قالىڭ جۇرتقا «مەزگىل» ساراپتامالىق باعدارلاماسى ارقىلى تانىمال بولعان  عالىم بوقاشتىڭ نەگىزگى ماماندىعى - شىعىستانۋشى. قاتارىنان بىرنەشە تىلدە ەركىن سويلەي الاتىن ول قازمۋ قالاشىعىندا بارد اقىن رەتىندە ستۋدەنتتەر ورتاسىن ەلەڭ ەتكىزگەن ەدى. ءال-فارابي اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتەن العان ءبىلىمىن پاكىستاندا جالعاستىرىپ كەلگەن جاس قازاققا كەرەكتى ءبىلىمىن باسپاسوزدە كورسەتە ءبىلدى.. الماتى قالاسىندا يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ ورىنباسارى بولىپ اكىمشىلىك قىزمەتتى دە اتقاردى. سوسىن لوندونعا وقۋعا اتتاندى. قازىر ول يران يسلام رەسپۋبليكاسىنداعى قازاقستان ەلشىسىنىڭ كەڭەسشىسى. عالىممەن تومەندەگى سۇحبات كەڭەسشىلىككە تاعايىندالار الدىندا بولعانىن ەسكەرتەمىز.

- سىرت كوز - سىنشى. بىرەر جىل ەۋروپادا ءجۇرسىز. ءبىلىم قۋىپ. سول باتىس جۇرتىنىڭ ءبىزدى اۋعانستان، تاجىكستان، قىرعىزستانمەن سالىستىراتىنى، ءتىپتى شاتاستىراتىنى بار. مۇمكىن، شىنىمەن قازاقستاننىڭ وسىلاردان ايىرماسى جوق شىعار؟ قازاقستاننىڭ كورشىلەرىنەن گورى ۇزدىكسىز «ەۋروستاندارتقا» ۇمتىلۋى باتىستىقتاردىڭ كوزقاراسىن وزگەرتە الدى ما؟ جالپى ەۋروپادان ەلگە كوز سالعاندا نە ويلايسىز؟

قالىڭ جۇرتقا «مەزگىل» ساراپتامالىق باعدارلاماسى ارقىلى تانىمال بولعان  عالىم بوقاشتىڭ نەگىزگى ماماندىعى - شىعىستانۋشى. قاتارىنان بىرنەشە تىلدە ەركىن سويلەي الاتىن ول قازمۋ قالاشىعىندا بارد اقىن رەتىندە ستۋدەنتتەر ورتاسىن ەلەڭ ەتكىزگەن ەدى. ءال-فارابي اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتەن العان ءبىلىمىن پاكىستاندا جالعاستىرىپ كەلگەن جاس قازاققا كەرەكتى ءبىلىمىن باسپاسوزدە كورسەتە ءبىلدى.. الماتى قالاسىندا يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ ورىنباسارى بولىپ اكىمشىلىك قىزمەتتى دە اتقاردى. سوسىن لوندونعا وقۋعا اتتاندى. قازىر ول يران يسلام رەسپۋبليكاسىنداعى قازاقستان ەلشىسىنىڭ كەڭەسشىسى. عالىممەن تومەندەگى سۇحبات كەڭەسشىلىككە تاعايىندالار الدىندا بولعانىن ەسكەرتەمىز.

- سىرت كوز - سىنشى. بىرەر جىل ەۋروپادا ءجۇرسىز. ءبىلىم قۋىپ. سول باتىس جۇرتىنىڭ ءبىزدى اۋعانستان، تاجىكستان، قىرعىزستانمەن سالىستىراتىنى، ءتىپتى شاتاستىراتىنى بار. مۇمكىن، شىنىمەن قازاقستاننىڭ وسىلاردان ايىرماسى جوق شىعار؟ قازاقستاننىڭ كورشىلەرىنەن گورى ۇزدىكسىز «ەۋروستاندارتقا» ۇمتىلۋى باتىستىقتاردىڭ كوزقاراسىن وزگەرتە الدى ما؟ جالپى ەۋروپادان ەلگە كوز سالعاندا نە ويلايسىز؟

عالىم بوقاش: قازىرگى باتىس ەۋروپانىڭ قازاقستان تۋرالى تۇسىنىگى ءبىر قالىپتان شىققان بىرجاقتى ءۇستىرت كوزقاراس دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. «قازاقستان» ۇعىمى قارت قۇرلىقتا ورنالاسقان ەلدەردىڭ ارقايسىسىندا بولەكشە قالىپتاسقان ارقيلى ساياسي-ەكونوميكالىق جانە مادەني-الەۋمەتتىك تانىم مەن ءبىلىم دەڭگەيىنە قاراي وزگەرىپ وتىرادى. مىسالى، ءوزىم ءۇش جىل ءبىلىم العان ۇلىبريتانيانى الىپ قارالىق. قاراپايىم وكسفوردتىڭ تاكسيستى، ءسىز ايتقانداي، قازاقستان مەن اۋعانستاننىڭ اراسىندا اسا ءبىر زور ايىرماشىلىق بار دەپ ويلامايدى. سوڭعى ىرىكتەۋ ويىندارىنان كەيىن اعىلشىن فۋتبول قۇراماسىنىڭ فاناتى ەلىمىزدى ەۋروپانىڭ ەڭ قيىر شىعىسىندا جاتقان شەتكى بولىگى دەپ بىلەدى. ال كەمبريدجدىڭ پروفەسسورى قازاق مەملەكەتىن شىعىسىندا مۇڭعۇليامەن، باتىسىندا باشقۇرتستانمەن شەكتەسكەن دالا تۇركىلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى ساياسي قۇرىلىم، ياعني، ازيانىڭ اجىراماس بولىگى دەپ تانۋى مۇمكىن. ەلىمىزدى سوتسياليستىك رەسپۋبليكا كەزىنەن جاقسى بىلەتىن لوندوندىق ءبىر تانىس ساراپشى-جۋرناليست قازاق مەملەكەتىنىڭ ءتۇپتىڭ تۇبىندە ورتالىق ەۋرازياداعى ەركىن رىنوك پەن دەموكراتيالىق باسقارۋ مادەنيەتىنىڭ مودەلىنە اينالاتىنىنا كۇمان كەلتىرمەيدى. بىراق، قازاقستانداعى ساياسي بيلىكتى «مينەرالدىق رەسۋرستارىن ساياسي ساۋدا-ساتتىق قۇرالىنا اينالدىرعان رەسەيلىك رەجيمنىڭ كوشىرمەسى»، نەمەسە «جۇمساق اۆتوكراتيادان» كانىگى اۆتوكراتياعا قاراي ويىسقان جۇيە» دەپ دالەلدەۋگە تىرىساتىن زەرتتەۋشىلەر دە جەتەرلىك. سوندىقتان دا باتىس ەۋروپانىڭ بۇگىنگى قازاقستان تۋرالى پىكىرىنىڭ ءبىر ۇشى ساشا بارون كوەننىڭ سايقىمازاق «بورات» وبرازىنا نەمەسە اعىلشىن باسپاسوزىندە ارا-تۇرا جىلت ەتە قالاتىن «قاشاعاننىڭ مۇنايىنا» بايلانىپ تايازدا تۇرسا، ەكىنشى ۇشى دەۆيد سنەيستىڭ قازاق حاندىعى تۋرالى «جۇگەنسىز مەملەكەت» تەورياسىنا نەمەسە دجەيكوب ريگيدىڭ قازىرگى قازاقستان جونىندە «جۇيەگە ءتۇسىپ العان ساياسي-ەكونوميكالىق حاوس» دەگەن انىقتاماسىنا جالعانىپ، تەرەڭگە بويلاپ كەتەدى. جالپى العاندا، ەۋروپا ءبىزدىڭ بۇگىنگى حال-احۋالىمىزدان جان-جاقتى حاباردار. بۇعان ەش ءشۇباڭىز بولماسىن. ال مەملەكەتىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى ەۋروپالىق ۆەكتورعا كەلەتىن بولساق، بۇل باعىتتاعى جەكەلەگەن عىلىمي جانە مادەني جوبالاردىڭ قازاق ەلىن جاڭا قىرىنان كورسەتۋگە مۇرىندىق بولىپ جاتقانىن دا ايتا كەتۋ كەرەك. ەۋروپاعا ءوز جۇرتىڭدى تانىتۋدىڭ ەڭ ءبىر وڭتايلى جولى دا - وسى. ال ىشكى ساياسي-ەكونوميكالىق جەتىستىكتەردى سىرتقا شىعارىپ ءجون-جوسىقسىز ناسيحاتتاي بەرۋ نەمەسە جەكەلەگەن جوبالاردى سىرتتان كوزدى جۇمىپ كوشىرە بەرۋ، ياعني ءسىزدىڭ سوزىڭىزبەن ايتقاندا «ۇزدىكسىز ەۋروستاندارتقا ۇمتىلۋ»، البەتتە، باتىستىڭ الدىندا سالماعىمىزدى جەڭىلدەتە تۇسپەك.

- ءسىز بۇدان بۇرىن شىعىستان ءبىلىم الدىڭىز. قازىر باتىستا ءجۇرسىز. قوس قۇرىلىقتىڭ قايسىسىنىڭ ءومىر-سالتى قازاققا باياندى سياقتى؟

عالىم بوقاش: گەوگرافيالىق ورنالاسۋ ىڭعايى مەن الەمدىك مادەني كەڭىستىكتەگى ورنىن انىق كورە تۇرا، قازاق ەلىن ەۋروپاعا جاتقىزاتىن ادامدا يا ساۋات جوق، يا تاريحي جادى جوق. جوشى مەن شاعاتاي ۇلىستارىنىڭ قىپشاق دالاسى مەن ماۋەرەنناھرداعى سوڭعى جۇرناقتارى كۇنى كەشە پاتشالى رەسەيدىڭ وتارىنا اينالىپ جاتقاندا دا بۇلار شىعىستىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە قارالدى. ونىڭ ىشىندە قازاق ەلىنىڭ باتىسقا جاقىنداعان تۇسى ەۋروپادان تامىر تارتقان «ورىس كوممۋنيزمىنىڭ» نەمەسە «رەۆوليۋتسياشىل ءسوتسياليزمنىڭ» ەزگىسىنە ءبىرجولا كونگەن كەزدەن عانا، ياعني 1920 جىلدان باستالادى. باتىستىڭ يدەولوگيالىق جانە تەحنولوگيالىق ۇستەمدىگىن مويىندادىق ەكەن دەپ، باتىستىق ستاندارتتار بويىنشا سوۆەتتىك يندۋسترياليزاتسيانى باستان كەشتىك ەكەن دەپ، شىعىستىق مازمۇنىمىز بەن تابيعاتىمىزدى مانسۇق ەتە الماساق كەرەك-ءتى. بىزگە ەكونوميكالىق ءومىردى جاقسارتىپ، ۇلت بايلىعىن ءادىل تۇردە ءبولۋ ءۇشىن باتىستىڭ قوعامدىق ينستيتۋتتارى قالاي قاجەت بولسا، ساياسي مورالعا ماڭگى ۇستىن بولا الاتىن شىعىستىڭ ءفاني-فالسافالىق نەگىزى دە ءدال سولايشا قاجەت. قازاق ەلى شىعىستىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە باتىستىق نەووريەنتاليزمنىڭ قۇربانى بولماۋعا ءتيىس، ءوزى دە قازىرگى دامۋشى ەلدەرگە ءتان وكسيدەنتاليزم مەن رەسەيلىك انتيباتىسشىل جالاڭ ريتوريكانىڭ جەتەگىندە كەتپەگەنى ءلازىم.

- قازاق ەلى قىرۋار قارجى جۇمساپ، جاستاردى شەتەلدىڭ وزىق وقۋ ورىندارىنا وقىتىپ جاتىر. قالىڭ ەل سولاردان ءۇمىتتى. بىراق وتانىنىڭ اقشاسىنا وقىعان كەيبىر زامانداستارىمىز ەۋروپا ەلدەرىندە مۇمكىندىك تاۋىپ قالىپ قويىپ جاتىر. سول قازاق جاستارىنىڭ ءوز ەلىنەن بەزۋىنە نە سەبەپ؟

عالىم بوقاش: ونىڭ تۇپكى سەبەبىن ءسىز مەنەن دە جاقسى بىلەسىز. شەتكە شىعىپ وقىعان كەيبىر جاستاردىڭ نەلىكتەن ارعى بەتتە قالىپ قويعىسى كەلەتىنىن، يا ولاردىڭ نە سەبەپتى قايسىبىر جەرگىلىكتى جاس شەنەۋنىكتەردەن بەتەر شەنقۇمار، جارامساق بولىپ قايتىپ ورالاتىنىن تالقىلاي باستاساق تاڭ اتىرامىز. بۇل جەردە وسى ءۇردىستىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ناقتى ىسكە كوشۋ قاجەت. بىرىنشىدەن، «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا ستيپەنديالاردى نەگىزىنەن شەتەلدە ماگيستر جانە دوكتور دارەجەسىن قورعاۋعا تىرىساتىن ساقا ستۋدەنتتەرگە بەرگەن ءجون. باكالاۆر دارەجەسىنە ۇمتىلعان تىم جاس ستۋدەنتتەردىڭ سانىن شەكتەپ، تەك اسا سيرەك ماماندىقتارعا ىڭعايلاسا بولار ەدى. ەكىنشىدەن، ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋرا باعدارلامالارىنا كوبىنە-كوپ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدارىس بەرىپ جۇرگەن جاس وقىتۋشىلار قامتىلۋى ءتيىس. ۇشىنشىدەن، ماگيستر نەمەسە دوكتور اتانىپ قايتاتىن مۇنداي وڭ-سولىن تانىعان، ءۇيلى-باراندى ماماندار ەلگە ورالعاسىن ءوز وقۋ ورنىندا كەم دەگەندە ءتورت جىل ءدارىس بەرۋگە نەمەسە عىلىممەن شۇعىلدانۋعا مىندەتتەلگەنى دۇرىس. تورتىنشىدەن، «بولاشاق» باعدارلاماسى شەتەلدىك ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرگە ءوز بەتىمەن وقۋعا تۇسكەن وسىنداي تالاپتى ستۋدەنتتەرگە ستيپەنديا تاعايىنداپ، قارجى بولۋمەن عانا شۇعىلداناتىن شاعىن قور رەتىندە قىزمەت اتقارعانى ءلازىم. مۇنداي جاعدايدا شەتەلدە قالىپ قويعىسى كەلەتىن ستيپەندياتتاردىڭ دا سانى ازايادى، وتاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ساپاسى دا كۇشەيەدى، ءھام «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ دا جۇمىسى ىقشامدالىپ، سۇرىپتاۋ پروتسەسىنە قاتىستى تۋىپ جاتاتىن كۇدىك پەن داۋدان قۇتىلادى. قازىر جىل سايىن شەتەلدە وقىپ قايتۋعا لايىق سايدىڭ تاسىنداي، اعىلشىنعا سۋداي ءۇش مىڭ ستۋدەنت تابا الماي قينالىپ وتىرعان جوق پا «بولاشاق»؟ ەندەشە جاس وقىتۋشىلار مەن كىشى عىلىمي قىزمەتكەرلەرگە نەلىكتەن مۇمكىندىك بەرمەسكە؟

- جاستاردىڭ باتىستا قالىپ قويۋىنا ەڭ ءبىرىنشى ءبىزدىڭ قوعام كىنالى ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولماس. ەركىندىك پەن مۇمكىندىك شەكتەۋلى، جەمقورلىقسىز ۇلىق بولا المايتىن، بيلىككە جاعىمپازدانباي جايلى ءومىر سۇرە المايتىن قوعامنان گورى ەرتەڭگى كۇنى ءۇشىن الاڭسىز ءومىر سۇرەتىن، قىسقاسى، ازاماتتىق قۇندىلىقتاردى ءومىر سالتىنا ەنگىزگەن ەلدە ءومىر سۇرگەندى كىم قالامايدى؟

عالىم بوقاش: باتىستىڭ ءسىز ايتىپ وتىرعان ساياسي-ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرى نەگىزىنەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى جارتى عاسىردىڭ ىشىندە قول جەتكىزگەن تابىس. مىسالى، ۇلىبريتانيا گۋمانيستىك-ليبەرالدىق يدەالدارعا سۇيەنىپ قانا دامىعان ەلدەردىڭ تورەسىنە اينالدى دەسەك قاتەلەسەمىز. بريتانيالىق ۇلتتى بۇگىنگى بيىككە شىعارعان رەفورمالار «مارشالل جوسپارى» مەن «كەينس رەفورمالارىنان» عانا باستاۋ الادى. بۇل ەلدىڭ ىرگەلەنۋى مەن شىنايى الەۋمەتتىك مەملەكەتكە اينالۋى جولىندا قۇربان بولعان قاراپايىم حالىقتىڭ سانى كەشەگى «قىزىل تەررور» مەن كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزىندە شىبىنشا قىرىلعان قازاقتىڭ سانىنان كەم ەمەس. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن ۋەلستىڭ شاحتالارىندا مىڭداپ جان تاپسىرعان 12-13 جاسار كەنشى بالالار مەن الەمدەگى ەڭ ءىرى قايىرشى توپقا اينالعان لوندون كەدەيلەرىنىڭ كەشكەن كۇيىن الىپ قاراڭىز. الەمگە ايگىلى وكسفورد شاھارى تۇرعىندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ىستىق سۋ مەن ءۇي ىشىندەگى دارەتحانانىڭ نە ەكەنىن 1970 جىلداردان باستاپ قانا بىلە باستاعانىنا، وعان دەيىن بىرنەشە ءۇيدىڭ پاتەر يەلەرى اپتالاپ كەزەككە تۇرىپ ورتاق ۆانناعا شومىلىپ كەلگەنىنە سەنەسىز بە؟ وسى ەلدەگى اريستوكراتتاردان باسقا جالپى حالىقتىڭ قالاي بولسا سولاي كيىم كيۋ تالعامىنا ادام جانىنىڭ قاراپايىمدىلىعى سياقتى رومانتيكالىق فاكتور ەمەس، كادىمگى تاقىر كەدەيلىكتىڭ كوبىرەك ىقپال ەتكەنىن ءبىر اعىلشىن كونسەرۆاتورى كەلىستىرىپ ايتىپ بەرىپ ەدى ماعان. ونىمەن سالىستىرعاندا بولاشاق الەۋمەتتىك قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەتاسى الدەقايدا جوعارى دەڭگەيدەن باستاپ قالانىپ جاتىر. سوعان سايكەس الەۋەتى دە كۇشتىرەك بولۋعا ءتيىس. ال ساياسي مورال مەن ساياسي قۇقىق، ءسوز ەركىندىگى مەن ترانسپارەنتتى بيلىك سالاسىنداعى قيىندىقتارعا كەلسەك، بۇل، البەتتە، كومەكەيگە تىعىلىپ تۇرعان وكسىگىمىز. دۇرىس ايتاسىز، قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ ارتىقشىلىعىن، شىنايى الەۋمەتتىك قورعاۋدى، ليبەرالدىق ينديۆيدۋاليزم مەن كونسيۋمەريزمنىڭ «قىزىعىن» ءبىر كورگەن جاس ادام قايتىپ ارتىنا قايرىلا ما؟ بىراق، شىنىن ايتسام، وسى فاكتورلاردى جان-جاقتى ەلەپ-ەكشەپ بارىپ، ساياسي-الەۋمەتتىك قۇقىعىمدى تولىق پايدالانام، تەك ازاماتتىق قوعامدا ءومىر سۇرەم دەپ باتىسقا كەتىپ جاتقان قازاقتى از كوردىم. ءوزىم كەزىكتىرگەن ۇلىبريتانيالىق قازاقتاردى ءۇش توپقا بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى توپ، 1970 جىلدارى تۇركيادان كەلىپ، نەگىزىنەن لوندونعا ورنىعىپ قالعان التاي قازاقتارى. بۇلاردىڭ اتا-بابالارى - 1940-50 ج.ج. سسسر پەن قحر اراسىنداعى وپاسىز ساياسي ويىنداردىڭ قۇربانى بولعان التاي، ىلە جانە تارباعاتاي ايماقتارىنداعى ءداستۇرلى قازاق ەليتاسىنىڭ، دالا اريستوكراتياسىنىڭ وكىلدەرى ەدى. ەكىنشىسى، جەكە كاپيتالىنا قاۋىپ تونگەسىن سىرتقا قاشقان كەيىنگى قازاقستاندىق ەكس-شەنەۋنىكتەر مەن ولاردىڭ تۋىستارى. ىشىندەگى ءبىرسىپىراسى وزدەرىن ساياسي سەبەپتەرمەن قۋعىنعا ۇشىراعان بيزنەسمەن دەپ سانايدى. ءۇشىنشىسى، جوعارى جالاقى الۋ ءۇشىن ۇلىبريتانيالىق ەڭبەك رىنوگىنىڭ ۇزدىك ينستيتۋتتارىنا، اسىرەسە، قارجى سالاسىنداعى جەكە مەنشىك ۇيىمدارعا جۇمىسقا تۇرۋعا تىرىساتىن اسا قابىلەتتى، پراگماتيك، كوسموپوليت، كوبىنە ءورىستىلدى قازاق جاستارى. وسىنىڭ ىشىندە قازاقستانعا قايتۋدى ارا-تۇرا ويلايتىن تەك ءبىرىنشى توپ. قالعان ەكەۋى سياقتى ەمميگرانتتار قاي زاماندا بولسىن، قاي ەلدەن بولسىن سىرتقا كەتىپ تۇرعان. ال بۇدان بولەك ۇلىبريتانيادا وقىپ جۇرگەن قازاقستاندىق ساياسي جانە بيزنەس ەليتانىڭ قابىلەتى مەن تاربيەسى الا-قۇلا، نەگىزىنەن ءورىستىلدى بالا-شاعاسى جانە جەتىپ ارتىلادى. مۇنداي جاستاردىڭ ۇيرەنشىكتى الەۋمەتتىك مىنەز-قۇلىق نورمالارى ءۇشىن باتىستا كەرىسىنشە شەكتەۋ كوپ. الماتى مەن استاناداعى سياقتى، استىلىارىنا كونۆەيەردەن ەندى شىققان دجيپ ءمىنىپ، داۋىسزورايتقىشپەن «جول بەر، ەي! جول بەر!» دەپ ويقاستاپ جۇرە المايدى. جولىن كەس-كەستەگەن زاڭ وكىلىن كوكەسىنىڭ كۋالىگىمەن قورقىتا المايدى. سوندىقتان دا «قۇدايعا شۇكىر»، باتىستا قازاقستاندى وسىنداي سەبەپتەرمەن دە «ساعىنىپ» جۇرەتىن جاستاردىڭ  كوپ ەكەنىن ۇمىتپايىق.

- ءبىر پىكىردىڭ، ءبىر پارتيانىڭ شەكسىزدىگى مەن كوسەمنەن قۇداي جاساۋ - ءتۇبى تىعىرىق ەكەنىن بىلە تۇرا ءبىزدىڭ قوعام جۇرىسىنەن جاڭىلار ەمەس. شىعىستانۋشى رەتىندە، استامشىلىق پەن ەنجارلىق دەندەگەن ەلدەردە ورىن العان، اسىرەسە، شىعىستا بىزگە ساباق بولار وقيعالاردى ايتىپ بەرە الاسىز با؟ مۇمكىن بىزگە بايىپپەن، ويلى كوزبەن قاراۋعا وسىنداي ناقتى مىسالدار جەتپەي جاتقان بولار.

عالىم بوقاش: قازاق مەملەكەتى قىزىعى مەن شىجىعى قاتار جۇرەتىن قالىپتاسۋ كەزەڭىندەگى پوستوتارلىق ەلدەردىڭ بارلىعىنا ءتان قيىندىقتاردى باستان كەشىپ جاتىر. ءسىز مەڭزەپ وتىرعان سوڭعى ون جىلداعى رەفورمالار قازاقستاندىق ساياسي تەحنولوگتاردىڭ «نوۋحاۋى» ەمەس، جيىرماسىنشى عاسىرداعى ءۇشىنشى الەم مەن دامۋشى ەلدەردەگى ۇلتشىل، مودەرنيست يا كومپرادورلىق ەليتالار تۇگەل ۇرىنعان بيلىكتى زاڭداستىرۋ ءتاسىلى. بۇل دا ءبىر دەموكراتيالانۋ جولىنداعى ۋاقىتشا امال. وتپەلى كەزەڭ. كەزىندە «ءۇندىستان دەگەنىمىز بۇل - ينديرا، ينديرا دەگەنىمىز بۇل - ءۇندىستان» دەپ شۋلاعان ەل بۇگىن اۆتوكراتيالىق ەلەمەنتتەردەن ءبىرجولا قۇتىلىپ، «الەمدەگى ەڭ الىپ دەموكراتيا» اتانىپ وتىر. وڭتۇستىك ازيا ايماعىنىڭ ساياساتى مەن تاريحىن زەرتتەگەن مامان رەتىندە سىزگە ايتارىم، بۇل ەلدەردەگى احۋال بۇگىنگى قازاقستاننان مۇلدەم بولەك قالىپتاستى. سوندىقتان قانداي دا ءبىر ءدال پاراللەل تابۋ قيىن. بريتانيالىق يمپەرياليزم بۇل ايماقتىڭ دا قاققاندا قانىن، سوققاندا ءسولىن الىپ ابدەن قانادى. بىراق، سوۆەتتىك يدەولوگتار سياقتى ءبىر كوسەمگە، ءبىر ۇيىمعا، ءبىر عانا اقپارات كوزىنە سۇيەنگەن «پارتيا ديكتاتۋراسىن» ورناتقان جوق. سول سەبەپتى ازاتتىق العاسىن ۇندىستانداعى قۇساپ بيلىك باسىندا ۇزاق جىلدار نەرۋشىل سوتسياليستەر وتىرسا دا، پاكىستانداعىداي قايتا-قايتا اسكەري توڭكەرىس جاسالسا دا، يا بانگلادەشتەگى سياقتى ەتنيكالىق ۇلتشىلدىققا سۇيەنگەن دەموكراتتار ۇستەمدىك قۇرسا دا بۇل ەلدەردە سوت پەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ كوپشىلىگى دەرلىك بيلىكتەن تاۋەلسىز ينستيتۋتتار رەتىندە قالىپتاستى. اسىرەسە، ءۇندىستاندا شىنايى باسەكەمەن شىڭدالعان كوپپارتيالىق جۇيە پايدا بولدى. پاكىستاننىڭ سوڭعى گەنەرال باسشىسى پەرۆەز مۋشارافتىڭ جوعارعى سوتپەن جانە اعىلشىن ءھام ۋردۋ ءتىلدى تاۋەلسىز باسپاسوزبەن اراداعى تەكەتىرەسى نەمەن تىنعانىن ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز. ونىڭ ۇستىنە باتىستاعى الەمدىك دەرجاۆالار بۇل ايماققا سىرتتان بارىنشا ىقپال ەتۋگە تىرىسادى. بۇل ەلدەردى رەسەي مەن قىتاي سەكىلدى دامۋشى الەمنىڭ ساياسي الىپتارى قوس وكپەدەن جانە قىسىپ تۇرعان جوق. بىزگە ۇقساپ مادەني-اقپاراتتىق كەڭىستىگىن رەسەيگە قولدان ۇزاتىپ وتىرعان جايى جانە جوق. وسىنىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزسەڭىز، ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى پارتيا قۇرۋ ءىسىنىڭ سوۆەتتىك سۇرلەۋدەن شىعا الماي، ەسكى ءىزدى شيىرلاي بەرۋىن دە زاڭدىلىق دەپ تاباسىز. كپسس پەن «ەدينايا روسسيانىڭ» كولەڭكەسى ءالى ءبىراز تۇرادى-اۋ. بىراق، تاعى قايتالاپ ايتايىق، بۇل دا وتكىنشى پروتسەسس. ويتكەنى بۇرىنعى زامان كەلمەسكە كەتكەن، كولەڭكە دە تەز قىسقارىپ بارادى.

- كەڭەس وكىمەتى قيراعاندا كۇڭىرەنگەن بۋىن تاۋەلسىز قازاق ەلى بيلىگىنىڭ ءار جەرىندە ءالى وتىر. ءتىپتى ولاردىڭ قاتارىندا كسرو-نى ساقتاۋعا ءولىپ-وشكەندەر دە از ەمەس. ماسەلەن، ولار بىلتىر الاش پارتياسىنىڭ 90 جىلدىعىن ەمەس، كومسومولدىڭ 90 جىلدىعىن دۇركىرەتىپ تويلاپ ءوتتى. جىل سايىن بيلىككە جاستار لەگى كەلىپ جاتىر، سولاي بولا تۇرا نەگە ءالى قازاقستاننىڭ وزىندىك جىلت ەتكەن ۇلتتىق مودەلىنىڭ توبەسى كورىنەر ەمەس؟

عالىم بوقاش: كومسومولعا قاتىستى قوسا كەتەرىم، ءدال وسى 90 جىلدىقتى تويلاۋ كەزىندە ءبىزدىڭ «كومسومولدىق بۋىنعا» جاتاتىن الدى الپىسقا قاراي اياق باسقان بىرقاتار ساياساتكەرلەرىمىزدىڭ سوڭعى ون سەگىز جىلدا ءبىر سۇيەم بولسىن العا جىلجىماعانى، وسپەگەنى انىق بايقالدى. 1991 جىلى پوستسوۆەتتىك ساياسي ەليتاعا اينالىپ شىعا كەلگەن «كوممۋنيستىك اعا بۋىندى» ارقا تۇتىپ، سوعان جالتاقتاپ، جالپاقتاپ ۇيرەنىپ قالعان تۇتاس ءبىر گەنەراتسيانىڭ ساياسي باسەكەدەن ماقۇرىم، تاريحي جادىدان ادا، ۇلتتىق سانانى وتارسىزداندىرۋعا قارسى ايانىشتى كۇيدە قالىپ قويعانىن كورۋدەن ارتىق قاسىرەت جوق. ال مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق مودەلىن قالىپتاستىرۋ ءسىز ايتىپ وتىرعان «جاستار لەگىنە» عانا قاتىستى شارۋا ەمەس. ءبىزدىڭ ەلدە جاستارعا قاتىستى ءجيى ايتىلاتىن جاساندىلاۋ «ءۇمىتتى سوزدەردى» كوپ جاعدايدا تۇسىنبەيمىن. جاس مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ومىرلىك تاجىريبەدەن وتپەي تۇرىپ، قانشا جەردەن باسى التىن، جۇرەگى تۇكتى بولسا دا مەملەكەت قۇرۋ ىسىنە قايتىپ زور ىقپال ەتە الماق؟ ال ەگەر ەندى عانا جيناي باستاعان كاسىبي تاجىريبەسى «مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ار-نامىسى تۋرالى كودەكستىڭ» پرينتسيپتەرىنە كەراعار-قايشى كورىنىستەر بولسا، كەلەشەكتەن نەندەي دامۋ مەن وزگەرىس كۇتۋگە بولادى؟

- كەيبىر ساراپشىلار قازاقستان بيلىگىندە 30 پايىز عانا ۇلتشىلدار بار دەيدى. 30 پايىزبەن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرا الامىز با؟ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جالپى بيلىكتەگى ادامداردىڭ ەنشىسىندە مە، الدە بيلىكتى مىقتاپ ۇستاعان ءبىر ادامنىڭ قولىندا ما؟

عالىم بوقاش: مەنىڭ ويىمداعى ۇلتشىلدىق ول تەك لينگۆيستيكالىق، يا ءدىني نەمەسە ەكونوميكالىق ۇلتشىلدىقپەن شەكتەلگەن ساياسي يدەولوگيا ەمەس. بۇل - الەۋمەتتىك قوزعالىس رەتىندە ءوز ەركىمەن قالىپتاسىپ، تۇتاس قوعامدى قامتۋعا قۋاتى جەتەتىن ەلدىك يدەياسى. قازاقتىڭ تۇسىنىگىندەگى «ەل اتانۋ» ول وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى ۆەرسال كەلىسىمىنىڭ نەگىزىندە ءپىسىپ-جەتىلگەن ەۋروپالىق ستاندارت ۇعىمدى، ياعني، ءبىر ءتىل، ءبىر ەتنيكالىق توپ پەن ءبىر تەرريتوريانىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋدى عانا بىلدىرمەيدى. «قۇلىم ءبىر ۇلداي كيىنسە، كوركەمىن كورگەن سۇيىنسە. اتىمتاي جومارت سەكىلدى اتاعىم ەلگە بىلىنسە» دەپ تىلەيتىن الەۋمەتتىك تەڭدىكتى قالىپتاستىرۋ مەن رەسۋرستاردى ءادىل تۇردە بولۋگە تىرىسۋدى، تاۋەلسىز بيلەر جۇيەسى مەن ەگاليتارلىق قوعام قۇرۋعا ۇزدىكسىز ۇمتىلۋدى مەڭزەيدى. ءتۇرلى تايپالار مەن ەتنيكالىق توپتاردىڭ قازاق حاندىعىنىڭ ىشىنە بوگەتسىز سىڭۋىنە سەبەپ بولعان فاكتور دا وسى شىعار. سوندىقتان دا بۇگىنگى ءبىزدىڭ جامان-جاقسى، نەگىزىنەن قازاقتاردان عانا تۇراتىن، ساياسي-ەكونوميكالىق ەليتامىز ەلدىك يدەياسىن بۇرىنعى يدەالدارعا قايتا جالعامايىنشا، ءوزى ىشتەن تازارۋعا بەت بۇرمايىنشا ەشتەڭە وزگەرە قويمايدى. ماسەلەن، قازاق ءتىلىنىڭ سۇيكىمدى وبرازىن، مادەني جانە الەۋمەتتىك ۇستەمدىگىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن اۋەلى سىرت كوز قازاق دەپ بىلەتىن بيلىكتىڭ قيسىق بەتى تۇزەلۋى ءتيىس. قازاقتىلدى ينتەللەكتۋالدىق ورتا مەملەكەتتىك ءتىل مەن ۇلتتىق ءداستۇردى شىنايى قورعاۋعا الۋدى تالاپ ەتكەن سايىن وزگە ەتنوستار تۇرماق، ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ ءوزى ۇركە قاراپ شەگىنە بەرەتىنى نەدەن؟ ويتكەنى سوۆەتتىك كەزەڭدە قازاقتىڭ ەلدىك يدەياسى مەن شىنايى قازاقىلىق تۋرالى عاسىرلار بويى ساقتالعان كيەلى ۇعىمدار ادام شوشيتىن مەتامورفوزاعا ۇشىرادى. وعان «ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان»، البەتتە، سىرتى عانا قازاق ساياسي يستيبليشمەنت نەمەسە بەلگىلى تاريحشى وليۆەر رويدىڭ سوزىمەن ايتساق، قىزىل تەرروردان سوڭ ءداستۇرلى ساياسي جەتەكشىلەردى ىعىستىرىپ شىعارعان وداقتىق رەسپۋبليكالارداعى «كولحوزدىق ەليتا». بۇل قۇبىلىستىڭ زاردابىن كەز-كەلگەن ءورىستىلدى قازاقستاندىقتىڭ ويىنداعى مىنا ءبىر قاراپايىم تەڭدىكپەن سيپاتتاۋعا كەلەدى: «قازاقىلىق-قازاقبايشىلىق-كوررۋپتسيا». بۇل جەردە كوررۋپتسيا دەپ تەك جەمقورلىقتى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. بيلىكتى اسىرا پايدالانۋدان تۋاتىن بارشا كەسەلدى ايتامىن. وسىنداي ۇعىمدى ورنىقتىرۋعا سەبەپشى بولىپ وتىرعان قايسىبىر ساياسي-ەكونوميكالىق ەليتا وكىلدەرىنەن، وندىرىستىك-قارجىلىق الپاۋىتتاردان قازاقىلىقتىڭ ءيىسى دە شىقپايتىنىن بىرەۋگە ءتۇسىندىرىپ كورىڭىز ەندى. ءسىز سۇراپ وتىرعان ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ءىسى جاڭاعى تەرىس تۇسىنىكتى تاس-تالقان ەتەتىن رەفورمالاردان باستالارى انىق. ال ونداي رەفورمالاردى تالاپ ەتۋ ءۇشىن جالاڭ ۇلتشىل بولۋ، يا ءداستۇرلى پاتريوتيزممەن عانا شەكتەلۋ جەتكىلىكسىز. تەك ەتنيكالىق، يا ءدىني نەمەسە لينگۆيستيكالىق ۇلتشىلدىققا، ياعني م.بيلليگ انىقتاما بەرگەن banal nationalism-گە ۇرىنا بەرەتىن توپتار كەزەكتى سايلاۋ ناۋقانىنا ساياسي فون بولۋ فۋنكتسياسىن ادال اتقاراتىن قوعامدىق ۇيىم دەڭگەيىنەن ارى اسا المايدى. بىزگە قاجەت باعىت - ەلۋ جىل سايىن جاڭارىپ تۇرۋى ءتيىس ەلدىك يدەياسىن قايتا جاڭعىرتاتىن، ساياسي مادەنيەت پەن مورالدىڭ دەڭگەيىن وسىرەتىن، جانە «قازاقى بيلىك» ۇعىمىن پوزيتيۆتەندىرەتىن اعارتۋشى- ۇلتشىلدىق نەمەسە ليبەرالدىق پاتريوتيزم. بۇل وزگەرىس - مەملەكەتتىك پيراميدانىڭ ۇشار باسى مەن تابانىنداعى ءاربىر كىرپىشتىڭ قۇرامى مەن ساپاسىنا تىكەلەي بايلانىستى پروتسەسس.

جالعاسى بار....