ەلشىلىكتەر مەملەكەتارالىق ماسەلەلەردى، ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى، ەلىمىزدەگى ازاماتتا­رىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدى، ولار­دىڭ كەلىپ-كەتۋىن، وقىپ، ءبىلىم الۋىن، كاسىپپەن اينالىسۋىن ت.ب ماسەلەلەرىن قاداعالاپ وتىرۋى ءتيىس. دەسەك تە، ەلىمىزدەگى كەيبىر ەلشىلىكتەر ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ديپ­لو­ماتيالىق مۇددەلەردەن دە ءۇستىن ماق­سات­تارعا قول سوزىپ، مادەني شارالار وتكىزىپ، ءوز ەلىنىڭ ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن، ءان مەن كۇيىن تانىستىرۋ، ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا جۇمىس جاساپ جاتىر. بىراق مۇنداي ماقساتتار كەي جاعدايدا ءدىني استارعا ۇلاسىپ، ءدىني ەكسپانسياعا اينالىپ بارا جاتقان جوق پا؟ ءبىز بۇگىنگى ماسەلەنىڭ ءجىبىن وسى ويدىڭ اينالاسىندا ۇرشىقشا ءيىرىپ، كوزبەن كورگەن ءبىر جايت ارقىلى ماسەلە كوتەرىپ كورسەك...

مادەني ورتالىق پا، ميسسيونەرلىك ۇيىم با؟

ەلشىلىكتەر مەملەكەتارالىق ماسەلەلەردى، ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى، ەلىمىزدەگى ازاماتتا­رىنىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدى، ولار­دىڭ كەلىپ-كەتۋىن، وقىپ، ءبىلىم الۋىن، كاسىپپەن اينالىسۋىن ت.ب ماسەلەلەرىن قاداعالاپ وتىرۋى ءتيىس. دەسەك تە، ەلىمىزدەگى كەيبىر ەلشىلىكتەر ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ديپ­لو­ماتيالىق مۇددەلەردەن دە ءۇستىن ماق­سات­تارعا قول سوزىپ، مادەني شارالار وتكىزىپ، ءوز ەلىنىڭ ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن، ءان مەن كۇيىن تانىستىرۋ، ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا جۇمىس جاساپ جاتىر. بىراق مۇنداي ماقساتتار كەي جاعدايدا ءدىني استارعا ۇلاسىپ، ءدىني ەكسپانسياعا اينالىپ بارا جاتقان جوق پا؟ ءبىز بۇگىنگى ماسەلەنىڭ ءجىبىن وسى ويدىڭ اينالاسىندا ۇرشىقشا ءيىرىپ، كوزبەن كورگەن ءبىر جايت ارقىلى ماسەلە كوتەرىپ كورسەك...

مادەني ورتالىق پا، ميسسيونەرلىك ۇيىم با؟

ماسەلەن، ساۋد ارابياسى كو­رولدى­عى ەل­شى­لىگى تەك ديپلوما­تيا­لىق ماقساتتا ەمەس، ما­دەني-اعارتۋ باعىتىندا دا جۇمىس جاساۋدى كوز­دەي­دى. سول ءۇشىن دە ەلشىلىك جانىنان ارنايى ما­دەني ورتالىق اشىلعان. بۇعان دەيىن بىرنەشە مارتە سىن ساداعىنا ىلىنگەن وسى مادەني ورتا­لىق ارابتاردىڭ مادەنيەتىن دارىپتەپ، ءتىلىن ۇي­رەتۋ ماقساتىندا عانا جۇمىس جاساپ جاتىر ما؟ وسى­نى بىلمەك بولىپ، ەلشىلىك جا­نى­ن­داعى ما­دەني ورتالىققا ات باسىن بۇردىق. بىردەن قو­عام تاراپىنان ءجيى سىنالاتىن شوقشا ساقال­دى­لار ءھام شولاق بالاقتىلار، ارابتىق داس­تۇر­مەن وراناتىن ارۋلار كوزگە ءتۇستى. ور­تالىق­تىڭ بۇقارامەن جۇ­مىس جاسايتىن كۇندەرى­نىڭ كەستەسىن قاراپ وتىرىپ، دۇيسەنبى، سەيسەنبى، سار­سەنبى كۇندەرى – ەر-ازاماتتارعا، ال بەي­سەنبى، جۇما، سەنبى قىز-كەلىنشەكتەرگە ارنالعان ءدىني ساباقتار وتەتىنىن ءبىلىپ كەرى قايتتىق. ەرتەسى كۇنى مادەني ورتالىقتىڭ دارىسىنە قاتىستىق. جي­نالعان جا­ما­عات اراسىندا جاس تا، ەگدە دە بار. دەنى – قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى. پاي­عام­بارى­مىزدىڭ عۇمىرى جاي­لى ۋاعىز باستالدى. بىراق ادام­گەر­شىلىك، يماندىلىق، ىزگىلىك جايلى ەمەس، سوعىس تاقىرىبى. ءبىز تۋرا سون­­داي تاقى­رىپ­قا ورايلاسقان كۇنگە تۇستىك پە دەپ ويلايىن دەسەك، وتىر­عانداردىڭ پىكىرلەرى مەن سۇ­راق­تا­رى­نا قاراپ، اقيدا ساباعىنىڭ وزەگى جيھاد تا­قى­­رىبى ەكەنى اڭعارىلىپ قالدى.  ءبىر ساعاتقا سو­زىل­عان ۋاعىز­دا كوپتەگەن ماسەلەلەر ايتىل­دى. ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ جاتۋدىڭ قاجەتتىلىگى بولا قويماس. دەسەك تە، ءبىزدى «بۇل ورتالىقتا ايتىلاتىن اڭگىمەلەردىڭ ءدىني ماڭىزى، ماز­مۇنى، استارى بار ما؟ ءدىني استار بول­دى دەگەن ءسوز، ول مادەني بايلا­نىس ەمەس، ميس­سيو­نەرلىك ۇيىمعا اي­نالىپ كەتپەي مە؟» دە­گەن ساۋال­دار مازالادى. سول ءۇشىن دە ديك­تو­فو­نىمىزعا جازىلعان جازبالاردى سارا­لاپ بەرۋ ءۇشىن في­لوسوفيا جانە تەو­لوگيا عىلىم­دارىنىڭ دوك­تورى دوساي كەن­جەتاي اعامىزعا جۇگىندىك.

دوساي كەنجەتاي، ياساۋي اتىنداعى حقتۋ پروفەسسورى، فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

– سىزدەر ۇسىنعان جازبانى تولىعىمەن تىڭداپ شىقتىم. مۇنى تابيعاتىنا قاراپ، بىردەن ءدىني ۋاعىز دەپ باعالاۋعا بولادى. سالافيلىك تەندەنتسيا بايقالادى. ۋاعىز ايتۋ­شى زامانعا ساي يجتيحاد جاساعىسى كە­لەدى. اڭگىمەلەرىنىڭ اراسىندا عۇلامالارى­نا سىلتەمە جاساپ وتىرادى ەكەن. اڭعار­عا­نىم – ۋاعىزشى ەكى ماسەلەنى اڭگىمەلەۋدە. ءبى­رىن­شىسى – پايعامبارىمىز اسر نامازىن قا­لاي قازا ەتىپ العانى جانە وعان نە سەبەپ بول­عانى... ەكىنشىدەن، حاديستەردە ايتىلا­تىن ورنىنان تۇرىپ قۇرمەت كورسەتۋ مەن كور­سەتپەۋ ماسەلەلەرى ءسوز بولعان. بۇل ما­سە­لە توڭىرەگىندە ۋاعىزشى پايعامباردىڭ ەكى ءحاديسىنىڭ قايشىلىعىن ايتىپ، سوعان لايىق ۇكىم بەرەدى. ۋاعىزدى تىڭداپ وتى­رىپ، بۇلاردىڭ حاديستەردى قايتادان تال­داعىسى كەلەتىنىن اڭعاردىم. بۇل نەگە اكە­ل­ە­دى؟ يسلام عىلىمىندا دىنگە قاتىستى حاديستەردى عانا نەگىزگە الىپ، دۇنيەتانىم مەن سالت-داستۇرمەن بايلانىستى حاديستەر­دى «احلي-رەي» دەپ اقىلعا سالىپ بولەك قا­راستىرادى. مىنا جەردەگى تەندەنتسيا وسى قالىپتاسقان ءۇردىستى بۇزىپ، ارابيزاتسياعا بەت العانى كورىنىپ تۇر. ونىڭ ايعاعى رە­تىندە اتالعان ۋاعىزداعى قازاقى ءداستۇردى، قازاقى يسلامدى جوققا شىعارۋدان-اق اڭ­عارۋعا بولادى.

رەسمي ديپلوماتيا ميسسيونەرلىك جۇمىسقا اينالىپ كەتپەۋى كەرەك

ەلشىلىكتىڭ جانىنداعى مادەني ورتا­لىق­­تىڭ ۋاعىز جۇرگىزۋى قانشالىقتى زاڭدى؟ ەندىگى ساۋال وسى بولسا كەرەك... مەملەكەت­ارا­لىق ديپلوماتيا، ەكىجاقتى ىنتىماق­تاس­تىققا قاتىستى كەلىسىمگە وراي تاراپتار ءوز ەلدەرىنىڭ مادەنيەتىن، تاريحىن، ءتىلىن نا­سيحاتتاۋعا قۇقىلى. بىراق استارى بول­ماۋى كەرەك. ءبىز وسى جايتتى ەسكەرە وتىرىپ، ما­ماندارعا قولدا بار دەرەكتەردى ۇسىنعا­نى­مىزدا ءبارى دە ءدىني استاردىڭ بار ەكەنىنە كەلىپ تىرەلە بەردى. ولاردىڭ دەنى «ەگەر دە ەلشىلىك جانە ەلشىلىك جانىنداعى مادەني ورتالىقتار ءوز ەلدەرىنىڭ ازاماتتارىنا نە ايتسا دا، قانداي يدەولوگيا جۇرگىزسە دە قۇقىلى، ال بىردە-ءبىر قازاقستاندىقتىڭ ىشكى سەنىمىنە قول سۇعۋعا، ولاردى ءدىني با­عىت­تا وقىتۋىنا حاقى جوق» دەيدى. ويتكەنى رەس­مي ديپلوماتيا ميسسيونەرلىك جۇمىسقا اي­نالىپ كەتپەۋى كەرەك. بۇل تاۋەلسىز ەلدىڭ سە­نىمىنە قول سۇققانمەن بىردەي.

مۇرات اۋەزوۆ، مەملەكەت قايراتكەرى، قازاقستاننىڭ قحر-داعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى قىزمەتىن اتقارعان:

– ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ باستى مىن­دەتى – ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ديپلوما­تيا­لىق ماسەلەلەردى شەشۋ. زاڭىمىزدا ەلىمىزدىڭ ىشكى ساياساتىنا ولار­دىڭ ارا­لاسۋى­نا حاقى جوق ەكەنى انىق جازىلعان. دۇنيەجۇزىنىڭ كەز كەلگەن مەملەكەتىندە ەل­شىلىك قىزمەتكەرلەر ءدىني ميسسيونەرلىك قىز­مەت اتقارمايدى. ما­دەني-اعارتۋشى­لىق باعىتىنداعى جۇمىس­تاردىڭ ءوزى ەكى ەل ارا­سىنداعى كەلىسىمشارت نەگىزىندە جۇزەگە اسى­رىلۋى ءتيىس. سوندىقتان دا مۇنداي بەل­گىلەر بايقالىپ جاتسا، ەلىمىز­دەگى قۇزىرەتتى ورگان­دار، سىرتقى ىستەر مي­نيستر­لىگى ماسە­لە­نىڭ ءمان-جايىنا بارىپ تەك­سەرۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.

زاڭىمىز نە دەيدى؟

«ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋ­رالى» زاڭىمىزدا جەرگىلىكتى جانە شەتەل­دىك ميسسيونەرلەر جىل سايىن ادىلەت مي­نيسترلىگىندە تىركەلىپ، ءدىني ۇيىمدارعا مۇ­شەلىگى، ميسسيونەرلىك قىزمەت ەتۋ ايماعى مەن مەرزىمى تۋرالى مالىمەت بەرىپ  وتىرۋى ءتيىس. بۇل – ءبىر. ەلشىلىك جانىنداعى مادەني ور­تالىق وسى مىندەتتى اتقارىپ وتىر ما؟ ەكىن­شىدەن، ءدىندى ۋاعىزداۋشى تۇلعا (نەمەسە ور­تالىق) وزىنە قارجىلاي قولداۋ كور­سە­تە­تىن ۇيىمنىڭ تىركەلگەنىن راستايتىن رەسمي قۇ­جات پەن سول ۇيىمنىڭ اتىنان جۇمىس ىس­تەۋ­گە رۇقسات قاعازىن كورسەتۋى ءتيىس. مادەني ور­تالىقتىڭ ونداي رۇقسات قاعازى بار ما؟ ۇشىن­شىدەن، كونستيتۋتسيانىڭ تالابى بو­يىن­شا، شەتەلدىك ءدىني بىرلەستىكتەر ءوز ۇيىم باسىلارىن تاعايىنداۋدى قوسا العاندا ءوزىنىڭ قىزمەتىن «ءتيىستى مەملەكەتتىك باسقار­ما­لارمەن كەلىسە» وتىرىپ اتقارۋى قاجەت. بۇل مادەني ورتالىق وسى مىندەتتى ۇمىت قال­دىرعان جوق پا؟ سونىمەن بىرگە ءبىزدىڭ زا­ڭىمىزدا شەتەل ازاماتتارىنا ءدىني ۇيىم قۇرۋعا بولمايتىنى جازىلعان. دەمەك، شەت­ەلدىكتەرگە ءدىني ۇيىم قۇرۋدى شەكتەيتىن زاڭى­مىز ەلشىلىكتىڭ جانىنان ءدىني قوس تىگۋدى قولداي قويۋى ەكىتالاي. سول سەبەپتى دە كو­ڭىلدەگى كۇپتى سۇراقتارعا جاۋاپ الماق بو­لىپ، ەلشىلىككە حابارلاسىپ، ساۋد ارابياسى كو­رولدىعىنىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جا­نە وكىلەتتى ەلشىسى ابدۋل مادجيد ابدۋر-راززاك حاكيممەن ءتىلماش ارقىلى تىل­دەستىك. ەلشى ەلشىلىكتىڭ قاسىنداعى مادە­ني ورتالىقتىڭ زاڭ اياسىندا جۇمىس جاساپ جات­قانىن ايتتى. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان تاعى دا «ەلشىلىك جانىنداعى مادەني ورتالىق­تىڭ ءدىني ۋاعىز جۇرگىزۋگە قۇقىعى بار ما؟» دە­گەن ساۋال قويدىق. بىراق قويىلعان سۇ­راق­قا ەلشى ناقتى جاۋاپ بەرمەدى.

جالپى جاعدايىمىز قالاي؟

ارينە، ءبىر عانا ەلشىلىكتىڭ جانىنان اشىلعان مادەني ورتالىقتان كورگەنىمىزدى ءسوز ەتىپ وتىرمىز. جالپىلاما، قوعامىمىز­دا­عى جاعداي قانداي؟ باسقا ەلشىلىكتەردە دە وسىنداي سىپات بار شىعار. بۇل جونىندە بىل­مەك بولىپ، ءدىنتانۋشى مۇقان يساحانعا حا­بارلاسقان ەدىك.

مۇقان يساحان، ءدىنتانۋشى:

– ءدىني قىزمەت جانە ءدىني ۇيىمدار تۋرالى جاڭادان قابىلدانعان زاڭىمىزدا شەتەلدىك ازاماتتار ءدىني سيپاتتا ۋاعىز ايتاتىن بولسا، مىندەتتى تۇردە ميسسيونەرلىك ليتسەنزيا الۋى كەرەكتىگى جازىلعان. ميس­سيو­نەر­لىك ليتسەنزياسى بولسا، ونىڭ ۋاعىز جۇر­گىزۋى زاڭدى بولىپ ەسەپتەلەدى. ال ەلشىلىكتىڭ قىز­مەتىنە كەلسەك، ولار ءوز ەلىنىڭ ءتىلىن ۇي­رەتە­مىن دەگەن جەلەۋمەن مادەني ورتالىق­تار اشىپ الىپ، ءدىني مازمۇنداعى ۋاعىز جاساۋى مۇمكىن. قازىرگى زاڭ بويىنشا ولار­عا تولىعىمەن تىيىم سالىنعان. ماسە­لەن، قازىر مەن نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتە­تىن­دە قىزمەت ەتىپ ءجۇرمىن. مۇندا كوبىنە ەگيپەت­تەن كەلگەن ۇستازدار ءدارىس وقيدى. ولار جۇ­ما كۇنى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جانىنداعى مەشىتتە ۋا­عىز ايتاتىن ەدى. مەن ولارعا ەلىمىزدىڭ زاڭى بويىنشا باسقا مەملەكەتتىڭ ازامات­تا­رى حالىق كوپ جينالاتىن جەردە ۋاعىز ايتۋعا قۇقىعى جوق ەكەنىن ءتۇسىندىردىم. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ءبىزدىڭ تۇرعىن­دار زاڭدى جاقسى بىلسە، مۇنداي جاعدايدىڭ ءبىرى دە بولماس ەدى.

    ءتۇيىن

    ءبىز كوزبەن كورگەندى ءسوز ەتىپ وتىرمىز. ەلشىلىك جانىنداعى مادەني ورتالىقتىڭ جۇمىسى قانشالىقتى زاڭعا ساي، قانشالىقتى دۇرىس ەكەنىن ارنايى ورگاندار تەكسەرۋى كەرەك. تەك بۇل ەلشىلىكپەن عانا شەكتەلىپ قالماي، وزگەلەرگە دە نازار اۋدارعان ءجون. قازىر رەسمي دەرەك بويىنشا، الەمنىڭ 30-عا جۋىق ەلىندە قازاقستاننىڭ ەلشىلىگى جۇمىس جاساسا، 40 استام وزگە ەلدىڭ ەلشىلىكتەرى قازاق جەرىندە ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارىن جۇيەلەپ وتىر ەكەن. دەمەك، سول 40-تان استام ەلشىلىكتىڭ ءىسىن، اتقارعان شارۋاسىن نازاردا ۇستاۋىمىز قاجەت. ايتپەسە سالت پەن ساناعا، ادەت پەن عۇرىپقا، جالپى، قازاقى تۇسىنىك پەن تانىمعا قارسى قازاق كوبەيە بەرمەك. ءسىز نە دەيسىز؟

قانات بىرلىكۇلى

"الاش ايناسى" گازەتى