اباي وبلىسىنداعى بورودۋليحا اۋدانىنداعى نوۆوپوكروۆكا اۋىلىق مەشىتىنىڭ يمامى تاعالا تۇرسىمۇلىمەن جۇزدەسىپ، ەلىمىزدەگى ءدىن ساياساتى ءھام ەلىشىلىك ۇلتارالىق كەلىسىمنىڭ جاي-جاپسارى توڭىرەگىندەگى ساۋالدارىمىزدى قويعان ەدىك. ەندى سونى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

– دىن سالاسىنداعى ساياساتتى، قوعامدىق جانە ۇلتارالىق كەلىسىم جايلى ءسوز ەتسەڭىز؟

– سىزدەرگە بەرەتىن سۇحباتىمدى، ەڭ اۋەلى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءار جىلدارى باق بەتتەرىندەگى سۇحباتتارىنداعى ءدىن تۋرالى ايتقان وي-پىكىرلەرىنە دەن قويار بولساق:  «حالقىمىز مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى مۇسىلمان وركەنيەتىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. يسلام ەلىمىزدە ءدىننىڭ، مادەنيەتتىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ وركەندەۋىنە وڭ ىقپال ەتتى. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، ءجۇسىپ بالاساعۇن، ماحمۇد قاشقاري سىندى شىعىس رەنەسسانسىنداعى ۇلى عالىمدار مۇسىلماندىق ىزگىلىك داستۇرلەرىن قالىپتاستىرۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ باستاعان قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەسى يسلام اعارتۋشىلىعى شەڭبەرىندە قالىپتاستى.

…يسلام امالسىزدىق پەن ءفاناتيزمدى جوققا شىعارىپ، قارسىلاستاردى تاتۋلاستىرۋعا جانە قايشىلىقتاردى بىتىمگەرلىك جولمەن شەشۋگە ۇمتىلادى. قاسيەتتى قۇران يسلام نەگىزدەرىنە قارسى كەلمەيتىن باسقا ءدىن ىلىمدەرىنە توزىمدىلىك تانىتۋعا، وزگە مادەنيەتتەردىڭ كورىنىستەرىنە قۇرمەتپەن قاراۋعا شاقىرادى.

ء…ىلىم تۇرعىسىنان ۇشتالعان يسلامدى دامىتۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرى بار. ءبىز پروگرەسس، بەيبىتشىلىك جانە ادىلەتتىلىك، ءدىن مەن ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەۋ، تولەرانتتىلىق جانە باسقا ءدىن ىلىمدەرىنىڭ وكىلدەرىمەن تاتۋ كورشىلىك قاعيداتتارىندا قوعامدى قۇرۋدىڭ لايىقتى ۇلگىسىن بارشا الەمگە كورسەتۋگە قاۋقارلىمىز» دەگەن اسىل ويلارىنان باستاعىم كەلىپ وتىر.

تاۋەلسىزدىك الىسىمىزبەن ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى ورىن الدى. الاش قاۋى بابالار دىنىنە بەت ءتۇزدى، مويىن بۇردى. ەلىمىزدە تەك ءبىزدىڭ قازاقتار عانا ەمەس، باسقادا كوپشىلىك قاۋىم وزدەرىن مۇسىلمان سانايدى. وسى باسىم كوپشىلىك يسلامدى باسقا ۇستانۋشىلارى از وزگە كونفەسسيالارعا قاراعاندا رەسپۋبليكامىزدىعى باستى دىنگە اينالدىرىپ وتىر. ءوز باسىم مۇسىلمان رەتىندە وزگە وتانداستارىمىزدىڭ ءدىني ۇستانىمىنا شاك كەلتىرمەيمىن، قايتا بارىنە يماني كەڭپەيىلدىكپەن قارايمىن. بۇل ءبىر عانا مەنىڭ ەمەس، وزگەدە مۇسىلمان جاماعاتتاردىڭ ۇستانىمى بولىپ تابىلادى.

زاماناۋي قازاقستان بارشا كونفەسسياداعىلاردىڭ نانىم-سەنىمىنە توسقاۋىل قويمايتىن قوعام قۇرۋعا بەت ءتۇزدى. ەلىمىز كوپ جاعدايدا دىنگە بەي-جاي قارايتىن باتىستىق ۇلگىلەرگە مويىنسۇنبايدى. قازاق قوعامى «باپتيستەر»، «ەۆانگەليستەر»، «كريشنايتەر»، «مارونيتەر» تاعى باسقا ءتۇپ قازىعىنان تىزگىن ۇزگەن سەكتالىق جات اعىمدارعا تىزگىندى قولدان بەرمەيدى. پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ بيىك مىنبەرلەردەن تازا يسلامنىڭ تەرروريزم مەن ەكسترەميزممەن ەشبىر بايلانىسى جوقتىعىن ۇنەمى ايتىپ كەلەدى. «حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىنا ساي ءداستۇرلى يسلامدى دارىپتەۋ اسا ماڭىزدى. ونىڭ عىلىمي-تەوريالىق نەگىزىن دامىتۋ قاجەت. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ رۋحاني تاربيەسىن نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. شىن مانىندە بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە. ونى بەتىمەن جىبەرسەك، ۇلتتىق سالت-سانامىزدان ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. اكىمدەرگە قۇزىرلى ورگاندارمەن بىرلەسىپ، ءدىن سالاسىنداعى جۇمىستى جانداندىرۋدى تاپسىرامىن» دەپ وسى باعىتتا نە ىستەپ نە قوياتىنىمىزدى ايقىنداپ بەردى.

بۇعان دەيىن مەملەكەت باسشىسى: ««جيھاد يدەيالارىن ناسيحاتتايتىن، ەكستەرميزم مەن لاڭكەستىك جولىمەن جۇرەتىن راديكالدى توپتار ەلەۋلى ساياسي كۇشكە اينالدى. ولار مۇسىلمانداردىڭ بارلىق تاريحي كەزەڭدەردە بارشا ءدىن وكىلدەرىمەن ديالوگقا دايىن بولعاندىعىن جانە ەشكىمگە زيان كەلتىرمەگەنىن ەستەن شىعارعان. يسلام الەمىنىڭ وقشاۋلانىپ، دامۋىن تەجەۋگە يتەرمەلەۋدە. يسلام وركەنيەتىنە ءتان الدىڭعى قاتارلى عىلىم مەن مادەنيەت داستۇرلەرىن مەيلىنشە ارتتىرۋ قاجەت.مەنىڭشە، بۇل قازىرگى زاماننىڭ ەڭ وزەكتى پروبەلامالارىنىڭ ءبىرى. سەبەبى قازىرگى كەزدە بىرقاتار مۇسىلمان مەملەكەتتەرى كەدەيلىكپەن، حالىقتىڭ ساۋاتسىزدىعىمەن، دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ارتتا قالۋىمەن، كۇردەلى دەموگرافيالىق احۋالىمەن، لاڭكەستىك سىن-قاتەرمەن، زاڭسىز ەسىرتكى اينالىمىمەن جانە سىبايلاس جەمقورلىقپەن بايلانىستى قيىندىقتاردى باستان وتكىزۋدە. بۇل سىن-قاتەرلەردىڭ بارلىعى دا يماندىلىق داعدارىسىنان جانە اسكەري-ساياسي تەكەتىرەستەن الىپ شىعاتىن پارمەندى تەتىكتەردى، يدەولوگيالىق ءارى مورالدىق ادىستەردى ىزدەۋدى تالاپ ەتەدى»، - دەگەن بولاتىن.

قازاقستان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ سەزدىن وتكىزىپ كەلەدى وعان 30 تارتا ەلدەن ءدىن باسشىلارى قاتىسىپ، ەلىمىزدەگى تاتۋ-ءتاتتى ءدىني بىرلىكتى كورىپ، تاڭدانىستارىن جاسىرا الماعاندارى ءومىر شىندىعى. ە تۇرعىندارىنىڭ 80 پايىزى وزدەرىن مۇسىلمانبىز دەپ سانايدى. ەلىمىزدەگى وسى مۇسىلمان جاماعاتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگە ءدىندى ۇستانۋشىلارعا قاتىستى استە ءبىر كۇش كورسەتۋ دۇمپۋلەرىن جاساعان ەمەس. بۇل قازاق بيلىگىنىڭ زور جەتىستىگى دەپ ساناۋعا بولادى.

– جالپىۇلتتىق بىرلىكتىڭ قازاقستاندىق مودەلىن جانە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ قىزمەتىنە ءدىني تۇرعىدان قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

– بارىمىز بىلەتىن ءبىر اقيقات عىلىمي-تەحنيكالىق العا باسۋشىلىق قاي سالادا بولماسىن قارىشتاپ دامىعانىمەن ءدىندى ادامزات ساناسىنان ىعىستىرىپ شىعارا المادى. دەمەك، بۇل ءدىنسىز قاندايدا بولماسىن عىلىمنىڭ تۇل ەكەندىگىن بىلدىرەدى. بىراق تاپ وسى قاي سالادا بولماسىن عىلىمي-تەحنيكالىق العا باسۋشىلىق ءدىن مەن زامانا ادامىنىڭ ءدىني ساناسىنا تەرەڭ وزگەرىستەر ەنگىزىپ وتىرعان جايى بار. وسىلايشا ءدىن زامانمەن بىرگە ادىمداپ، ءوزىنىي يماني شۋماعىن شاشۋعا كىرىستى.

وسى ورايدا بۇنداي كۇرت وزەرىستى بەتبۇرىستان ەلىمىزدە تىس قالمايدى. حح-ءححى عاسىرداعى 30 جىل ۋاقىت ەلىمىزدە وزىندىك ەرەكشەلىگى بار «ءدىني رەنەسسانس» تۋعىزدى. وسى «ءدىني رەنەسسانس» ءدۇمپۋى ءوز كەزەگىندە تەرىسكەيدىڭ كۇنگەيى بار دەگەن سياقتى تەرىس تۇستارىنىڭ بارلىعىن تانىتقانىن نەسىنە جاسىرامىز. بۇنداي تەرىس ۇردىسپەن قازاق ەلى بۇرىن بەتپە-بەت كەلمەگەن ەدى. قازاقستاندا ءدىني احۋال تۇراقتى بولعانىمەن، دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ قاتارىندا جۇرگەن جەرلەستەرىمىز ءالى از ەمەس.

«وكىنىشكە قاراي، بىزدە ءبىرتۇتاس باعدارلاما جاسالماعاندىقتان، بالالارىمىز ۇلتتىق ءداستۇرلى دۇنيەتانىمدى بويىنا سىڭىرمەگەندىكتەن، البەتتە ول ادامدا رۋحاني ۆاككۋم پايدا بولادى. اباي اتامىز: «ادام بالاسى دۇنيەگە ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن كەلەدى. ءبىرى – ىشسەم، جەسەم، ۇيىقتاسام، ەكىنشىسى – كورسەم، بىلسەم» دەيدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىز سول بالانىڭ «كورسەم، بىلسەم» دەگەن جانىنىڭ قۇمارلىعىن قاناعاتتاندىرماعاندىقتان، جانىنىڭ قۇمارلىعىنا ەرگەن بالالار جات اعىمنىڭ قارماعىنا ىلىنەدى. قازىرگى كەزدە مەملەكەت وسىنىڭ ءبارىن باقىلاپ، باعدارلاپ وتىر. بىراق اتالعان ماسەلەنى شەشەتىن كەشەندى باعدارلاما جوق. ماسەلەن، بۇل ماسەلەنى شەشكەن تۇركيا سياقتى مەملەكەتتەر بار. ولار بالاعا مەكتەپتەن باستاپ، وزدەرىنىڭ بۇرىنعى ءداستۇرلى ءدىني وكىلدەرىن، ۇلتتىق ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىن وقىتادى»، - دەيدى ءدىنتانۋشى و.جالەل.

بۇل ارادا مەنىڭ ايتپاعىم ومار جالەلدىڭ سوزىنشە، كەز كەلگەن مەملەكەتتى مەملەكەت دەڭگەيىندە ۇستاپ تۇراتىن ەڭ نەگىزگى فاكتور – حالىقتىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمى. مەملەكەت سول دۇنيەتانىمدى قورعاۋى كەرەك. ال، قازاقستاندا بۇل تۇرعىدا پروبلەما بارشىلىق.

مىنە وسىنى قازاقستانداعى ءداستۇرلى ءدىن يەلەرى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ جەڭە ءبىلۋىمىز كەرەك.

كوپكونفەسسيونالدىق جاعدايىنا مۇسىلماندار تۇسىنىستىكپەن قارايتىن بولسا، وزگە ەلدەردە ورىن الىپ جاتقان ءدىني قاقتىعىستان قازاق قوعامى امان قالاتىنا سەنىمىم مول. قازاقستان 300 جىل پاتشالى رەسەيدىڭ وتارى بولعانى بەلگىلى. ارتىنشا 70 جىل كسرو قۇرامىندا بولدىق. ال، قازىر ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، زايىرلى قوعام قۇرعانىمىزدا، نەوكولوناليزم دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. بۇل دەگەنىمىز – «جەر بەتىندە ۇلت جوق، ءبارىمىز ءبىر مۇسىلمانبىز» دەيتىن راديكالدى توپتاردىڭ يدەولوگياسى. ءيا، ۇرپاعىمىزدى وسى ۇرانشى توپتىڭ جەتەگىنە جىبەرمەي، ەلىمىزدە ءدىني تۇراقتىلىقتى ساقتاۋعا ۇلەس قوسۋ ءار مۇسىلمان جاماعاتىنىڭ اسىل پارىزى.

سايتحۋدجا توميريس ماراتقىزى

Abai.kz