(ەستەلىك-ەسسە)

كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى مارقۇم زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ 80 جىلدىعى كوۆيد-پاندەمياسىنا بايلانىستى وتپەي قالعان ەدى. ەشتەن كەش جاقسى دەپ، ىزگى عالىمدى ەسكە الۋ كەشى، عىلىمي ماسليحات الداعى كۇندەرى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا وتپەكشى. سوعان سايكەس، جەرلەس ءجۋرناليستىڭ ەستەلىگىن جاريالاۋدى ءجون سانادىق.

«زاردىحان اعا» دەسەك، موڭعوليالىق قازاقتاردا وسى ەسىمدى بىلمەيتىن ادامدار كەمدە كەم شىعار. سەبەپ، سول ەلدە جەتپىس جىل ۇستەمدىك قۇرعان «كازارمالىق ءسوتسياليزمنىڭ» قۇلاپ، ەركىن دەموكراتيالىق قوعامنىڭ قۇرىلۋىنا بىردەن-ءبىر ۇلەس قوسقان تۇلعا رەتىندە ۇمىتپاي ەسكە الادى، كەيىنگى ۇرپاق ۇلگى تۇتادى.

اسىرەسە، وسى ەستەلىكتى جازىپ وتىرعان ءوز باسىم، بۇل اۋقىمدى قوعامدىق قوزعالىسقا تىكەلەي قاتىسقانداردىڭ قاتارىندا بولعاندىقتان مارقۇم زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ وسى تاريحي ىستەگى ورىنىنىڭ ەرەكشە ەكەنىن بىلەتىنمىن، ول جونىندە كوپتەگەن وقيعاعا كۋا دا ەدىم. (كەيىن، ماعان سول ەلدىڭ پرەزيدەنتى جارلىعىمەن «موڭعوليانىڭ دەموكراتيالىق وزگەرىسىنىڭ اعا قايراتكەرى» اتاعىن بەرگەن-ءدى)

وق اتىلىپ، ادام شىعىنى بولماسا دا قيان-كەسكى ساياسي تارتىستاردى باستان كەشە وتىرىپ، توت باسقان تەگەرشىكتەي سىرەسىپ قالعان قوعامدى جاندى قوزعالىسقا كەلتىرۋگە تىكەلەي تۇرتكى بولعان ەڭ العاشقى حالىقشىل قوزعالىسقا (اردچيلسان حودولگوون) شاقىرعان توتەنشە قۇرىلتاي ۋلانباتىر قالاسىنداعى كاسىپوداعى كوميتەتىنىڭ جەكە عيماراتىندا وتكەن-ءدى. (1989-جىلدىڭ اياعىندا)

ال، بۇل مەملەكەتتىك دارەجەدەگى كوميتتىڭ سول كەزدەگى باسشىسى زاردىحان اعاي بولاتىن. ولاي بولسا، بۇل قوزعالىستى ۇيىمداستىرۋشى جاستاردى (س.زوريگ، ەلبەگدورج، ءباتۇۇل، باتبايارلاردى) قولداپ، ولارعا قورعان بولعان بىردەن-ءبىر كىسى زاقاڭ ەكەنى بەلگىلى.

ويتكەنى، سول كەزدەگى موڭعوليانىڭ بيلىگىن قولعا ۇستاپ تۇرعان ماحن (موڭعوليانىڭ حالىق توڭكەرىسشىل پارتياسى) ورتالىق كوميتەتىنىڭ توعىز بيۋرو-مۇشەسى (توۆچوونى يوسين گيشۇۇن)  ءۇشىن، بۇل دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ قاتەرى، قازىرگى قازاق ەلىندەگى قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى پارتياسىنا ۇقساس دەۋگە بولادى.

زاقاڭ ءوزى دە وسى بيلىكتىڭ ءبىر تارماعىن ۇستاپ وتىرعان كوممۋنيست قىزمەتكەر بولا تۇرا، وسىنداي ەرلىككە بارۋى ول كىسىنىڭ ادىلەتشىل، ازاتتىقتى سۇيەتىن بيۋروكراتياعا قارسى ادام ەكەنىن كورسەتكەن ناقتى دالەل.

ايتپەگەندە، ءوز قارا باسىنىڭ قامىن ويلاسا، زاقاڭ ول كەزدە ءتورت قۇبىلاسى تەڭ، ەڭ جوعارعى لاۋازىمدى كوممۋنيست شەنەۋنىكتەردىڭ قاتارىندا ەدى. مىنە، وسىنداي جاعدايدا جاپ-جاس ساياسي قوزعالىستى قولداعان زاقاڭدى موڭعول تاريحىندا «دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ اكەسى» دەۋگە لايىق ءارى موڭعول حالقى دا ول كىسىنى سولاي دەپ، باعالاعان.

جوعارىدا اتالعان تاريحي دالەلدى، ودان دا انىقتاي تۇسسەك موڭعوليانىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىسىنىڭ العاشقى قۇرىلتايى سول زاقاڭدار وتىرعان عيمراتتا وتكەننەن كەيىن موڭعوليا كاسىپ وداعىنىڭ ءتول باسىلىمى «ءحودولمور» (ەڭبەك) گازەتىندە وسى قۇرىلتاي تۋرالى ماقالا جاريالاندى. بۇل ول كەز ءۇشىن، بۇلتسىز اسپاننان جاي تۇسكەندەي وتە ءدۇمپۋلى وقيعا ەدى. جاڭالىقتى جابىرلاي وقىدىق. بيۋروكراتيالىق تۇماندا قالعان ەلدىڭ ساناسىنا ساۋلە تۇسىرگەندەي قاتتى اسەر ەتتى. بۇل باسىلىمدى ءوزى تىكەلەي باقىلاپ وتىرعان زاردىحان ەكەنىن ەسكەرسەك، تەمىربەتونداي شوگىپ جاتقان پارتيالىق تسەنزۋرانى  بۇلايشا ىسىرىپ تاستاۋ دا رۋحاني ەرلىك دەۋگە تۇرادى.

ءيا، وسىدان كەيىن كوپ كەشىكپەي موڭعوليادا الاپات قوعامدىق تولقۋلار باستالدى. توقسانىنشى جىلدىڭ قاقاعان سارى ايازىندا ۋلانباتىردىڭ ۇكىمەت ءۇيى ورنالاسقان ورتالىق الاڭدا بۇكىل حالىقتىق كوشە شەرۋى باستالدى. نەگىزگى ۇرانى «توۆچوونى يوسين گيشۇۇن وگتسور!» (توعىز مۇشە ورنىڭنان كەت!) بولدى.

ءسويتىپ، قاراپايىم حالىق پەن ەلدى جەتپىس جىل باسقارعان كوممۋنيستىك بيلىك بەتپە-بەت كەلدى. بۇل كوشە شەرۋى ونداعان كۇنگە سوزىلدى، موڭعوليانىڭ ون سەگىز ايماعىندا دا سونداي قوزعالىستار كورىنىس بەرە باستادى. ەڭ سوڭىندا، وسى دەموكريالىق قوزعالىستىڭ ليدرلەرى «ۋلس ءتورين ولسگولون» (ساياسي اشتىق) جاريالاپ، اياز شوككەن كوشەدە موڭعول كيىز ءۇي تىگىپ ءنار تاتپاي جاتا باستادى.

قانتوگىس قاتەرى الىس ەمەس ەدى. سول كەزدەگى ىشكى ىستەر ءمينسترى دەجيد دەگەن كىسى، «مىنانداي باسسىزدىقتى كۇش قولدانۋمەن توقتاتۋ دۇرىس!» دەگەن. الايدا، ماحن  ءبىرىنشى حاتشى لاۋازىمىنداعى ءباتمونح بۇعان جول بەرمەدى، «وسى تولقىپ تۇرعان حالىقتى اتساق ىشىندە ءبىزدىڭ دە تۋىستار بار، جەرلەستەرمىز دە جەتەدى، ەرتەڭ تاريحتىڭ الدىندا قارابەت بولامىز، وسى جاستاردىڭ ايتقانىن ورنىنداپ ورنىمىزدان كەتەيىك!» دەيدى.

ءدال سولاي بولدى دا. باستاعى بيۋروكراتيا ورىنىن بوساتىپ، پ.وچيربات سىندى جاڭاشىل باسشىلار وزگەرىسكە جول اشتى.

توقسانىنشى جىلى «العاشقى دەموكراتيالىق سايلاۋ» ءجۇردى. موڭعوليانىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىس پارتياسى ەلدىڭ ۇلى قۇرىلتاي پالاتاسىنان قىرىق پايز ورىن الدى.

سونىڭ ارقاسىندا، ەڭ العاشقى ادام قۇقىن قورعايتىن زاڭدار شىقتى: جەتپىس جىل ءوز ەلىنەن اتتاپ باسا الماي قامالعان حالىققا «ەركىن ەميگراتسيا زاڭى» (موڭعولياداعى قازاقتارعا دا قازاقستانعا كوشۋگە جول جول اشقان وسى زاڭنىڭ ناتيجەسى), «مال مەن وعان تيەسىلى جەردى مالشىنىڭ وزىنە مەنشىكتەۋ زاڭى» (كولحوزدىڭ جالشىلىعىنان ءيىنى تۇسكەن كەدەي مالشىلار ءبىر جىلدا بايىپ شىعا كەلدى), «ءاربىر شارۋاشىلىق جانە ءوندىرىس ورنى ونىڭ بۇكىل جۇمىسشىسىنا تەڭ اكتسيامەن ءبولىنۋ زاڭى» ت.ت. وسىنداي شۇعىل وزگەرىستەردىڭ ناتجەسىندە، كوممۋنيستەردىڭ ەلۋ جىل جينالىس پەن قاۋلى قارار ارقىلى بىتىرە تالماعان ءىسىن، جەكە مەنشىك قۇقىمەن قۇرىلعان نارىقتىق ەكونوميكا، بىرەر جىلدا تاڭعالارلىق جەتىستىككە باستادى.

مىنە، قوعامنىڭ وسىنداي قان توگىسسىز بەيبىت جولمەن ىزگىلىككە قادام باسۋىنا زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ ليدرلىك كورەگەندىگى ايىرىقشا بولدى، دەي الامىز.

دەموكراتيالىق اۋقىمدى وزگەرىستەردىڭ كەزەڭىندە سان-الۋان قايشىلىقتار دا شىقتى. جاڭا كوزعاراستى بوتەنسۋ، باسپاسوزدەگى ءپليۋراليزمدى انارحيامەن شاتاستىرۋ، ەسكىلىكتەن كەتكىسى كەلمەۋ، پىكىر الۋاندىعىنا دۇشپاندىقپەن قاراۋ، جاڭاشىلدىققا قارسى تۇرۋ... سەكىلدى توبىر قاۋىمنىڭ ساناسىن جاڭارتۋ ىسىنە دە زاردىحان اعامىزدىڭ قوسقان ۇلەسى ەرەسەن ەدى.

سول كەزدەگى تىعىرىققا تىرەلگەن كوممۋنيستەردىڭ «ۇنەن» (شىندىق) اتتى باس گازەتىنە ق.زاردىحاننىڭ ءوز ارىپتەستەرىنە ارناپ جازىلعان اتاقتى ماقالاسى شىقتى «بايدال ءحۇند گەۆچ گاراح زام بي» (جاعدايىمىز قيىن، الايدا شىعار جول بار!) دەگەن. بۇل جازبا، جاڭا قوعامعا قادام باسىپ، بىراق ويلاماعان ماسەلەلەرگە تاپ كەلگەن قاۋىم ءۇشىن باعدارشام سەكىلدى، جول كورسەتە ءبىلدى.

زاقاڭنىڭ ارالاسۋىمەن وڭدى شەشىلگەن كوپتەگەن جاعدايلاردىڭ ءبارىن اتاماي-اق، ەلەۋلى بىرەرىن ەسكە سالايىن. بايان-ولگەي ايماعىنان ۇلى قۇرىلتايعا سايلانعان ءبىر دەپۋتاتتىڭ مانداتى بەرىلمەي، داۋ تۋدى.  ايماقتىڭ جاڭاشىل بەلسەندىلەرى تاعى دا كوشەگە شىعىپ شۋ كوتەرىلدى، ۇلتتىق ماسەلە اۋىزعا الىنا باستادى.

سوزگە ەرىك بەرىلگەن كەزەڭنىڭ تۋعانى، ءبىر جاقسىلىق بولسا دا، سونى پايدالانعان كەراۋىزدار، موڭعول ىشىندە ىڭ-شىڭسىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قازاق قاۋىمىنىڭ ماسەلەسىن الابوتەن كوتەرۋى، جاقسىلىق اكەلمەيتىنى بەلگىلى ەدى. سونداي ءبىر تىعىرىق جاعداي شىققاندا، ورتالىق ۇكىمەت زاردىقان قيناياتۇلىن بايان-ولگەيگە ارنايى جىبەردى. ءبىر ارتىق ءسوز ايتىلسا، ساياسي ءورت شىعىپ كەتۋ قاۋپى تۇرعان داۋىلدى ءساتتى زاقاڭ مايدان قىلشىق سۋىرعانداي  جونگە سالدى.  بايان-ولگەيدەن قايتار جولدا ءوزىنىڭ تۋىستارى تۇراتىن قوبدا ايماعىنا دا جولاي سوعا كەتكەنىن ەستىدىك.

سوندا، بولعان قىزىق جاعدايدى كەيىن الماتىدا اقساي ىقشام اۋدانىندا كورشى بولعان كەزدە ماعان اڭگىمەلەگەن ەدى. قوبدا ايماقتىڭ ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ باستىعى زاردىحان اعايعا ارنايى كەزىگىپ ءبىر سىر ايتقان ەكەن. 1938-جىلى موڭعوليادا ءستاليننىڭ تىكەلەي بۇيرىعىمەن بايلار مەن مولدالاردى «ەسەرگۇۇ باريۆچيلاح» دەيتىن (توڭكەرىس جاۋلارىن ۇستاۋ) ساياسي-رەپرەسسيا جۇرىلگەن. (وسى ساياسي-ناۋقاندا جەتپىس مىڭ لاما، ءتورت مىڭداي مولدا ۇستالىپ اتىلعان دەگەن دەرەك بار)

سوندا، قوبدا ايماعىنان (ول كەزدە بايان-ولگەي ءالى قۇرىلماعان) ۇستالعان مولدالاردان تاركىلگەن قۇران جانە باسقا كىتاپتاردى ىشكى ىستەردىڭ جەرتولەسىنە ساقتاپ قويعان ەكەن. الگى، باسشى بەيبىت-ەركىن زامان كەلگەندىكتەن، زاقاڭا سونى الۋىڭىزعا بولادى، دەيدى. زاقاڭ، ءشايت كەتكەن بوزداقتاردىڭ ءاربىرىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى سول ءبىر كىتاپتاردى ول جولى الۋعا مۇراسى بولماي، كەيىن قايىرا بارا الماي كەتكەنىنە وكىنىپ وتىردى.

دەموكراتيالىق وزگەرىستەن كەيىن، زاردىقان قينياتۇلى موڭعول ەلىنىڭ ەڭ جوعارعى لاۋازىمدى قىزمەتىنە تاعايىندالدى، ۇكىمەتتىڭ پرەمر-ءمينيستىرىڭ ورىنباسارى بولدى. وسىنداي ۇكىمەتتىك سان-سالالى جاۋاپتى قىزمەتتە جۇرسە دە، ول كىسى ءوزىنىڭ ۇلتىنىڭ قامىن ءبىر ساتتە ۇمىتپاي، موڭعولياداعى قازاقتىڭ زيالى قاۋىمىمەن ەتەنە ارالاساتىن، وتە قاراپايىم مىنەزدى ادام ەدى.

الەمدىك دەڭگەيدەگى كوركەم-ونەر زەرتتەۋشىسى، ءوزى باۋلىعان ويلان، تولعاۋ دەگەن ۇلدارى قازىر دۇنيەجۇزىلىك كوركەم-كارتينا ونەرىندە تانىمال بولعان مارقۇم جاناتحان اعامىز دا زاقاڭدى وزىنە اقىلشى تۇتاتىن. جاناتحان ءوزىنىڭ «تساگاان داۆاا» (اق كەزەڭ) دەيتىن قالانىڭ ەڭ ەڭسەلى جەرىندەگى قولونەر ەرەكشەلىگىمەن سالىنعان ۇيىندە زاردىحان اعامەن كوپتەگەن كەلەلى اڭگىمە وتكىزگەنىن ەسكە الۋشى ەدى. سوندا، «حالقىمىزدىڭ جاقسى اتىن شىعارۋدىڭ جالعىز جولى بار، ول ءۇشىن دۇنيەجۇزىنىڭ ونەر الەمىندە جۇلدىزداي جارقىراعان تۋىندى شىعارۋ عانا» دەيدى، ەكەن.

جاناتحان اعا دا، ول كىسىنىڭ وسى ءسوزىن ۇنەمى ەسكە الىپ: «جاپوندى جاپون ەتىپ تۇرعان تويوتا عوي! بۇكىل ادامزاتقا پايدالى نارسە ويلاپ تابۋ كەرەك! قازاق ابىلايحانمەن ماقتانىپ، موڭعولدار شىڭعىسحاندى تۋ ەتكەننەن پايدا جوق!» دەيتىن.

توقسانىنشى جىلداردىڭ اياعىندا زاردىقان قيناياتۇلىن موڭعوليا ۇكىمەتى، وزبەكستانداعى موڭعوليانىڭ توتەنشە ەلشىسى ەتىپ تاعايىندادى، سوڭىندا قازاقستانداعى موڭعول ەلشىلىگىنىڭ كونسۋلى بولىپ، زەينەت جاسىندا الماتىدا تۇراقتاپ قالعان ەدى.

زاقاڭ ءوزىنىڭ ازات رۋحتى، ەركىن ويلى مىنەزىنەن ەش وزگەرمەدى، قازاقستاندا دا شىنايى دەموكراتيا بولۋىن وتە قالادى، بىراق مۇندا ونداي وزگەرىستىڭ وڭاي ىسكە اسا قويمايتىنىن، قولايلى كەزەڭنىڭ ءوتىپ كەتكەنىن، بيۋروكراتيانىڭ سىرەسىپ تۇرعانىن پايىمداعانداي بولدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى شاعىندا ءوزىنىڭ كاسىبي ماماندىعى تاريحشى قىزمەتىن جالعاستىرىپ، ۇرپاعىنا، قازاقتىڭ زيالى قاۋىمىنا جازعان كىتابىمەن ۇلگى بولۋدى عانا ماقسات ەتتى.

اباي ماۋقاراۇلى

Abai.kz