توقتار ەسىركەپوۆ، «تۇران» ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى قازاقستان قوعامىن جۇيەلى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

توقتار ەسىركەپوۆ، «تۇران» ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى قازاقستان قوعامىن جۇيەلى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

– توقتار اعا، اڭگىمەمىزدى قوعامدى تارىقتىرعان تاريف جايىنان باستاساق. سوڭعى كەزدەرى مونوپوليستەردىڭ بۇل رەتتە اسىراسىلتەۋشىلىككە جول بەرۋى جو­عارى دەڭگەيدە دە قاتتى سىنعا الى­نىپ جاتىر. جالپى، قىزمەت باعاسى ۇدايى وسسە دە، قىزمەت ساپاسىن ەش جاق­سارت­پايتىن ستراتەگيالىق كوم­پا­نيا­لار­دىڭ بۇل ارەكەتىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟

– ەلىمىزدەگى ەلەكتر ەنەرگياسى باعا­سى­نىڭ ورتاشا ءوسىمى باسقا كوممۋنالدىق قىز­مەتتەردىڭ قىمباتتاۋىنان ەسەلەپ اسىپ تۇسەدى ەكەن. سوندىقتان بۇل ارادا ەنەرگيا ءون­دىرۋشى كومپانيالاردىڭ جايىنا كەڭىنەن توق­تالا كەتەيىن. جالپى، كوممۋنالدىق تو­لەم­دەردىڭ قىمباتتاۋىن شەنەۋنىكتەر مەن ماماندار وسى سالالارداعى نىسان مەن جابدىقتاردىڭ 70-80 پايىزعا توزىعى جە­تۋىمەن، ونى جاڭالاۋ ءۇشىن قاراجات تارتۋ قاجەتتىگىنەن تۋىنداپ وتىر دەپ تۇسىندىرەدى. ونىسى دۇرىس تا. بىراق تۇتىنۋشىلار قال­تا­سىنان تارتىلىپ جاتقان قاراجات ءوز ماق­سا­تىنا جۇمسالىپ جاتىر ما، وعان بىزدە رەس­مي تۇردە ەشكىم اشىق جاۋاپ بەرە ال­ماي­دى. ماسەلەنىڭ بارلىعى وسى ارادان تۋىن­دايدى. مىسالى، وكىنىشكە قاراي، بىزدەگى تاريف­تەر­دىڭ تۇزىلۋىنە بايلانىستى قانداي دا ءبىر اقپاراتتى، ءتىپتى Google – ىزدەۋ سايتىنان دا تابا المايسىز. ارينە، سول سەبەپتى بۇل رەتتە قوعامدىق ۇيىمدار، ساراپشى ماماندار ءوز الدىنا جەكە زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە ءماجبۇر. مىسالى، «قاز­پوت­رەب­ناد­زور» قوعامدىق بىرلەستىگى بىلتىر تابي­عي مونوپوليالاردى رەتتەۋ اگەنتتىگىنە ساۋال جولداعان. ون­دا­عىلار وتكەن جىل بويىنشا ەنەرگەتيكا نىساندارىن جاڭالاۋ جۇمىسىنا 24,9 ملن تەڭگە (166 مىڭ دول­لار) جۇمسالعانىن ايت­قان. ال وسى جىلعى اكتسيونەرلەرگە تولەنگەن ديۆيدەنت كولەمى – 2 ملرد تەڭگە (13 ملن دول­لاردان استام), ياعني ەنەرگەتيكالىق كوم­پا­نيالاردىڭ جاڭا­لاۋ جۇمىسىنا بولگەن قاراجاتى اكتسيو­نەرلەر ەسەپشوتىنا تۇسكەن ديۆيدەنت سوماسىنان 80 (!) پايىزعا از. مۇ­نىڭ بارىپ تۇرعان باسسىزدىق ەكەنىن ەسەپ كوميتەتى دە مالىمدەگەن.

سول سەكىلدى ماماندار ارنايى زەرت­تەۋىندە مىناداي قىزىق جايتقا تاپ بولعان: ەلىمىز بويىنشا ەڭ قىمبات جىلۋ بەرۋ قىزمەتى قىسىنان جازى كوپ الماتى قالا­سىن­دا ەكەن. لوگيكالىق تۇرعىدا مۇنىڭ ءوزى اقىل­عا سىيىمسىز عوي. سۇراۋ سالساڭىز، مو­نو­پوليستەر وزدەرى جۇرگىزىپ وتىرعان تاريف ساياساتىنان قوعامدى حاباردار ەتۋگە مىندەتتى ەمەسپىز دەگەندى ايتادى. سوندىقتان كوممۋ­نال­دىق قىزمەت باعالارىنىڭ نە­گىزدى-نەگىزدى ەمەستىگىن انىقتاۋ، شىنىمەن دە، قيىن. قالاي دەگەنمەن دە مونو­پو­ليس­تەر­دىڭ ءتاريف­تى قۇرۋ ساياساتىن جىلىك-جىلىگىنە ءبولىپ تۇسىندىرگىسى كەلمەۋىنىڭ استارىندا ءبىر سىر بار، ءسوز جوق، بىزدەگى باعالار قولدان جا­سالۋدا. ەلبا­سى­مىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا بۇل ماسەلەنى بىرقاتار ءوڭىر باسشىسىنىڭ بە­تىنە باسقان. وتكەن جىلدىڭ 27 قارا­شا­سىندا مەملەكەت باسشىسى باسشىلىعىمەن بار­لىق دەڭگەيدەگى اكىمدەرمەن بولعان وسى كەڭەستى قورى­تىن­دى­لاۋ­دا قر پرەزيدەنتىنىڭ ءباسپا­سوز حاتشىسى داۋرەن اباەۆ:«ەلباسى ءتاريفتى قۇرۋ ءىسى اشىق ەمەس، سوندىقتان بۇل ارادا كۇمان كوپ، جىل سايىنعى تاريف ءوسىمى ءوز دەڭگەيىندە جۇر­گى­زىل­مەيدى دەپ اتاپ ءوتتى. ماسەلەن، پاۆلودار وبلىسىندا ەلەكتر ستان­سىلارى ءتاريفتى 1,5 ەسەگە وسىرگەن، ال ول جاقتاعى جابدىقتاردىڭ ەسكىرۋ كور­سەت­كىشى كوبەيمەسە ازايعان جوق. ال كوك­شە­تاۋ­داعى جەرگىلىكتى ءمونوپوليستىڭ 4 ميلليارد تەڭگەگە باعالانعان ينۆەس­تي­تسيا­لىق باع­دارلاماسى ەلەكتر جەلىلەرىندەگى شى­عىننىڭ نەبارى 1 پايىزىن عانا جابا العان. سون­داي-اق ەلباسى ايماق باسشىلارى كوم­مۋ­نالدىق قىزمەت بويىنشا قارىزدار كو­لەمىن تومەن­دەتۋ تاپسىرماسىن قا­دا­عا­لا­مايدى. بۇگىنگى تاڭدا ول 7 ميلليارد تەڭگەنى قۇراعان دەپ مالىمدەدى»، – دەگەن ەدى.

جالپى، تاۋەلسىز مەملەكەتتى قۇرۋ كەزە­ڭىن­دە ءىرى ەلەكتر ستانسىلار جەكەنىڭ قو­لى­نا ءوتتى. ال جەكەمەنشىك شارۋا­شىلىقتار، ەڭ ال­دى­مەن، ءوز پايداسىن عانا ويلايدى. ءبىز قالا­ساق تا، قالاماساق تا، بۇل – زاڭ­دى­لىق. سوندىقتان مەملەكەت ولاردى قاتاڭ قادا­عا­لاۋعا الۋى كەرەك. بىراق، وكىنىشكە قاراي، بىزدە وسى جاعى اقساپ جاتىر. سودان كەلىپ، مونوپوليستەر ويىنا كەلگەنىن جاساپ باعۋدا.

– ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ اردا­گەر­لە­رى بىرنەشە جىل بويىنا اتالعان سترا­تەگيالىق سالا بويىنشا قۇزىرلى ۆەدومستۆو قۇرۋ كەرەكتىگىن ايتىپ كە­لەدى. الايدا بۇل يدەيا وسى كۇنگە دەيىن جوعارى جاقتان قولداۋعا يە بولمادى. سوعان قاراعاندا بۇگىنگى جاعدايى قو­لاي­­لى ەنەرگيا ءوندىرۋشى كوم­پا­نيا­لار­دىڭ بيلىكتە لوببي توبى بار دەپ ايتۋعا بولا ما؟

– قر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2005 پەن 2011 جىلدار ارا­لى­عىن­­دا جارىق قۇنى ورتاشا ەسەپپەن 118 پايىزعا قىمباتتاپتى.

وسى جاعىنان العاندا، بۇل جاناما تۇردە تابيعي مونوپوليانى رەتتەۋشى اگەنت­تىك­تىڭ، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەگىلەر جانە ماس­لي­حاتتاعىلاردىڭ ەنەرگەتيكالىق كوم­پا­نيا­لار مۇددەسىنىڭ سويىلىن سوعىپ وتىر­عانىن انىق بايقاتادى دەپ ويلايمىن. دەمەك، لوببي توپ بارى راس، بىراق ول قان­داي دەڭ­گەيدە، ونىسىن ءدوپ باسىپ ايتا ال­ماي­مىن.

قوعامداعى ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىن قۇرۋ تۋرالى باستامانى تولىقتاي قول­داي­مىن. ءتاريفتى ءتۇزۋ ساياساتىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، جۇيەلى باسقارۋسىز بۇل سالاداعى قوماقتى قارجىلاندىرۋعا يە مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن قاداعالاۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىر-اق مىسال كەل­تىرە كەتەيىن. 2030 جىلعا دەيىنگى ەلەكتر ەنەر­گەتيكاسىن دامىتۋ باعدارلاماسىندا، ما­سەلەن، 220 ملن دوللاردى قۇرايتىن ينۆەس­­تيتسيالىق مىندەتتەمەنى العان اەS كومپانياسى 2006-2010 جىلدارى قۋاتى 78 مۆت-تى قۇرايتىن سەمەي سەس-ءىن سالۋ تۋرالى جوسپار ايتىلادى. الايدا كەلەسى مەم­لە­كەتتىك باعدارلامالاردا بۇل مىن­دەت­تەمە جايىندا مۇلدە ءسوز قوزعالمايدى. بىراق 2007-2015 جىلدارداعى ەلەكتر ەنەر­گە­تيكاسى سالاسىن دامىتۋ باعدار­لا­ما­سىن­داعى جوسپاردا ءشۇلبى سەس-ءىن قايتا رەت­تەۋ­شىسى بولىپ تابىلاتىن قۋاتى 80 مۆت-تى قام­تيتىن بۇلاق سەس-ءىن سالۋ قاجەتتىگى كور­سە­تىلگەن، الايدا بۇل ارادا ەندى ين­ۆەس­تور رەتىندە اەS-ءتىڭ اتى تىپتەن اتالمايدى. 2011-2014 جىلدارعا ارنالعان سوڭعى سالا­لىق باعدارلامادا بۇلاق سەس-ءى قۇرى­لىسى جونىندە ءبىراۋىز ءسوز جوق. سوندا بۇل نە بول­دى دەگەن زاڭدى ساۋال تۋادى. بىراق وعان جاۋاپ بەرەيىن دەپ جاتقان بىزدە ەشكىم جوق. وسى ماسەلەنى ءارى قاراي قاۋزاساق، مى­نا­داي مالىمەتكە تاپ بولامىز: 2010 جىلى تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ اگەن­تتىگى تورا­عا­سى­نىڭ ورىنباسارى ا.شكا­رۋ­پا «اەS 459 ملن دوللاردىڭ مىندەت­تە­مەسىن ورىندامادى، ونىڭ ىشىندە ءشۇلبى سەس-ءى بويىنشا – 396,59 ملن دوللار (ورىن­دالماۋ دەڭگەيى – 94,9%), وسكەمەن سەس-ءى بويىنشا – 32,97 ملن دوللار (82,4%), وسكەمەن جەس – 21 ملن دوللار (35%), سوگرين جىلۋ ەلەكتر ورتا­لىعى – 8,96 ملن دوللار (35,8%). اەS-پەن كەلى­سىم­شارت 1997 جىلى جاسالعان، بارلىق ماسەلە وسى قۇجات نەگىزىندە قاراس­تى­رى­لا­دى» دەپ مالىمدەگەن بولاتىن. بىراق كەلىسىم­شارتتا داۋلى ماسەلەلەردى لون­دون­دا­عى سوت قارايدى دەپ كورسەتىلگەن، سون­دىق­تان اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق دەگەن بىزدەگىلەر جا­بۋلى قازاندى جابۋلى كۇيىندە قال­دىر­عان­دى دۇرىس كورگەن سەكىلدى. بۇل ارادا شىن­دىقتى شىرىلداپ ىزدەيتىن قۇزىرلى ۆە­دومستۆومىز دا جوق. ال ۇرىس تۇرعان جەر­دە ىرىس تۇرمايتىندىعى بەلگىلى ەمەس پە...

– پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى قايرات كەلىمبەتوۆ مىرزا وتكەن جىل بويىنشا ينۆەستيتسيالىق باع­دار­لا­مانى ورىنداۋعا قاتىستى ەلەكتر ەنەر­گياسىن ءوندىرۋشى ستانسىلاردى تەكسەرىپ، وسى نارىق سۋبەكتىلەرىنىڭ ينۆەس­تي­تسيالىق مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋ جاعىن باقىلاۋدى كۇشەيتۋ قاجەتتىگىن ما­لىمدەپ ەدى. مۇنداي شارا ءوز تيىم­دى­لىگىن بەرەدى دەپ ويلايسىز با؟

– قايرات كەلىمبەتوۆتىڭ بۇل ۇسىنىسىن تولىقتاي قۋاتتايمىن. سونىمەن قاتار جالپى مەملەكەتتىك باعدارلامادا، بىرىن­شى­دەن، اتالعان باعدارلامانىڭ باستى نۇس­قاۋ­لارىن، اسىرەسە ينۆەستيتسيالىق مىندەتتەمەنى جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا توقساندىق، جارتى جىلدىق جانە جىل بويىنا تەكسەرۋ جۇر­گى­زىلسىن دەلىنسە، ەكىنشىدەن، وعان ستراتەگيالىق نىسانداردىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىن ورىن­داۋ­داعى جاۋاپكەرشىلىكتى قولداۋ جۇيەسى بولۋى كەرەك، كەز كەلگەن زاڭبۇزۋشىلىق، اسىرا­سىلتەۋشىلىك بىردەن اۋىزدىقتالىپ، ونىڭ ەكىنشى رەت قايتالانۋىنا جول بەرمەيتىن نورمالار ەنگىزىلۋى ءتيىس، ۇشىنشىدەن، مەم­لە­كەتتىك باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدى جەكە ءبىر شەنەۋنىكتەردىڭ تەكسەرۋىنە جول بەرمەۋ قاجەت، تورتىنشىدەن، كەز كەلگەن مەملەكەتتىك باعدارلاما، ونىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى قوعامنىڭ، ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنىڭ ۇدايى نازارىندا بولۋى كەرەك.

سول سەكىلدى قوعامدا ايتىلىپ جۇرگەن تاعى مىناداي ۇسىنىس بار. مودەر­ني­زا­تسيالاۋ قارقىنى جوسپارعا ساي كەلەتىن كومپانيالارعا ءتاريفتى وسىرۋگە رۇقسات بەرۋ كەرەك، ال ءوز مىندەتتەرىن تولىق اتقارا ال­ماي­­تىن، الدارىنا قويىلعان تالاپتى ورىن­داۋعا قۇلىقسىز قالعاندارى باس­تاپ­قى­دا جەكەشەلەندىرىلگەن باعاسى بويىنشا نى­سان­دارىن مەملەكەتكە قايتارسىن دەگەن سەكىلدى. مەنىڭشە، بۇل ءادىل شەشىم بولار ەدى.

ال مەملەكەتتىك ورگاندار كەز كەلگەن تۇتىنۋشى ءوز قاراجاتىنىڭ قايدا كەتىپ جاتقانىن كورىپ-ءبىلىپ وتىراتىن دەڭگەيدە جۇمىس ىستەۋى كەرەك. تابيعي مونوپوليالار قىزمەتىن تۇتىنۋشى ازاماتتىق پوزيتسياسىن بەلسەندى ۇستانىپ، تاريف جايىنداعى تال­قىلاۋى بار قوعامدىق تىڭدالىمدارعا مىن­دەتتى تۇردە قاتىستىرىلۋى قاجەت.

– باعا قولدان جاسالۋدا دەدىڭىز. دەگەن­مەن بىزدە تاريف ءتۇزۋ ساياساتىنا قا­تىستى زاڭنامالار بار ەمەس پە؟..

– ەلىمىزدە ەلەكتر ەنەرگياسى قۋاتىن ارت­تى­رۋدى ۇكىمەت ينۆەستيتسيالىق تاريف ارقىلى شەشكىسى كەلەدى. ال ينۆەستيتسيالىق تاريف دەگەنىمىز نە؟ ول نەدەن قۇرالادى؟ ءتاريفتىڭ مەجەلى دەڭگەيى – ءبىر جىلعا بەل­گىلەنەتىن تاريفتەر. ءتاريفتى بەكىتۋگە كاسىپ­ورىننىڭ قابىلداعان ينۆەستيتسيالىق باع­دارلاماسى نەگىز بولىپ تابىلادى. ين­ۆەس­­تيتسيالىق باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋ كەزەڭى ءتاريفتىڭ مەجەلى دەڭگەيىنىڭ ءىس-قيمىل مەرزىمى بولىپ سانالادى.

تابيعي مونوپوليالاردى رەتتەۋ اگەنت­تى­گىنىڭ ەسەبىنە سۇيەنسەك، 2009 جىلى بىزدە 600-دەن استام ينۆەستيتسيالىق باعدارلاما بەكىتىلىپتى، مەجەلى تاريف بويىنشا جۇمىس ىستەيتىن تابيعي مونوپوليا سۋبەكتىلەرىنىڭ سانى 59-عا جەتكەن، ولاردىڭ ينۆەستيتسيالىق تاريف نەگىزىندە جوسپارعا قوسقانى 407,5 ملرد تەڭگەنى قۇراعان، رەسمي تۇردە بۇل – 507,3 ملرد تەڭگە نەمەسە 3,4 ملرد دوللار. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، تۇتىنۋشى ەلەكتر قۋاتىنىڭ اقشاسىن تولەۋدە وعان ينۆەستيتسيالىق تاريف تە ەنىپ كەتەدى، ياعني پايدالانعان توكتان تىس بۇگىنگە دەيىن قازاقستاندىقتار ينۆەستيتسيالىق تاريف اتاۋىندا 507,3 ملرد تەڭگە قوسىمشا قاراجاتتى ەنەرگيا ءوندىرۋشى كومپانيالارعا جيناپ بەرىپ وتىر. ءوز كەزەگىندە ولار بۇل قاراجاتتى مودەرنيزاتسياعا، ياعني نىسان­دارىن جاڭالاۋعا، جاڭا ستانسىلار سالۋعا جۇمساۋى ءتيىس. بىراق بۇگىنگى تاڭدا بۇل سالادا بىردە-ءبىر جاڭا نىساندى كورىپ وتىرعانىمىز جوق. ءيا، مويناق سەس-ءى قۇرىلىسى اياعىنا جەتىپ قالدى. بالقاش جەس-ءى سالىنعالى جاتىر. الايدا مۇنىڭ بارلىعى – تاياۋ بولا­شاق­تىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە. ال بۇگىن نە بار؟.. ەشتەڭە دە. ال وسىنداي قوماقتى قارجىعا كەنەلىپ وتىرعان، بۇگىندە ءوز ەسەبىنەن ينۆەستيتسيا جاساۋعا ءماجبۇر تۇتىنۋشى ءتىپتى ولاردان ەسەپ تە سۇراي المايدى.

راسىندا، بىزدە تاريفتەر ۇدايى ءوسىپ، ءوز دەڭگەيىن ارتتىرا بەرەدى. بىراق وسى ءوسىم عىلىمي نەگىزدە جاسالىپ جاتقان جوق. كوبىنە مۇندايدا مونوپوليستەر «تۇيە سۇرا­ساڭ، بيە بەرەدى» دەگەن قاساڭ قاعيداعا جۇگى­نەدى. باسقا ەشتەڭە دە ەمەس. بۇل ارادا، وكىنىشتىسى، بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعاندار ولار­دىڭ كوڭىلىن قالدىرمايدى، بارلىق ماسەلەنى تۇتىنۋشى ەسەبىنەن شەشىپ بەرە سالادى. سونداي-اق ءالى كۇنگە دەيىن ەلەكتر ەنەرگياسى قىزمەتىنىڭ قىمباتتاۋىنان تۇسكەن تابىستار قايدا كەتىپ جاتقاندىعى تۋرالى اقپارات قوعام ءۇشىن جابىق قالىپ وتىر. بۇل سالاداعى جۇيەلى ەمەس، كەزدەيسوق تەكسەرۋدىڭ ءوزى ورەس­كەل زاڭبۇزۋشىلىقتاردى انىقتاۋدا.

– دەمەك، ماسەلەنىڭ بارلىعى زاڭ­نا­ما­دان تۋىنداپ جاتىر عوي...

– مۇنىڭ بارلىعى قاداعالاۋ مەن باقىلاۋدىڭ جوقتىعىنان تۋىنداپ جاتىر. وسى جاعى زاڭنامادا ەسكەرىلمەگەن. جالپى، ينۆەستيتسيالىق تاريف ينستيتۋتىنداعى ينۆەستوردى بەلگىلەۋدە لوببيگە جول بەرىلىپ، ينۆەستور بولۋى ءتيىس تۇتىنۋشى ورنىنا اقشانى سالۋشى ەمەس، ونى جۇمساۋشى ەنەر­گەتيكالىق كومپانيالار اتالىپ كەتكەن. بۇل دۇرىس ەمەس. بۇعان توقتالماستان بۇرىن، بۇگىنگى تاڭدا ءماجىلىس قابىرعاسىندا قاراستىرىلىپ جاتقان مونوپوليستەردى تەكسەرۋدى تالاپ ەتەتىن «مەملەكەتتىك قادا­عالاۋ مەن باقىلاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن ءسوز ەتە كەتسەم دەيمىن. بۇل ارادا حالىق قالاۋ­لىلارى مىنالاردى ەسكەرسە دەگەن تىلەك بار: جەكەشەلەندىرۋ ۋاقىتىن، قازاقستاننىڭ ەنەر­گەتيكالىق سەكتورىن دامىتۋ جانە قىز­مەت ەتۋ كەزەڭىن ساراپتاۋ بارىسىندا مىنا­داي تەرىس قۇبىلىستار انىقتالادى. ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋشى نىسانداردى جەكە­شە­لەن­دىرىپ العاندا، ونىڭ قوجايىندارى نىسانداردى جاڭالاۋدى، جاڭاسىن سالۋدى ءوز مىندەتىنە الدى. تاعى قايتالاپ ايتامىن، بۇل باعىتتا اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي ءىس-قيمىل جاسالعان جوق، ءسوز بارىسىندا كەلتىرگەن ءبىر-اق مىسالدىڭ نەگىزى – اەS-ءتىڭ جايى اناداي. نەگىزىنەن، ەلەكتر قۋاتىن ارتتىرۋعا مونوپوليستەر مۇددەلى بولۋى كەرەك. تابىس تۇرعىسىندا. دەگەنمەن ولار جانىن بۇلايشا قيناماي تۇتىنۋشى قال­تا­سىنا قول سالعاندى ءجون كورەدى. ولار ءوز مىندەتتەمەلەرىن ورىنداماق تۇگىل، قول­دا­نىس­تاعى ەكولوگيالىق، تۇتىنۋشىلار قۇقىعى جونىندەگى، ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى سەكتورىنىڭ قىزمەتىن رەتتەۋشى زاڭنامالاردى ورەسكەل بۇزىپ جاتىر. بۇعان ۇكىمەت تە بۇگىنگە دەيىن كوزجۇما قاراپ كەلەدى. ال ينۆەستيتسيالىق تاريف مىندەتتەمەلەرى ءوز ماقساتىنا جۇم­سالىپ جاتقان جوق، ونى قوعام باقىلاي دا الماي وتىر. بارىنەن بۇرىن، ينۆەستيتسيالىق تاريف ءوسىمى حالىق تابىسىنىڭ وسىمىنە قاراعاندا جوعارى قارقىنمەن جۇرگىزىلۋدە. الەۋمەتتىك وسال توپتار بۇدان بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە زارداپ شەگىپ، سالدارىنان ينۆەس­تي­تسيالىق تاريف ءوسىمى قازاقستان حالقىنىڭ ءومىر دەڭگەيى مەن ساپاسىن ناشارلاتۋعا ىقپال ەتۋدە.

ەنەرگەتيكالىق كومپانيالار كاپيتالدى كوپ قاجەت ەتەتىندىگى بەلگىلى. الايدا وتاندىق تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي، مۇنداي كومپانيالار قاجەتتى رەسۋرستى قارجى نارى­عىنان، اسىرەسە قور بيرجاسىنان تارتقان جايتتى بايقاعان ەمەسپىز. ەنەرگەتيكالىق كومپانيالاردىڭ مەنشىگى قارجىلىق-وندىرىستىك توپتارعا جاتادى. بىرنەشە جىل بۇرىن ەلباسىمىز ەل ەكونوميكاسىن دامىتۋ ماسەلەسىن ءبولىپ قاراستىراتىن 10 قار­جى­لىق-وندىرىستىك توپ تۋرالى ايتقان ەدى. الايدا بىزدەگى قارجىلىق-وندىرىستىك توپتار وسى كۇنگە دەيىن جارتىلاي جابىق قۇرىلىم بولىپ كەلەدى. وسى توپتاردىڭ مەملەكەت جا­نە قازاقستان ازاماتتارى مۇددەسىمەن جارا­سىم­دى ۇيلەسەتىن قىزمەتىن رەتتەيتىن قار­جىلىق-وندىرىستىك توپ تۋرالى زاڭ دا بىزدە قابىلدانعان جوق. پايىمداۋىمشا، مۇنداي تەرىس جاعدايدىڭ قالىپتاسۋىنا مەملەكەتتىك مەنشىكتى جەكەشەلەندىرۋدە بيزنەس پەن شەنەۋنىكتەر مۇددەسىنىڭ توقايلاسۋىنان تۋىنداعان سەكىلدى. الابوتەن جەكە­شە­لەن­دىرۋدىڭ سالدارىن جويۋ ءۇشىن بىزگە مەنشىكتىڭ زاڭدى وكىلەتتىلىگىن بەكىتەتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ويلايمىن. ءبىر اتتاس مۇنداي زاڭنىڭ قابىل­دانۋى جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىن قۇرۋ­داعى نىق جانە ءادىل قادامىمىز بولار ەدى.

– ينۆەستيتسيالىق تاريف ينستيتۋتى جايىنا ورالساق، وسى باعىتتاعى زاڭ­نا­مالار دا تۇزەپ-كۇزەۋدى قاجەت ەتە مە؟

– بۇل ارادا ينۆەستيتسيا قۇيۋدى مىندەتتەۋ ارقىلى ەل ازاماتتارىن ىقتيارىنان تىس ينۆەستور ەتىپ وتىر. قۇقىقتىق ءارى دامىعان ساناتكەرلىك مەنشىك ينستيتۋتتارى بار مەملەكەتتە بۇل ارادا ينۆەستوردىڭ قۇقىعى زاڭمەن بەلگىلەنبەۋى تاڭعالدىرادى. نەگى­زىنەن، ەلەكتر قىزمەتىنە تولەم جاساۋدىڭ مەنشىك يەسى رەتىندە تۇتىنۋشى ەنەرگەتيكالىق كومپانيالاردىڭ اكتسيونەرلەرى اتانۋى كەرەك. ويتكەنى بۇل ارادا تەك ەنەرگيانى پايدالانۋ شىعىنى تۋرالى ءسوز بولىپ وتىرعان جوق قوي، ەنەرگەتيكالىق كومپا­نيا­لاردىڭ نەگىزگى قۇرال-جابدىقتارىن، نىسا­نىن جاڭالاۋ جانە جوندەۋ جۇمىستارىنا ينۆەستيتسيالىق تاريف نەگىزىندە تارتىلاتىن ينۆەستيتسيا جايىندا ماسەلە قوزعالادى. دەمەك، الگى تۇتىنۋشىدان الىنعان قوسىمشا قاراجات مودەرنيزاتسيالاۋعا جۇمسالۋدا جاڭا ەلەكتر قۋاتىن قۇرۋعا ىقپال ەتەدى، كومپانيانىڭ اكتسيونەرلىك كاپيتالىن، اكتيۆىن ارتتىرادى. وسى جاعىنان العاندا، اتالعان زاڭناماعا وزگەرىس ەنگىزىپ، «ينۆەستور – ەلەكتر قۋاتىن تۇتىنۋشى» دەپ تۇسىنىكتەمە بەرۋ كەرەك. مۇنداي جاعدايدا ينۆەستيتسيا جاساعان تۇتىنۋشى ەنەرگەتيكالىق كومپا­نيا­نىڭ اكتسيونەرى اتانۋى ءتيىس. سەبەبى ينۆەس­تيتسيالىق ءتاريفتى ەنەرگەتيكالىق كوم­پانيالاردىڭ مەنشىك يەسى رەتىندە اكتسيونەر «قالتاسىنان» شىعارمايدى، ونى ەنەر­گە­تي­كالىق رەسۋرستى تۇتىنۋشى حالىق تولەيدى.

ەگەر ساناسپاي ءبىزدى ينۆەستور جاساعان ەكەن، وندا مونوپوليستەر اكتسيونەر رەتىندە دە ءبىزدى رەسمي تۇردە مويىنداسىن! قول­دا­نىس­تاعى زاڭناما جانە باسقا دا ينۆە­س­تي­تسيالىق تاريفكە بايلانىستى قۇقىقتىق-نورمالىق اكتىلەر بۇل ارادا كىم ينۆەستور ەكەنىن انىق اشىپ بەرە المايدى. بىراق ءبىر-بىرىنە سىلتەنگەن نورمالاردان ينۆەستوردىڭ ەنەرگەتيكالىق كومپانيا ەكەنىن ءتۇسىنىپ الۋعا بولادى. مۇنداي زاڭناما كونس­تي­تۋتسيامىزعا قايشى جانە حالىقتىڭ مۇددەسىن اشىقتان-اشىق تاپتاۋ بولىپ تابىلادى. تۇيىندەپ ايتقاندا، «ينۆەستيتسيالىق تاريف» ينستيتۋتىنىڭ ءىس-قيمىلى قازىرگى مونو­پو­ليس­تەردىڭ زاڭسىز بايۋىنا باعىتتالىپ وتىر.

– دەمەك، 2015 جىلعا دەيىن بەلگى­لەن­گەن ينۆەستيتسيالىق ءتاريفتى قامتيتىن سالالىق زاڭنىڭ كۇشىن جويۋ كەرەك پە؟

– تاياۋدا بۇل تۋرالى ۇكىمەت باسشىسىنا وتاندىق باسىلىم ارقىلى بىلايشا مالىمدەمە جاساعانبىز: ەنەرگيا ءوندىرۋشى كومپانيالاردىڭ ۇپايىنا قاراي بەلگىلى ءبىر لوببي توپتىڭ ءىس-قيمىلىنان تۋىنداعان ەلىمىزدەگى بۇل كەلەڭسىز جايتتى تۇزەۋ ءۇشىن، بىرىنشىدەن، كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە شا­عىم­دانعان دۇرىس، بۇل ارادا «ينۆەس­تي­تسيا­لىق تاريف» دەپ اتالاتىن نەگىزگى ەرەجەلەر قر كونستيتۋتسياسى نورمالارىنا سايكەس­تى­گىنە باسا نازار اۋدارىلعانى دۇرىس. ەكىن­شىدەن، «ينۆەستيتسيالىق تاريفپەن» باي­لا­نىستى بارلىق زاڭنامالار، وزگە دە قۇقىق­تىق-نورماتيۆتىك اكتىلەردىڭ كۇشىن توقتاتۋ كەرەك. ۇشىنشىدەن، توقتاتىلعان زاڭ­نا­مالاردىڭ ورنىنا اتالعان ينستيتۋتتىڭ ناقتى بەت-بەينەسىن اشىپ كورسەتەتىن جاڭاسىن قابىلداۋ قاجەت. ول زاڭ «كوزسىز كۇنەلتسەڭ دە، كوپسىز كۇنەلتە المايسىڭ» دەگەندى مونوپوليستەرگە جاقسىلاپ سەزدىرە الاتىن قاۋقاردا بولۋى ءتيىس.

– ال جاڭا زاڭ جوباسىندا قانداي ماسەلەلەرگە باسىمدىق بەرىلۋى ءتيىس؟

– نەگىزىنەن، بىزدەگى بارلىق ەنەر­گە­تيكالىق كومپانيا اكتسيونەرلىك قوعام رەتىندە قۇرىلىمدالۋى كەرەك. ول ءۇشىن قر «اكتسيونەرلىك قوعامدار تۋرالى» زاڭىنا بارلىق ستراتەگيالىق وبەكتىلەردى، ونىڭ ىشىندە ەنەرگيا وندىرۋشىلەردى دە اكتسيو­نەرلىك قوعام ەتىپ قۇرۋ ماقساتىندا وزگەرىس پەن تۇزەتۋلەر ەنگىزىلۋى ءتيىس. ال اق رەتىندە قۇرىلعان ەنەرگەتيكالىق كومپانيالاردى حالىقتىق اكتسيونەرلىك قوعام دەپ جاريالاۋ كەرەك. قولدانىستاعى زاڭنامادا مۇنى جۇزەگە اسىراتىن نورما بار. وسىلايشا، حالىق­تىق اكتسيونەرلىك قوعام بولىپ جاريالانعان ەنەرگەتيكالىق كومپانيالار ءوز اكتسياسىنا جازىلۋ جۇرەتىنىن جاريالاۋى ءتيىس. ول ءۇشىن قور نارىعىنا ينۆەستيتسيالىق تاريف سوماسىنا ساي قوسىمشا اكتسيا ەميسسياسىن شىعارۋى كەرەك. قور بيرجاسىنا قويىلعان بۇل اكتسيالار ەنەرگيا قۋاتىن تۇتىنۋشىلارعا تولەم سومالارىنا قاراي ەسەپتەلىپ، تەگىن بەرىلۋى قاجەت. مەملەكەت باسشىسىنىڭ «حالىقتىق ءىرو» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە حالىق، ياعني تۇتىنۋشىلار ەنەر­گيا ءوندىرۋشى كومپانيالاردىڭ اكتسيونەرى بولا الار ەدى. جالپى، بىلتىر ىسكە قوسىلعان اتالعان مەملەكەتتىك باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ نەگىزگى ەكى جولى بار: ءبىرىنشىسى –ۇكىمەتتىڭ بەلگىلەگەن باعدارلاماسى بويىن­شا وتاندىق قور بيرجاسىنا شىعىپ جاتقان «قازترانسويل» اق، كEGOC اق سەكىلدى ەمي­تەنتتەر دەسەك، ەكىنشىسى – ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان، بىراق زاڭ­داس­تى­رىل­ماعان، حالىقتى ناعىز اكتسيونەر جاساۋعا تولىقتاي نەگىزى بار، وسى ءسوز ەتىپ وتىرعان ۇسىنى­سى­مىزدىڭ اياسىندا قولدانساق، بۇل مەملەكەتكە دە، حالىققا دا ءتيىمدى ءىس بولار ەدى. بۇل ارادا ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق كومپانيالارى مىسالىندا ۇسىنىسىمىزدى جەتكىزىپ وتىرمىز. نەگىزىنەن، ول ينۆەس­تي­تسيالىق تاريف بەكىتىلگەن ەلىمىزدەگى بارلىق كوممۋ­نال­دىق شارۋاشىلىق سەكتورىمەن تىعىز بايلانىستى. دەمەك، ينۆەستيتسيالىق تاريف تولەپ وتىرعان بارلىق سەكتوردا تۇتى­نۋشى اكتسيونەر بولۋى ءتيىس. جالپى، ەلبا­سى­مىز حالىق اكتسيونەر بولسىن دەپ وتىر. مىنە، ءبىز ايتقان ۇسىنىستا وسىعان ناقتى مۇمكىندىك بار.

– تۇشىمدى اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

Abai.kz