلىپ جاتقانى راس. شەتەلگە شىقپاسا دا، ينتەرنەت، باسقا دا بايلانىس قۇرالدارى ارقىلى سىرتتاعى ءدىن عۇلامالارىمەن بايلانىس جاساپ، ءبىلىمىن مولايتىپ جاتىر. بىراق ءبىز ءبىر نارسەنى بايقاۋىمىز كەرەك. «دىندەگى قايشىلىقتار ماسەلەسى، ول قايشىلىقتاردا قانداي شەشىم قابىلداۋىمىز كەرەك؟» دەگەن ۇلكەن ءبىر تاقىرىپ بار. ول ءبىر ءوزى ۇلكەن عىلىم. بىراق بۇل عىلىم سالاسى ءالى ءبىزدىڭ ەلدە كوتەرىلمەگەن تاقىرىپ. ءبىز ءالى ونداي دارەجەگە جەتكەن جوقپىز جانە ونداي تاقىرىپتاردى كوتەرەتىندەي قاجەتتىلىك تە جوق. سەبەبى، قازىر بىزدە ونداي قايشىلىقتاردى كوتەرەتىندەي ۋاقىت ەمەس. ءبىز بارىنشا ورتاق، كەلىسىلگەن ماسەلەلەرگە حالىقتى شاقىرۋىمىز كەرەك. ال قايشىلىقتى ماسەلەلەردى بارىنشا كوتەرمەي، ۋاقىتىن كۇتۋىمىز قاجەت. ءتىپتى بولماي بارا جاتسا، پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) «دىندەگى قايشىلىقتار - ول اللانىڭ ءمارحاباتى» دەگەن حاديسىنە جۇگىنسەك بولادى. سەبەبى، ءار ادامنىڭ جاراتىلۋ تابيعاتى ءارتۇرلى. ءبىر ادامعا قاتتىراق ءپاتۋا ۇنايدى. ەندى بىرەۋ جۇمساعىراق بولسا ەكەن دەيدى. مىسالى، ءبىر جىگىت ايەلىن ورگىزىپ تۇرعىزاتىن بولۋى مۇمكىن، ەندى ءبىر جەردە ايەلى كۇيەۋىنە ۇستەمدىك قۇرۋى مۇمكىن. وسى ەكى جاعدايعا بىردەي ءپاتۋا جۇرمەيدى. سوندىقتان جاعدايعا بايلانىستى، مەكەنگە، ۋاقىتقا بايلانىستى بەرىلەتىن ءدىن عالىمدارىنىڭ تياناعى، كەرىسىنشە، اللانىڭ كەڭشىلىگى بولىپ ەسەپتەلەدى. ەگەر دۇرىس باعىتتا بولسا، قايشىلىقتى بولسا دا، ايتىلىپ جاتقان عىلىمنىڭ تۇبىندە جاقسىلىق بار. قاراپايىم عانا مىسال، «ورازادا اۋىزدى ءتىس پاستاسىمەن شايۋعا بولمايدى» دەلىنگەن بولسا، ول كەيبىر ادامدارعا قيىندىق اكەلۋى مۇمكىن. ءبىر ادامدار بۇل تىيىمعا قيىندىق دەپ قاراماۋى دا عاجاپ ەمەس.

- كەزىندە ايتىسقا قاتىسىپ، جارقىراپ كورىندىڭىز. قازىر بۇل ونەردەن الشاق ءجۇرسىز. جۇرتشىلىق اراسىندا بۇل جايلى تۇسىنبەۋشىلىك پىكىرلەر دە كەزدەسەدى. «مۇحامەدجان ءدىندار بولىپ، ايتىستى تاستاپتى» دەگەن سياقتى. وسى ورايدا يسلامداعى ونەر، مۋزىكا ماسەلەسى جايلى سۇراعىم كەلىپ وتىر.

- اباي اتامىز ايتتى عوي، «ءاننىڭ دە ەستىسى بار ەسەرى بار» دەپ. شاريعي تۇرعىدا مۋزىكا عانا ەمەس، دىبىستاردىڭ ءوزى بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. تابيعي دىبىستار، اسپاپتاردان شىققان دىبىستار، بولماسا كومپيۋتەر ارقىلى جاسالعان دىبىستار دەگەن سەكىلدى. بىراق مەن ءبىزدىڭ ەلدەگى قازىرگى كەزدەگى يسلام ناسيحاتى مۋزىكادان باستالماۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. قازىر ءبىز يماندىلىقتىڭ شارتتارى، نەگىزگى پارىز بولعان قۇلشىلىقتار، ادامدار اراسىنداعى دۇرىس قارىم-قاتىناس، تىكەلەي تاعدىرىمىزعا قاتىستى حارامدار جايلى كوبىرەك اڭگىمەلەۋىمىز كەرەك.

ال مۋزىكاعا بايلانىستى عالىمدار ءپاتۋا شىعارىپ قويعان. بىراق، تاعى دا ايتايىن، ءبىزدىڭ حالىق مۇنداي اڭگىلەمەلەردى تىڭداۋعا ءالى ءازىر ەمەس. سەبەبى، بالاعا دا ارىپتەن باستاپ بارىپ قۇرمالاس سويلەمگە دەيىن ۇيرەتەتەنىمىز سەكىلدى، حالىقتىڭ دا بىردەن باسىن قاتىرىپ جىبەرمەس ءۇشىن، مەيلىنشە ءدىني ساۋاتى جوعارى ادامداردىڭ ورتاسىندا بولماسا، بۇل تاقىرىپتى ايتا بەرمەگەنىمىز دۇرىس. حالىققا مىناۋ دۇرىس، مىناۋ بۇرىس دەپ ايتۋدىڭ دا قاتەلىكتەرى مەن قاتەرلى تۇستارى بولادى. بىلگەن ءبىلىمنىڭ ءبارىن سىرتقا شىعارا بەرۋ دە مىندەتكە جاتپايدى. كەزىندە اللادان كوپتەگەن اقيقات جەتكەنمەن، پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) دا ۋاقىت-ۋاقىتىمەن، ادامداردىڭ قازانىنا قاراي ولشەپ بەرىپ وتىرعان.

ال دىندەگى ونەر ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ءدىن - اقىندىققا قايشى ەمەس. اقىن وسيەتى، ونەگەسى مول جايتتارى ايتىپ، اللاعا يمان كەلتىرەتىن بولسا، ونداي اقىنداردىڭ دارەجەسى جوعارى ەكەنىن اللا - قۇراندا، پايعامبارىمىز ءوز حاديستەرىندە ايتىپ كەتكەن. ال ايتىسقا قاتىسا الماي جۇرسەم، ول ءدىننىڭ ونەرگە، ونىڭ ىشىندە اقىندىققا قارسىلىعىنان ەمەس، فيزيكالىق مۇمكىنشىلىگىمىزدىڭ جەتىسپەي جاتقاندىعىنان، باسقا دا شارۋالارىمىزدىڭ كوپتىگىنەن دەپ بىلەرسىزدەر.

ەرلان ابدىرۇلى، «اباي-ينفورم»