ەلىمىز ساياسي وزگەرىستەردىڭ قارساڭىندا تۇر. اڭگىمە 2019 جىلداعىداي ءبىرىنشى پرەزيدەنت ءوز ورنىنا ەكىنشىسىن تاعايىندايتىنداي وزگەرىس جايلى ەمەس. اڭگىمە مەملەكەتتىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ تابيعاتىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ تۋراسىندا بولماق. اسىرەسە، قازىر ۋكرايناداعى وركەنيەتتەر اراسىنداعى قاقتىعىستى بۇكىل الەم باقىلاپ، ناتيجەسىنە الاڭداپ وتىرعان ۋاقىتتا بۇل ماسەلە وتە وزەكتى بولىپ تۇر. الداعى ساياسي ءترانزيتتىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن 1991 جىلدان بەرى ءجۇرىپ وتكەن جولىمىزعا قىسقاشا شولۋ جاساساق.

نازارباەۆ كەزەڭىنىڭ قورىتىندىلارى

سوۆەت وداعى ىدىراعاننان كەيىن قازاقستاندا مەملەكەتكە ءتان بارلىق فورمالدى ينستيتۋتتار قۇرىلدى. اتا-بابالارىمىزدىڭ جەرىن ساقتاپ قالدىق، ەكونوميكامىز نارىقتىق قاتىناستارعا كوشتى، ەلىمىزدە ۇلتارالىق تاتۋلىق ساقتالىپ، ازاماتتىق سوعىسقا جول بەرىلمەدى. مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك، سەبەبى كسرو-دان شىققان رەسپۋبليكالاردىڭ بارلىعى وسىلايشا ماقتانا المايدى.

الايدا، پرەزيدەنت بيلىگىن ەسەپكە الماعاندا، ەگەمەندى ەلدىڭ نەگىزىن قۇرايتىن باسقا ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ ءبارى دە قۇرعاق ءسوز بولىپ شىقتى. پارلامەنت، ۇكىمەت، سوت، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، پارتيالار – بارلىعى پرەزيدەنت پەن ونىڭ اكىمشىلىگىنىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا قالىپ تۇر. تەك اتقارۋشى بيلىككە سۇيەنىپ تۇرعاندىقتان مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزى تۇراقسىز.

سونداي-اق ەكونوميكامىزدىڭ اسا مونوپوليالاندىرعانىن، شيكىزاتقا قاتتى تاۋەلدى ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. ۇكىمەت ورىندارى بۇرىڭعىشا نارىق قاتىناستارىنا ارالاسىپ زيان كەلتىرەدى، ەركىن باسەكەگە جانە ينۆەستيتسيالارعا جول بەرىلمەيدى. سول سەبەپتەن وركەندەۋىمىز توقتاپ، بۇقارا حالىقتىڭ جاعدايى جاقسارمادى. ەگەمەندىگىمىز بولسا نىعايمادى، ەل ىرگەسى مىقتى بوپ قالىپتاسپادى. عىلىمي تىلىمەن ايتقاندا، ءالسىز مەملەكەتتەر (fragile states) قاتارىنان شىقپادىق.

ەگەمەندىك دەگەنىمىز نە؟ قازاقستاننىڭ ناقتى جاعدايى قانداي؟

وسى جاعدايدا ساياساتتا دا، ەكونوميكادا دا، قاۋىپسىزدىك سالاسىندا دا قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا تىعىز بايلانىس ورناعان. بۇدان تۋىندايتىن ماسەلە قالىڭ ەكسپورت-يمپورتتان كەلەر زيان دا ەمەس، ويتكەنى الەمدەگى كەز كەلگەن كورشى مەملەكەتتەر الىس-بەرىس ساۋدا بويىنشا ءوزارا تاۋەلدى. ماسەلە ءبىز ەكونوميكالىق ساياساتىمىزدى ءوزىمىز دەربەس جۇرگىزە الماي وتىرعانىمىزدا جانە ءبىزدىڭ «ۇلى» كورشىمىز اگرەسسيالىق جانە يمپەريالىق ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىرعانىندا. ءبىزدىڭ اسكەري، اقپاراتتىق، ت.ب. سالالارداعى قاۋىپسىزدىگىمىز وسال حالدە. بۇۇ-داعى ۋكرايناداعى سوعىس بويىنشا جانە باسقا دا داۋىس بەرۋدىڭ ءوزى كورسەتكەندەي، سىرتقى ساياساتتا دا ءوز ۇلتتىق مۇددەمىزگە ساي ۇستانىمىمىز جوق.

ەڭ ايقىن مىسال – 2022 جىلعى قاڭتار تراگەدياسى. قاندى وقيعانى حالىقارالىق مامانداردى شاقىرىپ، تاۋەلسىز تەرگەۋ جۇرگىزۋدەن پرەزيدەنت توقاەۆ باس تارتتى، ال بيلىكتىڭ ءوزى شىعارعان قورىتىندىسى سەنىم تۋعىزبايدى. ونىڭ ۇستىنە قاڭتار قىرعىنىنا قاتىستى سوت وتىرىستارى قۇپيا ءوتتى. دەگەنمەن، قاڭتار تراگەدياسى ءبىرىنشى جانە ەكىنشى پرەزيدەنت اراسىنداعى تارتىستان تۋىنداعانى ايدان انىق. ناتيجەسىندە، جەرىمىزگە شەتەلدىك قارۋلى قول كىرىپ، پۋتين قولداعان ادام ەلىمىزدەگى بيلىك تالاسىنىڭ جەڭىمپازى اتاندى. بۇرىڭعى زامانداعىداي، بيلىك ەتۇ جارلىقتى («يارلىك نا كنياجەنيە») كرەمل تاپسىردى.

تاڭداۋ جاسايتىن ۋاقىت تۋدى

ءبىز رەسەيگە تاۋەلدى ەكەنىمىز جاڭالىق ەمەس. بالكىم، ەسكى جارانى تىرناۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. كوپ جاعدايدا امالىمىز بەن جۇرەر باسقا جولىمىز شامالى بولعاندىقتان، ۇندەي المادىق. الايدا، جەر شارىنداعى سوڭعى وقيعالار تۇبەگەيلى وزگەرىستەر داۋىلى جاقىنداعانىن بايقاتادى. ءپۋتيننىڭ رەجيمى كۇن ساناپ السىرەپ بارادى، ەرتەڭ نەمەسە جىل وتە قۇلاۋى مۇمكىن. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تاعدىرى قانداي بولاتىنىن بىلمەيمىز. بۇل ەڭ الدىمەن ولاردىڭ وزدەرىنىڭ شارۋاسى دەپ ويلايمىن. بىراق بۇل وزگەرىستەر بىزگە تىكەلەي اسەر ەتەتىنى انىق. اشىعىن ايتقاندا، ماسەلە مىنادا: ءپۋتيننىڭ ءداۋىرى اياقتالعان سوڭ نە بولماق؟ ءبىز رەسەيگە تاۋەلدى بوپ قالا بەرەمىز بە، الدە ەندى شىعىسىمىزداعى «ۇلى» كورشىمىزدىڭ بوداندىعىنا كىرەمىز بە؟ الدە ناعىز ەگەمەندىگىمىزدى ورناتۋ ءۇشىن مىڭ جىلدا ءبىر كەلەتىن تاريحي ءساتتى پايدالانامىز با؟

ء(بىرىنشى ءبولىمنىڭ اياعى)

ەگەمەندى قازاقستان قانداي بولۋى كەرەك؟

ماقالامنىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە پۋتين كەتكەن سوڭ قازاقستاننىڭ ناعىز ەگەمەندى ەل بولۋىنا مۇمكىندىك تۋادى دەپ ايتقانمىن. وسى ورايدا ۇلتتىق ەگەمەندىك دەگەن ۇعىمدى ناقتىلاپ الساق. مەنىڭ قاراپايىم تۇسىنىگىمدە، ەگەمەندى مەملەكەت – ول ءوز جولىن ءوزى تاڭدايتىن ەل. قازاقستان قانداي بولۋى كەرەك؟ بۇل جايىندا ءبىرتۇتاس پىكىر جوق جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. بىرەۋلەر بىزگە جالپى ادامزات قۇندىلىقتارى مەن ادام قۇقىعى ساقتالاتىن دامىعان دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ كەرەك دەيدى. ەكىنشىلەرى يسلام دىنىنە ارقا سۇيەيتىن مۇسىلمان ەل بولۋىمىز كەرەك دەپ ويلاسا، ۇشىنشىلەرى جوشى حان ۇلىسىنان، ءتىپتى كونە زاماننان قازاقتاردىڭ ەرەكشە ءوز جولى بار دەپ ەسەپتەيدى. ودان قالسا، سوۆەت وداعىن اڭسايتىندار ءالى دە كوپ.

ءبىز ءارتۇرلىمىز، دۇنيەتانىمىمىز دا ءارتۇرلى. مەنىڭ دە قۇندىلىقتارىم مەن پىكىرىم بار جانە ولار مەنى بىلەتىندەرگە ءمالىم دەپ ويلايمىن. بىراق بۇل جەردە مەن ولاردى باسقالار قابىلداۋى ءتيىس دەپ وتىرعان جوقپىن. ماسەلە ءتىپتى مەنىڭ نە باسقا بىرەۋلەردىڭ پىكىرىندە ەمەس. ماسەلە حالىقتىڭ ەركىن تاڭداۋىنا جول اشۋدا. بۇل پروتسەسكە سىرتتاعى «ۇلى» كورشىلەر مەن «كوكەلەر» ارالاسپاۋى كەرەك. جاڭا، ادىلەتتى قازاقستاننىڭ قانداي بولاتىنىن قازىر اقوردا كابينەتتەرىندە وتىرعاندار دا شەشپەۋى ءتيىس. ولاردىڭ بار مىندەتى – حالىقتىڭ ءوز ەركى مەن پىكىرىن بىلدىرۋىنە جاعداي جاساۋ عانا.

نە ىستەمەك كەرەك؟

بۇل سۇراققا ءارتۇرلى جاۋاپ بولۋى مۇمكىن. مەنىڭشە، بىزگە ەڭ الدىمەن جاڭا اتا زاڭ كەرەك. اۆتوريتاريزم جۇيەسىنە ارناپ جازىلعان، قىرىق جاماۋ بولعان قازىرگى كونستيتۋتسيانى قايتا وزگەرتۋدىڭ ەش ءمانى جوق. ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىن جاساۋدىڭ ەڭ زاڭدى جولى – كەزەكتەن تىس قۇرىلتايدى نەمەسە كونستيتۋتسيالىق جينالىستى شاقىرۋ. جاڭا اتا زاڭنىڭ ءماتىنىن جازۋ بارىسىندا كونسەنسۋسقا كەلۋ قيىنداسا، 1993 جىلعى كونستيتۋتسيانى نەگىز ەتسە دە جارايدى. 30 جىل بويى جيناقتالعان تاجىريبە مەن ساباقتاردى ەسكەرە وتىرىپ، جاڭا ءبىلىمدى مامانداردىڭ كومەگىمەن ونى جەتىلدىرۋگە بولادى.

ەلىمىزدىڭ ناق جاناشىرى بولساق، مەملەكەت ەگەمەندىگىن ءبىرىنشى ورىنعا قويۋىمىز كەرەك. قوعامداعى قالعان پروبلەمالاردىڭ ءبارى (جەمقورلىق، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، انا ءتىلمىزدىڭ تاعدىرى جانە ت.ب.) قازاقستان شىنايى ەگەمەندى بولماسا، شەشىلمەگەن ءتۇيىن بولىپ قالادى.

اقوردانىڭ قازىرگى «يەلەرىنە» كەلەر بولساق، ولارعا بولاشاق ۇرپاق الدىندا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلىپ تۇر. ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە جاۋاپكەرشىلىك پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ موينىندا. شىنايى ەگەمەندىككە جەتۋ جولىمىز اۋىر سىناقتار، ءتىپتى قانتوگىس ارقىلى وتە مە، الدە ىزگى قۇندىلىقتار جولىندا ۇلت رەتىندە ەسەيگەندىگىمىزدى جانە اۋىزبىرشىلىگىمىزدى تانىتا الامىز با – قازىرگى بيلىك باسىنداعىلارعا تىكەلەي بايلانىستى.

بالكىم، بۇل ولاردىڭ ەڭ ماڭىزدى تاريحي ميسسياسى بولار. پۋتيننەن كەيىن ورىس «كوكە» بولمايدى، حالىق ەندى شەتەلدەن جەرىمىزگە اسكەر كىرگىزىپ قويىپ، قاراپ وتىرمايدى. بۇگىنگى بيلىكتى وسى قالپىندا ساقتاۋ ءۇشىن ساياسي تەحنولوگيالار مەن كوزبوياۋشىلىق تا كومەكتەسپەيدى. تاريح كىتاپتارىندا حالىقتىڭ العىسىنا ەمەس، قارعىسىنا لايىق بولىپ قالعىسى كەلمەسە، وتكەن قاتەلىكتەردى قايتالاماۋى كەرەك.

بيلىك باسىنداعىلار ۇلتتىق ديالوگكە دايىن ەكەنىن كورسەتۋى كەرەك. ول ءۇشىن قايتادان ۇلتتىق كەڭەس (نسود) سياقتى ءمانسىز ورىنداردى قۇرۋدىڭ كەرەگى جوق. قايتالاپ ايتايىن، بيلىك ءبىزدىڭ ورنىمىزعا ەشتەڭە شەشپەۋى كەرەك، ول تەك وڭتايلى جاعداي جاساۋعا مىندەتتى. ەڭ الدىمەن وسىنداي ماسەلەنىڭ بار ەكەنىن مويىنداۋ جانە ونى شەشۋگە ناقتى ۇمتىلىستى كورسەتۋى قاجەت.

سونداي-اق ساياسي قۋدالاۋدى توقتاتىپ، تۇتقىنداردى بوساتىپ، ادىلەتسىز سوتتالعانداردى اقتاپ، جات جەرگە كوشۋگە ءماجبۇر بولعانداردىڭ ەلگە ورالۋىنا جاعداي جاساۋ كەرەك. سان جاعىنان بۇل شەشىم حالىقتىڭ از بولىگىنە بايلانىستى بولعانىمەن، ونىڭ ازاتتىققا جانە ازاماتتىق قوعامعا يگى اسەرى زور بولارىنا سەنەمىن.

P.S. وسىدان 22 جىل بۇرىن «تاڭداۋ جاسايتىن ۋاقىت» اتتى ماقالام شىققان. وندا ەلىمىزدەگى دەموكراتيا جانە اكىمدەردى سايلاۋ تۋرالى ماسەلەلەر كوتەرىلگەن بولاتىن. ارتىنان ماقالاداعى كەيبىر يدەيالار 2001 جىلى قۇرىلعان «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» (دۆك) قوزعالىسىنىڭ ۇندەۋىندە ورىن تاپتى. سونداعى ءبىزدىڭ ساياسي رەفورمالاردى جۇرگىزۇ جونىندەگى شاقىرۋىمىزعا پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ قۇلاق اسپادى، كەرىسىنشە، قۋعىن-سۇرگىن ساياساتىنا كىرىستى. كەزىندە سول يدەيالار نەلىكتەن جۇزەگە اسپادى دەگەنگە ناقتى جاۋاپ جوق. مۇمكىن بىزگە ۇيىمشىلدىق پەن اۋىزبىرلىك جەتىسپەدى، نەمەسە ەليتا بيلىگى مەن اقشاسىنان ايىرىلعىسى كەلمەدى. مۇمكىن قوعامنىڭ ساياساتقا نەمقۇرايلىقپەن قاراعانى نە باسقا دا سەبەپتەر بولعان شىعار. ەندى الدىمىزدا تاعى دا تاڭداۋ تۇر. ءبىز بۇل تاريحي مۇمكىندىكتى بولاشاق ۇرپاعىمىز ءۇشىن پايدالانۋىمىز كەرەك.

عالىمجان جاقيانوۆ

Abai.kz