1997 جىلى   قازاقستان پرەزيدەنتى جارلىعىمەن  31 مامىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە بەكىتىلگەنى بەلگىلى. پاۆلودار قالاسىندا ەلباسىنىڭ جارلىعىن جۇزەگە اسىرۋ شارالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ستاليندىك جازالاۋ قۇرباندارىنا   ەسكەرتكىش ورناتۋ  جونىندە ماسەلە كوتەرىلدى، قالا اكىمدىگى عيماراتى مەن ەرتىس وزەنى ارالىعىنداعى الاڭقايدان ورىن بەلگىلەنىپ،  ۋاقىتشا بەلگىتاس تا ورناتىلدى. بىراق ودان بەرگى 16  جىل بويى سول ءىس جالعاسىن تاپقان جوق.  

 وبلىستىق مۇراعاتتار باسقارماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا،  وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى پاۆلودار وبلىسىندا اشتىقتان 300 مىڭنان اسا ادام كوز جۇمعان. ساياسي جازالاۋ جىلدارى وبلىس بويىنشا 5 مىڭداي ادام زارداپ شەككەن، ونىڭ 2 مىڭ  450-ءى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى «ۇشتىك» سوتىنىڭ ۇكىمىمەن باس بوستاندىعىنان ايرىلىپ، 932-ءسى اتىلعان.

وسىلايشا  زارداپ شەگىپ، قۇربان بولعان جەرلەستەردى ەسكە الۋعا ارنالعان   ەسكەرتكىش تەك بيىل سالىنىپ، ءدال مامىر ايىنىڭ  ز1-ءى كۇنى جۇرتشىلىقتىڭ پايدالانۋىنا بەرىلدى.

1997 جىلى   قازاقستان پرەزيدەنتى جارلىعىمەن  31 مامىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە بەكىتىلگەنى بەلگىلى. پاۆلودار قالاسىندا ەلباسىنىڭ جارلىعىن جۇزەگە اسىرۋ شارالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ستاليندىك جازالاۋ قۇرباندارىنا   ەسكەرتكىش ورناتۋ  جونىندە ماسەلە كوتەرىلدى، قالا اكىمدىگى عيماراتى مەن ەرتىس وزەنى ارالىعىنداعى الاڭقايدان ورىن بەلگىلەنىپ،  ۋاقىتشا بەلگىتاس تا ورناتىلدى. بىراق ودان بەرگى 16  جىل بويى سول ءىس جالعاسىن تاپقان جوق.  

 وبلىستىق مۇراعاتتار باسقارماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا،  وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى پاۆلودار وبلىسىندا اشتىقتان 300 مىڭنان اسا ادام كوز جۇمعان. ساياسي جازالاۋ جىلدارى وبلىس بويىنشا 5 مىڭداي ادام زارداپ شەككەن، ونىڭ 2 مىڭ  450-ءى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى «ۇشتىك» سوتىنىڭ ۇكىمىمەن باس بوستاندىعىنان ايرىلىپ، 932-ءسى اتىلعان.

وسىلايشا  زارداپ شەگىپ، قۇربان بولعان جەرلەستەردى ەسكە الۋعا ارنالعان   ەسكەرتكىش تەك بيىل سالىنىپ، ءدال مامىر ايىنىڭ  ز1-ءى كۇنى جۇرتشىلىقتىڭ پايدالانۋىنا بەرىلدى.

كەڭ   الاڭقايدا ورناتىلعان ەسكەرتكىش كەشەنى توعىز بولىكتەن تۇرادى. اق ءمارمار تاقتالارمەن قاپتالعان  جارتىلاي شەڭبەر ءتارىزدى ەكى  ۇستىندى قابىرعانىڭ  سول جاق  قاناتىندا ەلباسىنىڭ «توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ديىرمەنىنە تۇسكەن ەتنوستىق جانە ءدىني تەگى بولەك مىڭداعان ادامداردى  ەسكە الۋ جانە ەستە ساقتاۋ... –  تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى ءۇشىن ارقاشان قاسيەتتى پارىز» – دەگەن سوزدەرى قازاق، ورىس تىلدەرىندە جازىلعان، ال وڭ جاق قاناتىندا  «ماڭگى ەسىمىزدە» دەگەن ەكى ءسوز قىرىق تىلدە تاسقا تۇسىرىلگەن.  ارالارى تىكەنەك سىمدارمەن جالعاستىرىلىپ، قارا ءمارمار تاقتالارمەن قاپتالعان جەتى تەكشە تاستىڭ ارقايسىندا  جەتى كەزەڭ: ءحىىى  ع. سوڭى – 1916 جىل،  1918–1921 ج.ج.، 1927–1933 ج.ج.، 1937–1938 ج.ج.، 1937–1944 ج.ج.، 1951–1953 ج.ج.، 1986 جىلعى 16 جەلتوقسان   كورسەتىلگەن.  ويتكەنى، ءدال سول جەتى كەزەڭدە   ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستەردى باسىپ-جانىشتاۋ،  الەۋمەتتىك تەگى نەمەسە ءدىني سەنىمى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلمەيتىن توپتاردى   رەۆوليۋتسيا جاۋلارى يا  ۇستەم تاپ وكىلدەرى رەتىندە جويۋ، بايلاردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەپ، شارۋالاردى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ،   جاپپاي جازالاۋ، وزگە حالىقتاردى ىرىقسىز كوشىرىپ اكەلىپ، قونىستاندىرۋ، ۇلت زيالىلارىن قۋعىنداۋ،  قارۋسىز جەلتوقسانشىلارعا قارسى اسكەري كۇش قولدانىپ، ىلە كوتەرىلىسشىلەردى قاماۋ، سوتتاۋ، قۋدالاۋ ناۋقاندارى قارقىندى جۇرگىزىلدى. 

كەشەننىڭ ورتاسىندا كونە تۇركىلەردىڭ  سەگىز قىرلى بەلگىسى پىشىنىندەگى تابانتاس ورنالاستىرىلىپ، بەتىنە الەمدىك ءتورت ءدىننىڭ نىساندارى: يسلامنىڭ جارتى ايى، حريستياننىڭ ايقىشى، ءياھۋديدىڭ ءداۋىت جۇلدىزى، ءبۋدديزمنىڭ ءومىر دوڭگەلەگى  بەدەرلەنگەن.  بۇل بەلگى-نىساندار سول جەتى كەزەڭدە ءوڭىردىڭ بايىرعى حالقى قازاقتارمەن قاتار، ء تۇرلى جاعدايدا كەلىپ ء وڭىردى قونىستانىپ قالعان 40 حالىق تا، ولار ۇستانعان الەمدىك ءتورت ءدىن  دە زارداپ شەكتى  دەگەن ۇعىمدى مەگزەيدى. ال ءدىن نىساندارىنىڭ ورتاسىنا  سالىنعان ماڭگىلىكتى بەينەلەيتىن  ورنەك وڭىردەگى دىنارالىق تۇسىنىستىك، ۇلتارالىق ىنتىماقتاستىق  ماڭگىلىك جاساي بەرەدى دەگەن وي تۋدىرادى.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش كەشەنىن اشۋ راسىمىنە  وبلىس پەن قالا باسشىلىعى، قر پارلامەنتى مەن جەرگىلىكتى ءماسليحات دەپۋتاتتارى، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مەن جەر اۋدارىلىپ كەلگەن دياسپورالار ۇرپاقتارى،  جەلتوقسانشىلار مەن  قوعام بەلسەندىلەرى،  ەتنومادەني بىرلەستىكتەر مەن ءدىن وكىلدەرى، شىعارماشىل زيالىلار مەن  عالىمدار،  ستۋدەنت جاستار  مەن وقۋشىلار  قاتىستى.  جينالعاندار  ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ءبىر مينۋتتىق ۇنسىزدىكپەن ەسكە الدى.

وبلىس اكىمى ەرلان ارىن شارانى اشىپ، ەسكەرتكىشتىڭ جازىقسىز زارداپ شەككەندەردىڭ رۋحىنا كورسەتىلگەن قۇرمەت ءارى جاس ۇرپاقتى حالقىمىز باستان وتكەرگەن قاسىرەتتى ۇمىتپاۋعا، بەيبىت، مامىراجاي ءومىردىڭ قادىرىن   ۇعىنۋعا ۇندەيتىن  ءتالىم-تاربيە ورنى ەكەنىن اتاپ كورسەتتى.  سەناتور، اكادەميك-فيلوسوف  عاريفوللا ەسىم جاپپاي جازالاۋ جىلدارىنىڭ قاسىرەتى جايىندا سويلەدى، پروفەسسور، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى، كوسەمسوزشى ناۋم شافەر مەن شەشەن-ينگۋش ەتنومادەني بىرلەستىگىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى ابدۋراحمان بالكوەۆ جەر اۋدارىلىپ كەلگەن حالىقتاردىڭ اۋىر تاعدىر-تالايى  تۋرالى ەستەلىكتەر ايتتى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، اقىن ارمان قاني جازالاۋ مەن قۋدالاۋ تاقىرىبىنا ارناعان ولەڭىن وقىپ، ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولعان ايماق باسشىسىنا،   كەشەندى سالعان قۇرىلىسشىلارعا جەرگىلىكتى شىعارماشىل زيالىلار، قوعام بەلسەندىلەرى، جەلتوقسانشىلار اتىنان العىسىن ءبىلدىردى.

ەسكەرتكىش كەشەنىن اشۋ ءراسىمى  گۇل شوقتارىن  قويۋ شاراسىمەن اياقتالدى. الايدا جيىنعا قاتىسۋشىلار بىرازعا دەيىن تارقاماي، ءاربىر تەكشە تاستىڭ جانىنا بارىپ ەستەلىك سۋرەتكە ءتۇستى. جەلتوقسانشىلار مەن قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ ءبىر توبى: ايمان زەينۋللينا،  قايروللا كاجەنوۆ، ارمان قاني، قاناتبەك نابيەۆ،  سۆەتلانا قوندىكەروۆا، جانات قوڭىروۆ  دەموكراتيالىق جاڭعىرۋ كەزەڭى بەينەلەنگەن جەتىنشى تەكشە تاستىڭ جانىنا جيىلىپ، ءوزارا پىكىر الماستى. ولاردىڭ بايىپتاۋىنشا،  ەرلان  مۇحتارۇلىنىڭ باستاماسى جانە ۇيىمداستىرۋى ناتيجەسىندە وبلىس ورتالىعىندا ورناتىلعان  وسى ەسكەرتكىش پەن بۇدان ءبىر جىل بۇرىن، ءدال 31 مامىردا پايدالانۋعا بەرىلگەن 1930 جىلدارداعى اشارشىلىق قۇرباندارى  ەسكەرتكىشى  قازاقستاندا ازىرشە بالاماسى  جوق، ساياسي جانە يدەولوگيالىق ءمانى اسا زور   بىرەگەي كوركەمونەر تۋىندىلارى بولىپ تابىلادى. سول سياقتى كەيىنگى جىلدارى ورناتىلعان قوبىز، دومبىرا،  تايقازان، داستارحان، تورسىق، توسەك-ورىن، جۇزىك، اسىق، قۇلىندى بيە، تازى يت، بەكىرە بالىق ءتارىزدى  ۇلتتىق ونەردى اسپەتتەتتەيتىن كومپوزيتسيالىق مۇسىندەر قالاعا قازاقى سيپات بەرە باستاعان.   

راسىمنەن كەيىن «اق وتاۋ» مەيرامحاناسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا باعىشتالىپ قۇران وقىلىپ، اس بەرىلدى.

ا. باقتانۇلى،

پاۆلودار قالاسى

Abai.kz