قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحى ءبىر جاعىنان بابالارىمىزدىڭ جانقيار ەرلىگىنە، ەكىنشى جاعىنان قايعى مەن قاسىرەتكە تولى ەكەنى قاي-قايسىمىزعا دا بەلگىلى.

مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق دەپ اتالارىمىز بەكەر ايتىپ كەتكەن جوق. ءبىر جاعىنان جوڭعارمەن، ەكىنشى جاعىنان قوقانمەن، سولتۇستىكتەن ورىستارمەن، وڭتۇستىكتەن قىتايمەن ارپالىسىپ ءجۇرىپ، بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن، التايدان اشتارحانعا، شىعىس تۇركىستاننان ورىنبور، سارىتاۋ، تۇمەنگە دەيىنگى ۇلانعايىر جەرىمىزدى ساقتاپ، بۇگىنگى ۇرپاقتارى - بىزگە جەتكىزگەن بابالارىمىز ءۇشىن قالاي ماقتانساق تا، ولاردى قالاي ۇلىقتاساق تا، جاراسادى.

ارينە بۇل ءبىزدىڭ وتكەن تاريحىمىز. ال ءبىزدىڭ بۇگىنگى اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولاتىن نارسە، ول حالقىمىزدىڭ جادىسىنان ءالى كەتە قويماعان، جانعا تۇسكەن جاراسى ءالى جازىلماعان، اقتاڭداعى كوپ، ايتىلعانىنان ايتىلماعانى باسىم، جەلتوقسان مەن قاڭتاردىڭ ماسەلەسى.

ناقتىلاپ ايتساق نەگىزىنەن جەلتوقساننىڭ ماسەلەسىنە توقتالامىز، ال قاڭتار تۋرالى تەك سالىستىرمالى تۇردە عانا، جەلتوقسانعا پاراللەل رەتىندە قاراستىراتىن بولامىز. ويتكەنى، قاڭتار ماسەلەسى بۇگىنگى كۇنى ءازىر كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. ول ەلىمىزدە، قوعامدا بارلىق دەڭگەيدە تالقىلانىپ، زەرتتەلىپ جاتىر. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ تاراپىنان دا تەرگەۋ جۇمىستارى ءالى بىتكەن جوق. ەگەر پرەزيدەنتىمىزدىڭ «جاڭا قازاقستان»، «ادىلەتتى قازاقستان» تۋرالى باستامالارى جاي ءسوز ەمەس، ناقتى ىستەرمەن دالەلدەنىپ جاتسا، قاڭتاردىڭ اقيقاتىنا تولىق بولماسا دا، ءبىرسىپىراسىنا كوزىمىز جەتەر دەگەن ءۇمىتىمىز بار.

ال جەلتوقساننىڭ جاعدايى باسقاشا. بۇگىنگى كۇنى جەلتوقسان قاڭتاردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ، بىرتە-بىرتە ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سىڭايلى. سوندىقتان دا بۇگىن جەلتوقسان ماسەلەسىنە تاعى دا ورالۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن. تاعى دا دەيتىن سەبەبىم، مەن بۇل ماسەلەنى بۇرىن دا ءاردايىم كوتەرىپ، ءباسپاسوز بەتىندە ءتيىستى ورگانداردىڭ، قوعامنىڭ نازارىن جەلتوقسان ماسەلەسىنىڭ كولەڭكەلى تۇستارىنا اۋدارىپ كەلەمىن. بۇعان دەيىن ءارتۇرلى ءباسپاسوز قۇرالدارىندا «جەلتوقسان بوزداقتارىنىڭ ەرلىگى ۇمىتىلىپ بارا جاتقان جوق پا؟» جانە «جەلتوقسان قۇرباندارىنىڭ الدىنداعى قارىزدارىمىزدى قاشان وتەيمىز؟» اتتى ماقالالارىم جارىق كورگەن بولاتىن. ال بۇگىنگى جەلتوقسان تاقىرىبىنا قايتا ورالۋىما سەبەپ بولعان قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتى اركەن ۋاقتىڭ «1986 جىلعى جەلتوقسانداعى قازاق حالقىنا قارسى نازارباەۆ ۇيىمداستىرعان گەنوتسيد تۋرالى قۇجاتتار» اتتى ماقالاسى بولاتىن.

وزدەرىڭىزگە بەلگىلى اركەن ۋاق سول جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قاھارماندارىنىڭ ءبىرى، سول كەزدە الماتى ارحيتەكتۋرا-قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت ىستەگەن. جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانى ءۇشىن جانە ونى ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە سوت شەشىمىمەن 8 جىلعا سوتتالىپ، جازاسىن كولىمادا وتەگەن. ءوزىن جازىقسىز دەپ ەسەپتەگەن ول ءتىپتى كەيىن جاعداي وزگەرگەن كەزدە امنيستياعا شىعۋعا مۇمكىندىگى بولا تۇرىپ، ەكى رەت امنيستيادان باس تارتقان. اركەن ۋاق تەك سەگىز جىلدان كەيىن عانا تولىق اقتالعان. تۇرمەدەن بوساپ شىققان ول قالعان ءومىرىن سول جەلتوقساننىڭ اشىلماي قالعان قۇپيالارىن، ايتىلماي قالعان اقيقاتتارىن اشىپ، حالىقتىڭ نازارىنا جەتكىزۋگە ارناعان. سول ماقساتتا ول ءوزىنىڭ بارلىق جيعان-تەرگەن قاراجاتتارىن ءار ءتۇرلى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ جەلتوقسانعا بايلانىستى قۇپيا قۇجاتتارىن ىزدەپ، تاۋىپ جاريالاۋعا جۇمساعان. جيناقتالعان قۇجاتتاردىڭ نەگىزىندە اركەن ۋاق 2000 جىلى جوعارىدا اتالعان كولەمدى ماقالاسىن جارىققا شىعارعان. بىراق ماسكەۋدە جەكە باسپاحانادا شىعارىلعان ول كىتاپ الماتىعا جەتپەي، جول-جونەكەي جوعالىپ كەتكەن.

اۆتوردا بار مالىمەتكە سايكەس ول قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ارنايى قىزمەتى تاراپىنان جولدا تاركىلەنىپ، كەيىن جويىلىپ جىبەرگەن. بىراق ول كىتاپتى وقىعىسى كەلگەن كەز-كەلگەن ادام عالامتوردان ىزدەپ تابۋىنا بولادى. اتالعان كىتاپتا سول 86-جىلعى قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىنە جازىلماس جارا سالعان جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ تولىق حرانولوگياسى بەرىلگەن. اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ ءبىر سۇحباتىندا ايتقانداي كىتاپتىڭ العىسوزىنەن باسقاسىنىڭ ءبارى نەگىزىنەن رەسمي قۇجاتتاردان تۇرادى. دەمەك كىتاپتا ويدان شىعارىلعان ەشنارسە جوق. ناقتىلايتىن بولساق كىتاپتىڭ نەگىزگى بولەگى قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى مۇحتار شاحانوۆتىڭ 1989 جىلعى سوۆەت وداعىنىڭ حالىق دەپۋتاتتارى سەزىنىڭ مىنبەسىنە م. گورباچەۆتى ارالدىڭ پروبلەماسىن كوتەرەمىن دەپ الداپ شىعىپ سويلەگەن ايگىلى سوزىنەن كەيىن قۇرىلعان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمى كوميسسياسىنىڭ قابىلداعان قۇجاتتارىنان تۇرادى. اتالعان كوميسسيانىڭ سۇرانىسى بويىنشا بەرىلگەن رەسپۋبليكالىق پارتيا، كەڭەس، قوعامدىق ورگاندارىنىڭ، قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرىنىڭ، قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ قۇجاتتارى، قاماۋعا الىنعان وقيعا قاتىسۋشىلارىنىڭ تەرگەۋ حاتتامالارى، كۋالاردىڭ ايعاقتارى، ءبارى سول كۇيىندە ەشقانداي وزگەرىسسىز الىنعان. كوميسسيا ورتالىقتىڭ (ماسكەۋ) جانە سول كەزدەگى قازاقستانداعى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تاراپىنان بولعان ايتارلىقتاي قىسىمعا قاراماستان، سول جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ سەبەبى مەن سالدارىن انىقتاۋعا بايلانىستى وراسان زور جۇمىس اتقارعاننىن اۆتور ايرىقشا اتاپ وتكەن. كوميسسيانىڭ قورىتىندىسى جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمىنىڭ وتىرىسىندا قارالىپ، ەشكىمدى مىندەتتەمەيتىن فورمالدى تۇردەگى قاۋلى قابىلداۋمەن شەكتەلگەن جانە قاۋلى دا، كوميسسيانىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋ قۇجاتتارى دا بيلىكتىڭ كەيىنگى نازارىنان مۇلدەم تىس قالعان. مۇحتار اعامىز بەن اركەن ۋاق سەكىلدى جەلتوقسان قاتىسۋشىلارىنىڭ، باسقا دا ۇلت جاناشىرلارىنىڭ، ءالسىن-ءالسىن ماسەلەنى ءار ءتۇرلى دەڭگەيدە كوتەرىپ، بيلىك باسىنداعىلار مەنەن جالپى قوعامدى سىلكىندىرگىسى كەلگەن ارەكەتتەرى تارس جابىلعان ەسىكتەرگە سوعىلىپ، جاڭعىرىق رەتىندە ولاردىڭ وزدەرىنە قارسى قىسىم كورسەتۋمەن اياقتالعان. ويتكەنى ول كەزدە بيلىك باسىندا نازارباەۆتان باستاپ، جەلتوقسانعا بايلانىستى رەپرەسسياعا تىكەلەي قاتىسقان بارلىق جوعارعى شەندى تۇلعالار وتىردى. سول ۋاقىتتان بەرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەلتوقسان تاقىرىبىنا تابۋ جاريالانىپ، ول تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى قاۋىپتى بولاتىن. تەك سوڭعى ۋاقىتتا عانا،  ناقتىلاي ايتساق نازارباەۆ تاعىنان ءتۇسىپ، بيلىككە ق-ج.ك.توقاەۆ كەلگەننەن بەرى، اسىرەسە قاڭتار قاسىرەتىنەن كەيىن، وسى قازاق حالقى ءۇشىن جۇرەگىندەگى جازىلمايتىن جارا بولىپ تۇرعان ماسەلەنىڭ اشىلماعان اقيقاتتارىنا كوزىمىز جەتە مە دەگەن ءۇمىت ويانعان بولاتىن. بىراق وكىنىشكە وراي ءازىر ول ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا جەتكىسى كەلىپ، بىلەگىن ءتۇرىپ كىرىسەتىن تۇلعالار بيلىك باسىنداعىلاردان دا، حالىق قالاۋلىلارى-دەپۋتاتتار اراسىنان دا ەشكىم بولماي تۇر. ءتىپتى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىز اقپارات كەڭىستىگىنىڭ بەلدى مەديا سەركەلەرى – گۇلجان ەرعاليەۆا، گۇلنار باجكەنوۆا، ۆاديم بورەيكولاردىڭ ءوزى جەلتوقسان ماسەلەسىنە كەلگەندە تۇسىنىكسىز دارمەنسىزدىك تانىتۋدا. ءبارىمىز دە قاڭتار ماسەلەسىمەن اينالىسقىمىز كەلەدى، دەپۋتاتتار دا، جۋرناليستەر دە، بلوگەرلەر دە. ال جەلتوقسان ماسەلەسى سول قاڭتاردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سياقتى. بۇل جەردە مەن قاڭتاردىڭ قايعىسىن، ونىڭ بۇگىنگى كۇنگى قوعامىمىز ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن تومەندەتكىم كەلىپ وتىرعان جوق. تەك مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا ورىن العان بارلىق قايعىلى وقيعالار ۇمىتىلىپ، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالماۋى ءتيىس. ەگەر ءبىز بۇگىن جەلتوقساندى جاۋىپ تاستاساق، ەرتەڭ قاڭتار دا سونداي كۇيگە ءتۇسۋى مۇمكىن. جانە دە ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، ول قاڭتار وقيعاسى كەشە عانا كوز الدىمىزدا بولعان، ونىڭ كوپ جاعدايلارى بەلگىلى. قاڭتار وقيعاسى كەزىندە قازا بولعانداردىڭ سانى بەلگىلى، اتتارى اتالعان، تۇستەرى تۇستەلگەن. ولاردىڭ دەنەلەرى تۋىستارىنا بەرىلگەن، اق جۋىپ جەرلەنگەن. ال جەلتوقسان قىرشىندارىنىڭ سانى دا وسى كۇنگە دەيىن، كەزىندە گ. كولبين ايتىپ كەتكەن، رەسمي دەرەكتەگى ءتورت ادامنان باسقاسى، بەلگىسىز. اركەن ۋاقتىڭ مالىمەتى بويىنشا جوعارىدا اتالعان كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىنىڭ 14 تاراۋىندا كورسەتىلگەندەي، ورتا ازيا مەن قازاقستان بويىنشا ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ وپەراتيۆتىك ءبولىمىنىڭ باستىعى پولكوۆنيك ششەرباتوۆ 21 جەلتوقسان كۇنى بولعان جيىندا بارلىعى 168 ادامنىڭ قازا بولعانىن جاريا ەتكەن. بۇل مالىمەت سول جيىننىڭ حاتتاماسىندا كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار، كوميسسيانىڭ زەرتتەۋ جۇمىسى كەزىندە جۇرگىزىلگەن ينۆەنتاريزاتسيا بارىسىندا الماتى قالاسىنىڭ «زاپادنىي» قورىمىندا جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارنايى قىزمەتتەرى 58 اتى-جوندەرى بەلگىسىز مۇردەلەردى جەرلەگەنى بەلگىلى بولعان. ال كوميسسيا مۇشەلەرى جاۋاپ العان ىشكى ىستەر اسكەرلەرى مەن ەرىكتى حالىق جاساقتارىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ حاتتاما ارقىلى رەسىمدەلگەن تۇسىندىرمەلەرىندە سول جەلتوقسان كۇندەرى برەجنەۆ اتىنداعى الاڭدى دەمونسترانتتاردان تازارتۋدان كەيىن جۇزدەن اسا ادامنىڭ دەنەلەرى قالعانىن، ولاردىڭ ءبارىن سىرتقى كيىمدەرىن شەشىپ، جۇك ماشينالارىنا تيەپ، قالانىڭ سىرتىنا اپارىپ، تۇرمىستىق قوقىس جيناۋعا ارنالىپ قازىلعان ورعا تاستالعانى ايتىلعان. ال جوعارىدا اتالعان زاپادنىي قورىمىندا جەرلەنگەن 58 ادام، ول شاماسى الاڭنان ءتىرى كەتىپ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ يزولياتورلارىنا جەتكىزىلگەن جانە كوشەدەن جازىقسىز ۇستالعان، تەرگەۋ كەزىندە ۇرىپ-سوعۋدان قازا بولعان ادامدار بولۋى مۇمكىن.

ايتا بەرسەك جەلتوقساننىڭ قانى سورعالاپ تۇرعان ماسەلەلەرى جەتكىلىكتى. جەلتوقسان وقيعاسىنا 37 جىل بولىپتى، ال ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا دا 32 جىل تولىپتى. زۇلىمدىق يمپەرياسى (يمپەريا زلا) اتالعان كەڭەستەر وداعى دا تاريحتىڭ ەنشىسىنە كەتتى، ال ءبىزدىڭ ەلدەگى سول يمپەريانىڭ ءبىر تىرەگى نازارباەۆ تا جوق بۇگىندە بيلىكتە. بىراق جەلتوقسان اقيقاتىنا ءالى كوزىمىز جەتپەي كەلەدى. قانشا بوزداقتارىمىز اتتارى اتالماي، تۇستەرى تۇستەلمەي، اق جۋىلىپ كومىلمەي، قۇران وقىلماي «براتسكوي موگيلادا» جاتىر. كوزى تىرىسىندە قانشاما شىرىلداپ، جەلتوقساننىڭ اقيقاتىنا ءبىزدىڭ كوزىمىزدە جەتكىزەمىن دەگەن اركەن اعامىز دا، جانى جانناتتا بولسىن، قازىر ارامىزدا جوق. مۇحتار اعامىز دا قۇرعاققا شىعىپ قالعان بالىقتاي تۋلاپ-تۋلاپ، جاسى كەلگەننەن كەيىن شارشاپ، كۇرەسۋدى توقتاتقان سىڭايلى.

قازاقتا «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. ەلىمىزدە بۇگىنگى كۇنى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ شەگىنە جەتۋى، بار بايلىعىمىزدىڭ يگىلىگىن دۇرىستاپ كورە الماي، قارىزعا بەلشەمىزدەن باتىپ وتىرۋىمىز، ءتىپتى وسى قاڭتار مەن جاڭاوزەندەگى قىرعىندار دا مۇمكىن وسى قىرشىن جاستاردىڭ ارۋاقتارىنىڭ ريزا بولماي جاتقانىنان شىعار. نە بولعاندا دا وسى ماسەلەنى قايتادان پارلامەنت دەڭگەيىندە كوتەرىپ، جاڭادان  دەپۋتاتتىق كوميسسيا قۇرىپ، بار شىندىقتىڭ بەتىن اشىپ، سول ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جاندارىن بەرگەن جاستاردىڭ الدىنداعى قارىزدارىمىز بەن پارىزدارىمىزدى وتەيتىن ۋاقىت كەلگەن سياقتى.

بايقوڭىروۆ سامەت ىقىلاسۇلى،

Abai.kz