باۋىرجان باباجانۇلى. دەگدار
2004 جىلى «اقتوبەدە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋت اشىلاتىن بولىپتى» دەگەن حابار شىعىسىمەن، جۇرتشىلىق جاڭا وقۋ ورنىنىڭ باسشىسى كىم بولادى ەكەن دەپ ەلەڭدەستى. «اناۋ كەلەدى ەكەن، مىناۋ كەلەدى ەكەن...» دەگەن اڭگىمەلەر جەلدەي ەستى.
كەلدى. عالىمجان جۇمابايۇلى نۇرىشەۆ. ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. پروفەسسور. كىندىك قانى تامعان جەرى — اتىراۋ. لەۆ گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە پرورەكتور بولىپ جۇمىس ىستەپتى. «الدى كەڭ ەكەن!» — دەستى كىرگەندەر. «ناعىز زيالى!» — دەستى ۇلكەندەر. «وتە مادەنيەتتى ەكەن، ناعىز عىلىم ادامى ەكەنى كورىنىپ تۇر»، — دەستى عالىمدار. سول تۇستا وبلىستاعى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باسقارماسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ماعان ول كىسىمەن جۇزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسە قويعان جوق. بىراق ءساتجان ءدارىباي ەكەۋمىز جۋرناليستىك داعدىمەن پەدينستيتۋت جاققا قۇلاق تۇرە جۇردىك. «باق-قا كوزقاراسى دۇرىس ەكەن. 80 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ جاتقان «اقتوبە» گازەتىنە شاشۋ رەتىندە ءبىراز قارجى اۋدارىپتى» — دەگەن اڭگىمەنى ەستىپ، ءىشىم جىلىپ قالدى.
كوپ كەشىكپەي، «اقتوبە» گازەتىنە قايتا ورالعاسىن، عالىمجان جۇمابايۇلىمەن ەتەنە ارالاسا باستادىق. جۇرت، ايتسا ايتقانداي، كەلىستى كىسى ەكەن. وتە مادەنيەتتى. جىلى قابىلداپ، كۇلىپ سويلەسەدى ەكەن. ءتىپتى ءبىر كەزدەسۋدەن كەيىن-اق جاقىن باۋىرىم سياقتى اسەر قالدىردى.
2004 جىلى «اقتوبەدە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋت اشىلاتىن بولىپتى» دەگەن حابار شىعىسىمەن، جۇرتشىلىق جاڭا وقۋ ورنىنىڭ باسشىسى كىم بولادى ەكەن دەپ ەلەڭدەستى. «اناۋ كەلەدى ەكەن، مىناۋ كەلەدى ەكەن...» دەگەن اڭگىمەلەر جەلدەي ەستى.
كەلدى. عالىمجان جۇمابايۇلى نۇرىشەۆ. ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. پروفەسسور. كىندىك قانى تامعان جەرى — اتىراۋ. لەۆ گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە پرورەكتور بولىپ جۇمىس ىستەپتى. «الدى كەڭ ەكەن!» — دەستى كىرگەندەر. «ناعىز زيالى!» — دەستى ۇلكەندەر. «وتە مادەنيەتتى ەكەن، ناعىز عىلىم ادامى ەكەنى كورىنىپ تۇر»، — دەستى عالىمدار. سول تۇستا وبلىستاعى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باسقارماسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ماعان ول كىسىمەن جۇزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسە قويعان جوق. بىراق ءساتجان ءدارىباي ەكەۋمىز جۋرناليستىك داعدىمەن پەدينستيتۋت جاققا قۇلاق تۇرە جۇردىك. «باق-قا كوزقاراسى دۇرىس ەكەن. 80 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ جاتقان «اقتوبە» گازەتىنە شاشۋ رەتىندە ءبىراز قارجى اۋدارىپتى» — دەگەن اڭگىمەنى ەستىپ، ءىشىم جىلىپ قالدى.
كوپ كەشىكپەي، «اقتوبە» گازەتىنە قايتا ورالعاسىن، عالىمجان جۇمابايۇلىمەن ەتەنە ارالاسا باستادىق. جۇرت، ايتسا ايتقانداي، كەلىستى كىسى ەكەن. وتە مادەنيەتتى. جىلى قابىلداپ، كۇلىپ سويلەسەدى ەكەن. ءتىپتى ءبىر كەزدەسۋدەن كەيىن-اق جاقىن باۋىرىم سياقتى اسەر قالدىردى.
شەرحان مۇرتازا اعامىز «ارقالاعانى — التىن، جەگەنى — جانتاق تۇيەگە» تەڭەگەن قازاق جۋرناليستەرىنىڭ اۋزىنان اق ماي اعىپ وتىراتىن كۇنى شامالى. جۇرتتىڭ جىرتىعىن جامايمىز دەپ جۇگىرىپ جۇرەتىن جازعانداردىڭ وزدەرىنىڭ دە ءىشى توڭىپ جۇرەتىنىن بىلايعى جۇرت كوپ بىلە بەرمەيدى. نە مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ، نە بيۋدجەتتىك قىزمەتتىڭ ساناتىنا ەنبەيتىن جۋرناليستەر، ەڭ اياعى، ءۇيدىڭ كەزەگىنە دە تۇرا المايدى. اسىرەسە، پاتەردەن پاتەرگە كوشىپ جۇرەتىن جاستار جاعىنا ءتىپتى قيىن. مۇندايدا گازەتتىڭ دە جۇمىسى اقساي باستايدى.
بىردە ءبىزدىڭ قىزداردىڭ قاباعى تىم سالبىراپ ءجۇردى. جۇمىسقا كەشىگىپ كەلۋ، ماتەريالدى ۋاقىتىندا بەرمەۋ سياقتى «ىندەت» ورىن الا باستادى. شاقىرىپ الىپ، سويلەسسەم، جاعدايلارى ءتىپتى قيىن ەكەن. تۇرىپ جاتقان پاتەرلەرىنىڭ قۇنى كوتەرىلىپ، شىعىپ كەتىپتى. قالادا پاتەر باعاسى كۇيىپ تۇر. ونسىز دا ايلىق جالاقىسىنىڭ جارتىسىنان استامىن «قوجايىندارىنا» بەرەتىن قىزدار نە ىستەرلەرىن بىلمەي، جىلارمان حالدە ءجۇر ەكەن. اياق استىنان نە دەرىمدى بىلمەي قالدىم. ساسقانىمنان: «جاتاقحاناعا تۇراسىڭدار ما؟» — دەپپىن. «ارينە، تۇرامىز، بىراق ستۋدەنتتەرگە ورىن جەتپەي جاتقاندا ءبىزدى كىم جولاتسىن...» — دەيدى قىزدار تومەن قاراپ.
دەرەۋ عالىمجان جۇمابايۇلىنا جەتتىم: «سولاي دا سولاي...». مەنى مۇقيات تىڭداعان عالەكەڭ ءسال ويلانىپ قالدى. ادامنىڭ باسىنا اۋەلى كۇدىك كەلەدى عوي. «اي، كەلىسپەيتىن شارۋا بولدى-اۋ» — دەدىم ىشتەي. «قيىنداۋ ءىس ەكەن...— دەدى عالىمجان جۇمابايۇلى، — ويتكەنى جاتاقحانا ماسەلەسى وزىمىزدە دە كۇيىپ تۇر. سوسىن... قۇزىرلى ورگاندار دا ءجيى تەكسەرەدى». ءبىر كەزدە ماعان قاراپ كۇلىپ جىبەردى. ءسىرا، ءتۇرىم وزگەرىپ كەتسە كەرەك. «وي، باۋكە، شەشەمىز! — دەدى سوسىن. — مەنىڭ اتىما حات جازىڭىز»، — دەدى اۋەلى. ءبىر كەزدە كوزىندە ۇشقىن پايدا بولدى، ءسىرا، رەتىن تاپسا كەرەك: «قىزدارىڭىزدى ينستيتۋتتىڭ گازەتىنە جارتى ستاۆكاعا جۇمىسقا الايىن. ءارى ولارعا قوسىمشا ناپاقا بولادى، ءارى پەدينستيتۋتتىڭ قىزمەتكەرى اتانعاسىن، تەكسەرۋشى ورگانداردىڭ دا ءتىسى باتپايدى». ءسويتتى دە جاتاقحانا ماسەلەسىنە جاۋاپ بەرەتىن ورىنباسارىنا دەرەۋ تاپسىرما بەردى.
توبەم كوككە ەكى-اق ەلى جەتپەي ورالدىم. جاتاقحانادا تەگىن تۇرىپ قانا قويماي، قوسىمشا تابىس تاباتىندارىن ەستىگەن قىزدارىم ءتىپتى ءماز بولدى. ەكى-ءۇش كۇندە كوشىپ الدى. جاتاقحانا قۇتتى بولىپ، ءۇي الىپ شىققاندارى دا بار.
كوپ ۇزاماي پەداگوگيكالىق ينستيتۋت ءىرى مادەني وشاققا اينالدى. اي سايىن حالىققا قاجەتتى مادەني شارالار وتەدى دە جاتادى. ۇلتتىڭ جوعىن ىزدەگەن ادام اۋەلى پەدينستيتۋتقا، ونىڭ رەكتورى عالىمجان نۇرىشەۆقا باس سۇعادى. كىرگەن ادامنىڭ شارۋاسى تۇگەندەلىپ، كوڭىلى جايلانىپ شىعادى. اسىرەسە پەدينستيتۋت پەن «اقتوبە» جانە «اكتيۋبينسكي ۆەستنيك» گازەتتەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىرعان «شامشىراق-اقتوبە» جشس-نىڭ اراسىندا كەرەمەت ءبىر جىلى قارىم-قاتىناس ورنادى. بىردەڭە ۇيىمداستىراتىن بولساق پەدينستيتۋتقا جەتىپ بارامىز. عالەكەڭ قۋانا قارسى الادى. 2007 جىلى ومىردەن ەرتە كەتكەن ايماڭداي دارىن تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ تۋعانىنا 70 جىل تولعان مەرەيتويىن دۇرىلدەتىپ وتكىزدىك. 2008 جىلى مارقۇم ءالىمباي ءىزبايدىڭ تۋعانىنا 50 جىل تولۋ قۇرمەتىنە وراي ۇيىمداستىرىلعان ءمۇشايرانىڭ قورىتىندىسى پەدينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتتەر سارايىندا ءوتتى. عالىمجان جۇمابايۇلى وسى شاراعا ات سالىسىپ قانا قويماي، ء مۇشايرادا كوزگە تۇسكەن ءبىر ستۋدەنتتى دەرەۋ گرانتقا اۋىستىردى. بۇل — وتباسىلىق جاعدايى اۋىر بويجەتكەنگە ۇلكەن كومەك ەكەنى ءوز الدىنا، ءبىزدىڭ شارامىزدىڭ دا مازمۇنىن كۇرت ارتتىرىپ جىبەرگەن ءىس بولدى.
مەنىڭ جانە ءساتجان ءدارىبايدىڭ «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان كىتاپتارىمىزدىڭ دا تۇساۋكەسەرى وسى ستۋدەنتتەر سارايىندا ءوتتى. قازاقستان جازۋشىلار وداعى اقتوبە فيليالىنىڭ جانىنان قۇرىلعان جاس ادەبيەتشىلەردىڭ «شۇعىلا» ادەبي بىرلەستىگى دە وسى جەردەن قانات قاقتى.
اقىن-جازۋشىلارعا، جۋرناليستەرگە دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە ەدى. ول كىسى تىزگىن ۇستاپ تۇرعان كەزدە ءتورت جۋرناليست — يدوش اسقار، مەيىرحان اقداۋلەتۇلى، ەرتاي اشىقباەۆ، راۋكەن وتىنشيندەر — «اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى» اتاندى.
جالپى قازاق شارۋاسىن ءبىتىرىپ بەرەتىن ادامدى ىعىر قىلادى عوي، مەن دە عالىمجان جۇمابايۇلىنىڭ الدىنا كوپ باردىم. وقۋدان شىعىپ كەتكەن جۋرناليست، وقۋ اقىسىن تولەي الماي جۇرگەن جاس ارىپتەس، جۇمىسقا تۇرعىسى كەلەتىن جاس مامان، شىعارماشىلىق كەشىن وتكىزگىسى كەلەتىن دوس... ءبارى ماعان كەلەدى دە، مەن پەدينستيتۋتتان ءبىر-اق شىعاتىنمىن. سونىڭ بىردە-بىرىندە (!) عالەكەڭ بەتىمدى قايتارعان ەمەس. بىردە اقتاۋدان كەلگەن اقىن انۋاربەك بيماعامبەتتىڭ جىلى قابىلداپ، ءۇزىلىپ قالعان وقۋىن قايتا جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك تۋعىزعان اعاسىنا قاتتى ريزا بولىپ: «الدى كەڭ كىسى ەكەن...» — دەپ ءماز بولعانى بار.
بىرنەشە رەت ساپارلاس بولدىق. بىردە استانادا وتباسى تۋرالى شەشىلىپ اڭگىمە ايتقانى بار. ايەلى كۇلىمحان بايكەنقىزى دا ۇلكەن عالىم ەكەن. ۇلى مەن قىزى تۋرالى دا سۇيسىنە اڭگىمەلەدى.
كەلىنشەگىم سوندا جۇمىس جۇمىس ىستەيتىندىكتەن پەدينستيتۋتتىڭ ىشكى «كۋحنياسىنان» دا حاباردار ەدىم. عالەكەڭ قاتال دا ءادىل باسشى ەكەن. كەيدە ءتىپتى قۋىرىپ الاتىن كورىنەدى. بىراق، جاقسىنىڭ اشۋى جىبەك ورامال كەپكەنشە، سالدەن سوڭ جايدارى قالپىنا تۇسەدى ەكەن. كۇلىپ وتىرىپ-اق تىزگىندى مىقتى ۇستاپتى. بارلىق جاعدايدى باعامداپ وتىرىپ، شىن مۇقتاج ادامعا دەرەۋ كومەك بەرەدى ەكەن. سوندىقتان دا ونى ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى قاتتى سىيلاعان. ءبىر مەرەكەدە ءتىپتى تەحنيكالىق قىزمەتكەرلەر جيىلىپ، رەكتورعا سىيلىق ۇسىنىپتى. ارينە، كەرەمەتتەي مىقتى سىيلىق ەمەس، بىراق ولاردىڭ ىقىلاسى عالىمجان جۇمابايۇلىن قاتتى تولقىتىپتى.
بەلگىلى عالىم، جۋرناليست باۋىرجان ومارۇلىنىڭ «11-ءشى قالامۇش» اتتى كىتابىندا مىناداي ءبىر قىزىق دەرەك بار. تورعاي وڭىرىنە ىسساپارمەن بارعان «قازاقستان پيونەرى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ساپارباي پارمانقۇلوۆ ءبىر كەلەڭسىزدىكتى كورىپ، سونى ەسكەرتپەككە وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسىنا كىرەدى. حاتشىدا كوزىلدىرىكتى ءبىر كىسى وتىر ەكەن. وعان نازار اۋدارماي، شارۋاسىن جەدەل ايتىپ بولىپ، ورنىنان تۇرا بەرگەن ساپاربايدان الگى كىسى ءجون سۇراپ، حاتشىدان ونى اۋەجايعا جەتكىزىپ سالدىرتۋدى ءوتىنىپتى. ول كىسىنىڭ كىم ەكەنىن ەسىك الدىنا شىققاسىن بۇلقان-تالقان بولعان حاتشىدان ەستيدى. سول كەزدە دۇرىلدەپ تۇرعان «لەنينشىل جاستىڭ» باس رەداكتورى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ ەكەن. ول كىسى الماتىعا كەلە سالىسىمەن: «6-قاباتتا «لەنينشىل جاستىڭ» ءتىلشىسى ءجۇر! — دەپ ساپاربايدى دەرەۋ ىزدەتىپ، قىزمەتكە الىپتى. (ول كەزدە «ءداۋىر» باسپا ۇيىندە «قازاقستان پيونەرى» — 6-قاباتتا، «لەنينشىل جاس» 7-قاباتتا ورنالاسقان بولاتىن — ب.ب.)
مىنە، وسىنداي تالاعىندا ءبيتى بار جاستى اقتوبە مەملەكەتتىك ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى رەتىندە كورگىسى كەلەتىن قاسيەت عالىمجان جۇمابايۇلىندا دا بار ەدى. بەلگىلى اقىن ەرتاي اشىقباەۆتىڭ 55 جىلدىعىنا ارنالعان كەشتە ءبىر وقۋشىنىڭ ولەڭى مەن ءسوزىن ۇناتقان ول: «مىنا بالانى ءبىزدىڭ پەدينستيتۋتقا قابىلداۋ كەرەك. ەگەر گرانتقا تۇسە الماي قالىپ جاتسا، ىشكى مۇمكىندىكتەرىمىزبەن كومەكتەسەمىز» — دەپ دەرەۋ قاسىنداعىلارعا تاپسىرما بەرىپ جاتتى...
...اجالدىڭ اتى — سۋىق. اسىرەسە، كەنەتتەن كەلگەن قازانىڭ. سەيسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ وبلىستىق اكىمدىكتەن ليۋبوۆ چەرنوۆا تەلەفون سوعىپ: «عالىمجان جۇمابايۇلى ايەلىمەن بىرگە تۇندە جول اپاتىنا ۇشىراپ، قايتىس بولىپتى...» — دەگەن حاباردى ەستىرتكەندە مەن ەسىمنەن تانىپ قالا جازدادىم. مەنەن ەستىگەن رەداكتسيا قىزمەتكەرلەرى دە ەسەڭگىرەپ قالدى. سول كۇنى ەشكىمنىڭ جۇمىسقا قولى بارعان جوق...
ەرتەڭىنە دە ءارى-ءسارى كۇيدە جۇردىك. نومەردى باسپاعا تاپسىرعان كۇنى تۇندە كەنەت شوشىپ وياندىم. ء بىر ساتكە كەشەدەن بەرگى وقيعالاردىڭ ءبارى ءتۇس سياقتى، عالەكەڭ ءتىرى جۇرگەن سەكىلدى كورىنىپ كەتتى. «ەندەشە ءبىزدىڭ قوس عالىمنىڭ قازاسىنا ارناپ، بەت ۇيىمداستىرعانىمىز ابەس بولدى-اۋ، ەرتەڭ عالىمجان جۇمابايۇلى نە دەيدى؟ دەرەۋ كەزەكشىگە تەلەفون سوعىپ، گازەتتى توقتاتۋ كەرەك...». ورنىمنان كوتەرىلە بەرە، سىلق ەتىپ قايتا قۇلادىم. اللانىڭ ءىسىن پەندە جوققا شىعارا العان با، ءسىرا...
ەرتەڭىنە ايتسام، مەيىرحان اعا دا تۋرا وسىنداي جايتتى باستان كەشىپتى.
ءبىز عانا ەمەس، بۇكىل اقتوبە جۇرتشىلىعى ەسىنەن تانىپ قالعانداي. قارالى حابار ەستىلگەن بويدا جاستار جاعى الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ءبىر-بىرىنە كوڭىل ايتا باستادى. ول كىسىنىڭ جاقسىلىعىن كورمەگەن، الاقانىنىڭ جىلۋىن سەزىنبەگەن ادام جوق ەكەن عوي...
سارسەنبى كۇنگى وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ وتىرىسى عالىمجان جۇمابايۇلىن ەسكە الۋدان باستالدى. ەكى كۇن بويى پەدينستيتۋتتا وتكەن قارالى جيىندا سويلەگەن ادامداردىڭ ءبارى نۇرىشەۆتەن كورگەن جاقسىلىقتارىن ايتتى. ينستيتۋتتىڭ بۇرىنعى تۇلەكتەرى دە جەر-جەردەن كەلىپتى...
قازىر ويلاپ قاراسام، ونىڭ جەر بەتىندەگى ميسسياسى — ادامدارعا جاقسىلىق جاساۋ بولعان ەكەن. جاقسىلىعى از، سول از جاقسىلىقتىڭ ءوزى ەسەپپەن جاسالاتىن زاماندا عالەكەڭنىڭ تۇلعاسى زورايىپ كورىنەتىنى سودان ەكەن...
«سەندەر — عاپىلسىڭدار!» — دەيدى قۇراندا. عاپىل ەكەنىمىز راس قوي. ەشقاشان ولمەيتىندەي الشاڭداپ باسىپ جۇرەمىز. بولماشى نارسەگە ءبىر-ءبىرىمىزدى سىلەيتىپ سالىپ، ايىزىمىز قانادى. مۇمكىن، عالىمجان سەكىلدى جاقسىنى جارىمەن بىرگە قاسيەتتى رامازان ايىندا قاسىنا الىپ كەتۋ ارقىلى اللا تاعالام بىزگە تاعى ءبىر وي سالايىن دەگەن شىعار...
«جىگىتتەر استاناعا كەل دەپ شاقىرىپ جاتىر...» — دەپ ەدى بىردە. «نۇرىشەۆ باسقا جوعارى وقۋ ورنىنا اۋىسقالى جاتىر ەكەن...» — دەگەن دە پىش-پىش اڭگىمە شىققان. «اۋىسىپ كەتكەندە، مۇمكىن...». «ۇشاقپەن ۇشقاندا...». جۇرتتىكى، ارينە، پەندەشىلىك. جازۋىنان اسقان پەندە جوق قوي ومىردە...
كەزەك كۇتىپ تۇرعانداي سەزىنە ءبىل،
الدىڭداعى اپاننىڭ باسىنا كەپ... — دەپتى مۇقاعالي تولەگەن اقىن قايتىس بولعان كەزدە جازعان جىرىندا. وسىنداي ساتتەردە اجالدى ويلاپ تاۋباعا كەلگەنمەن، ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاساي بەرەدى عوي. بالكىم، ادامزاتتىڭ ەڭ ۇلكەن باقىتى دا — قاشان، قانداي جاعدايدا ولەتىنىن بىلمەيتىندىگىندە شىعار...
P.S.
12 ماۋسىم — عالىمجان جۇمابايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. ءتىرى بولسا، 56-عا تولار ەدى...
اقتوبە قالاسى
Abai.kz
