–  تولەن اعا، مەنىڭ قۇرداستارىم «ەسەيە كەلە ادامنىڭ جاس كەزىندە وقىعان شى­عارمالارىنا دەگەن كوزقاراسى وزگەرەتىن ءتارىزدى. جاس كەزىندە تاۋداي بولعان قۇبىلىستار ۋاقىت وتە كەلە توبەدەي بولىپ قالادى» دەگەندى ايتادى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ ءبىزدىڭ تولقىن تىم تالعامپاز بولىپ كەتتى مە؟

–  تولەن اعا، مەنىڭ قۇرداستارىم «ەسەيە كەلە ادامنىڭ جاس كەزىندە وقىعان شى­عارمالارىنا دەگەن كوزقاراسى وزگەرەتىن ءتارىزدى. جاس كەزىندە تاۋداي بولعان قۇبىلىستار ۋاقىت وتە كەلە توبەدەي بولىپ قالادى» دەگەندى ايتادى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ ءبىزدىڭ تولقىن تىم تالعامپاز بولىپ كەتتى مە؟
–  ءسىز بەن ءبىز قوعامدىق فورماتسيانىڭ ءالى اۋىسىپ بىتپەگەن كەزەڭىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا دۇنيەگە كەلگەن عانا ەمەس، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءدامىن تاتىپ ۇلگەرگەن ۇرپاقتىڭ قالاي بولعاندا دا ءبىتىمى بولەك. كەڭەس يمپەرياسى ءبىر ساتتە كۇيرەپ ءتۇستى. سونىمەن بىرگە جەتپىس جىلدىق تاريحى بار كەڭەس ادەبيەتى دە كەلمەسكە كەتتى. قاداۋ-قاداۋ دۇنيەلەر عانا جاڭا زامان كوشىنە ىلىنە الدى. تاۋ دەپ تانىعان تۇلعالارىمىز ءبىر-اق ساتتە تۇعىرىنان ءتۇسىپ قالدى. ۋاقىت ءاربىر تولقىنعا ءوز قولتاڭباسىن قالدىرادى. ال تاريحي شىندىق ءبىز ءۇشىن – الاش تاريحى، 1921-1934 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن، حالىقتىڭ تەڭ جارتىسىنىڭ قىرىلۋى. مۇنداي قولدان جاسالعان الاپات قىرعىن تاريحتا بولعان ەمەس. اقتابان شۇ­بى­رىندى جىلدارىندا دا قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى قىرىلدى. قازاقتىڭ قاسىرەتىنە تورىنەن ورىن بەرمەگەن ادەبيەتتى ءبىز ادەبيەت دەپ ايتا الامىز با؟ شىن مانىندە، بولشەۆيزمنىڭ زاردابى فا­شيزمنەن اسىپ كەتپەسە، كەم بولمادى. گيتلەر باسقا حالىقتى قىرىپ-جويىپ، باسىپ العىسى كەلسە، ستالين ءوزىنىڭ حالقىن قىردى. 1937 جىلدان 1938 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا 360 مىڭ ادام اتىلدى دەگەن دەرەك بار. بۇل دەگەنىڭىز – ءبىر جىل بويىنا كۇنىنە مىڭ ادامنان اتىلىپ وتىردى دەگەن ءسوز! مۇنداي مەملەكەت ادامزات تاريحىندا بولعان ەمەس. سون­دىقتان وسىنى ءبىز اشىق ايتۋىمىز كەرەك. بىزدە كوپتەگەن ادامدار ءالى كۇنگە دەيىن باياعى كەڭەستىك سانامەن ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر. قايبىر جىلى ەلىمىزگە بەلگىلى قارت پروفەسسور تەلەديدارعا سۇحبات بەرىپ وتىر. ءسوز اراسىندا جاس جۋرناليسكە «سەن كەڭەس وكىمەتىنەن نە قيانات كوردىڭ؟» دەپ زىركىلدەپ ۇرسىپ قويادى. نە كورمەدىك ءبىز؟ حالىق قىرىلدى، تار­كىلەندى، قانشاما ادام شەتەلگە قاشتى. 1937 جىلى حالىقتىڭ بوستاندىعىن، ەلدىڭ ازاتتىعىن ساياسي تۇرعىدا كۇن تارتىبىنە قويعان الاش ازاماتتارىن قىرىپ سالدى. ۇلتتىق سانامىزدى ۋلادى، ءتىپتى «ۇلت» دەگەن ءسوزدى سانامىزدان وشىرۋگە ارەكەتتەندى. مىنەكي، وسىنداي زۇلمات زاماندى بىلمەگەن ول قانداي پروفەسسور؟ ءسويتىپ تۇرىپ حالىققا اقىل ايتاتىنىن قايتەرسىڭ...
– سوندا بۇگىنگى جازۋشى، بۇگىنگى زيالى قانداي بولۋى كەرەك؟
– بۇگىنگى جازۋشى كەڭەستىك سانادان ارىلۋ كەرەك. كەڭەستىك نومەنكلاتۋرانىڭ شەكپەنىنەن شىعۋ كەرەك. سانا باياۋ وزگەرەدى، ونىڭ وزگەرۋى، قالپىنا كەلۋى وڭاي شارۋا ەمەس. كەڭەستىك سانا 70 جىل ۇستەمدىك قۇردى. ونىڭ ارعى جاعىندا رەسەيدىڭ قولاستىنا كىرگەن ۋاقىتتى ەسەپتەڭىز. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن الدەبىر قوعامدىق ۇيىم «ەڭ ۇلى قازاق كىم؟» دەگەن تاقىرىپقا ساۋالناما جۇر­گىزىپ، ناتيجەسىن حابارلادى. تىزىمدە ءارتۇرلى ادامدار بار ەكەن، ولاردىڭ ەش­قايسىسىنا توقتالعىم كەلمەيدى. مەنىڭ جانىمدى قيناعانى – الاشتىڭ كوسەمى، قازاق ۇلتىنىڭ ازاتتىعىنا جانىن قي­عان، قايتىس بولارىندا «مەن كەڭەس وكىمەتىن مويىندادىم، بىراق جەك  كوردىم» دەپ  كەتكەن  اياۋلى  ءاليحان  بوكەيحانوۆتىڭ قازاقتى «بىدلو» دەپ قورلاعان، قازاقشا ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەيتىن نۇربولات ماسانوۆتان كەيىن سەگىزىنشى ورىندا تۇرعانى بولدى.. جىلايسىڭ با، كۇلەسىڭ بە؟.. مۇنداي نارسەگە ءمان بەرمەي كەتە المايسىڭ. ويتكەنى كەز كەلگەن ساۋالناما بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇلتتىق سانانىڭ بۇگىنگى سيپاتىن بىلدىرەدى.
ماعان قازاقتىڭ بۇگىنگى رۋحاني الەمىندە ازامات سوعىسى ءجۇرىپ جاتقان سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. ۇلتتىق مۇددەگە بايلانىستى اڭگىمە بولسا، وتىرعان قىرىق ادام قىرىق ءتۇرلى پىكىر ايتۋى مۇمكىن. سونىڭ ءبارى كەشەگى كەڭەستىك سانادان ارىلا الماي جات­قا­نىمىزدان دەپ ويلايمىن. بۇل – شىن مانىندە، ۇلكەن پروبلەما.
 تاۋەلسىزدىك العان كەزدە ەكونوميكانى جولعا قويۋمەن قاتار، «سانانىڭ وتار­سىزدانۋى» (دەكولونيزاتسيا سوزنانيا) دەگەن ۇلكەن باعدارلاما جاسالۋى كەرەك ەدى. وكىنىشكە قاراي، ول جاسالعان جوق. كەمباعال سانادان ءبىز ەڭ بولماسا، ادەبيەت پەن ونەر ارقىلى ارىلۋىمىز قاجەت. بۇگىنگى ادەبيەت پەن ونەردە ۇلكەن الەۋ­مەتتىك يدەيالار بولۋى مىندەتتى. ءسابيت مۇقانوۆتى، عابيدەن مۇستافين، عابيت مۇسىرەپوۆتەردى ءبىز قانشا جاقسى كورسەك تە، بۇگىنگى ۇرپاققا ونىڭ قاجەتى جوق. وقىمايدى. سەبەبى كەڭەس وكىمەتى يدەو­لوگياعا باعىنعان جالعان تاريحتى، جالعان ادەبيەتتى جاسادى. ونداي ادەبيەتتىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك يدەياسىنا قايشى كەلەتىنى انىق. سوندىقتان ءبىز جاڭا زاماننىڭ ادەبيەتىن جازۋعا باتىل كىرىسۋىمىز كەرەك.
 – تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 22 جىل بولدى. بىراق ءبىز ۇيرەنە الماي جاتقان دۇنيەلەر باسىمىزداعى شاشىمىزدان كوپ... تاۋەلسىزدىك، ازاتتىق ۇلتتىڭ سا­پاسىنا قالاي اسەر ەتتى؟ تولىققاندى ۇلت بولۋعا تالپىنىس بار ما؟
– وركەنيەتتى ەلدەردە قاشاندا دەموكراتيالىق پرينتسيپ، ياعني ويلاۋ ەركىندىگى باسىم. ال دامۋدىڭ جوعارعى ساتىسىنا شىعا الماي جاتقان ەلدەردە اڭىزبەن، ميفپەن ءومىر ءسۇرۋ، تابىنۋ، جالعان نامىسشىلدىق باسىم بولاتىنى ءمالىم. ونداي ەلدەردىڭ اقىنىندا دا، باتىرىندا دا، كوسەمىندە دە ءمىن بولمايدى. ادەبيەتىندە سىني سۋرەتتەر ورىن السا، بۇكىل ۇلتتى قورلاعانداي بولىپ شۋ كوتەرىلەدى. ءبىز دە سول دەڭ­گەيدەن ۇزاپ كەتە الماي جاتقان سەكىلدىمىز. ءبىز ءوزىمىز ءپىر تۇتاتىن، جاقسى كورەتىن ادامدارعا دا سىن كوزبەن قاراي ءبىلۋىمىز كەرەك. بۇل – وركەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى. مىسالى، بۇكىل ادامزات مو­يىنداعان دانىشپان جازۋشى تولس­تويدىڭ شىعارمالارىن تالداعاندا دا سىن پىكىرلەر ايتىلىپ جاتادى. بۇل ولاردىڭ تولستويدى جەك كورگەندىگى ەمەس. بۇل كوركەمونەردەگى ساۋاتتىلىقتى بىلدىرەدى. ءبىز ابايدى ايتساق، تەك قانا كوككە كوتەرەمىز. تالداۋ جوق. سىن پىكىر بولا قالسا، اباي قۇلاپ قالاتىنداي كورەمىز. بەكەر. مەنىڭشە، اباي ول كۇدىكتەن الدەقايدا جوعارى تۇر. باتىل تالداۋدان ول ەشقانداي دا تومەندەمەيدى، تەك ادامنىڭ ساناسى مەن جۇرەگىنە جاقىنداي تۇسەدى. نەمەسە زەينوللا قابدولوۆتىڭ «مەنىڭ اۋەزوۆىم» اتتى شىعارماسىن الايىق. اۋەزوۆكە تامساندى، اۋەزوۆتى پايعامبارعا اينالدىردى. شىن مانىندەگى ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان اۋەزوۆتىڭ ادامي بەينەسى جوق. ادەبيەت – ءومىردىڭ قايشىلىعى مەن شىندىعىن كورسەتكەندە عانا ادەبيەت. شىندىق ءتاتتى بولماۋى ابدەن مۇمكىن.. ءبىز اۋەزوۆتى ماقتاي بەرگەنشە، ونىڭ «وسكەن وركەن» رومانىن جازۋىنا نە سەبەپ بولدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەگەن ءجون بولار ەدى.. «وسكەن وركەن» وقىرمان جۇرەگىنەن ورىن العان جوق. ەگەر اۋەزوۆ «وسكەن وركەندى» لەنيندىك سىيلىقتى العانعا دەيىن جازسا، تۇسىنۋگە بولار ەدى. الەم تانىعان، الەم مويىنداعان اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ءتارىزدى كلاسسيكالىق شى­عارماسىنان سوڭ، ارزان قول شىعارماعا بارۋى، مەنىڭ ساناما سىيمايدى. لاۋازىمى بيىك تۇلعالاردى ماقتاپ ولەڭ جازىپ، رومان جازىپ، كلاسسيك بولعان جازۋشى ادامزات تاريحىندا بولعان ەمەس، ەشقاشان بولمايدى دا. بويىندا قۇداي بەرگەن تالانتى بولا تۇرا، ءومىردىڭ ىعىنا، پەندەشىلىكتىڭ قامىتىنا جەگىلۋ – شىعارماشىلىق تۇرعىدا ءوزىن-ءوزى قور قىلۋ دەگەن ءسوز. وندايلار قازىرگى ادە­بيەتتە تە، ءسىزدىڭ جۋرناليستيكادا دا بارشىلىق.
– وسىدان جارتى عاسىر بۇرىن جازىلعان شىعارمالاردىڭ قازىر «ەكىنشى تىنىسى» اشىلىپ جاتىر. ءسىزدىڭ وسىدان 40 جىل بۇرىن جازىلعان «وڭ قول» دەگەن اڭگىمەڭىزدەگى فيلوسوفيالىق تۇجىرىم، ادام اعزاسىنىڭ ەكىگە ءبولىنۋىن قوعامداعى وزگەرىستەرگە بالاۋ بۇگىن دە وزەكتىلىگىن جويعان جوق.
 – مۇنداي پىكىرلەردى كوپ ەستيمىن. «وڭ قول» جازۋشى رەتىندە مەنى وقىرمانعا كەڭىنەن تانىتقان شىعارما بولدى دەپ ايتۋعا بولادى. تىم جوعارى باعا بەر­گەندەر دە بولدى. بىراق ەڭ باستىسى، اڭگىمەنىڭ وقىرماندى بەي-جاي قال­دىرماعانى انىق ەدى. سول كەزدە الدەقالاي ءدۇردارازداۋ بولىپ جۇرگەن سافۋان شايمەردەنوۆ اعاممەن دە تابىستىرعان وسى اڭگىمە ەدى. قاراپ وتىرسام، «وڭ قول» اڭگiمەسi جازىلعاننان بەرi 40 جىل ۋاقىت ءوتiپتi. ۇرپاق اۋىستى، قوعام وزگەردى. وسىنداي كەزدە شىعارماڭ ءالى وقىرمان سۇرانىسىنا ىلىگىپ جاتسا، ەڭبەگىڭنىڭ ەش كەتپەگەنى شىعار...
– سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ شەكپەنىنە سىيمايتىن قاداۋ-قاداۋ شىعارمالار بولدى عوي. ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەرىندە» ەلامانعا ەمەس، تاڭىربەرگەنگە بۇيرەگىمىز كوبىرەك بۇرىپ تۇرادى. «قان مەن تەردى» كەڭەس ادەبيەتىنە جاتقىزا ال­مايمىن.
– ابەكەڭنىڭ «قان مەن تەرى» شولوحوۆتىڭ «تىنىق دونى» سياقتى عوي. «تىنىق  دوندا» كەڭەس وكىمەتى ور­ناپ جاتادى، بىراق ومىردەگى قاتىگەزدىك، مەيىرىمسىزدىك، اداسقان تاعدىر، قيىلعان ءومىر كوز الدىڭنان بۇكپەسىز ءوتىپ جاتادى. كەيبىر شەتەلدىك جازۋشىلار كەزىندە نوبەل سىيلىعىنا بايلانىستى: «تىنىق دونعا» بەرىلمەگەن سىيلىقتان ءبىز باس تارتايىق» دەگەندى دە ايتقان. جازۋشى ءداۋىر تۇلعاسىن وبرازدار ارقىلى بەرەدى. «قان مەن تەردەگى» ەلامان، تاڭىربەرگەن، كالەن، سۇيەۋ قارت، سۋدىر احمەت – بوياۋى قانىق، زامان بەينەسىن بويىنا جيعان شىنايى الەۋمەتتىك تۇلعالار. سول سەبەپتى دە رومان الەمدىك دەڭگەيدە با­عالاندى. سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ شەكپەنىنە سىيمايتىن شىعارمالار بار، ارينە. اۋەزوۆتىڭ «كوكسەرەگى» مەن «قاراش-قاراشىن»، «قاراكوز» پەساسىن كەڭەستىك شىعارما دەپ ايتا المايسىڭ. ول الەمدىك ادەبيەتتىڭ دەڭگەيىندە جازىلعان دۇنيەلەر.
– جاقىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆپەن سۇحباتتاستىم. ولجاس اعا «ادەبيەتتىڭ التىن عاسىرى الپىسىنشى جىلداردىڭ ەنشىسىندە قالىپ كەتتى. التىن عاسىردىڭ جاڭعىرىعى 1985 جىلدارعا دەيىن جەتتى. قازىر ادەبيەت ءولدى» دەيدى. وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارداعى ادەبيەتتىڭ فەنومەنى نە؟ ونىڭ ءدۇر ەتىپ كوتەرىلۋىنە نە سەبەپ بولدى؟
– كەڭەس جۇيەسى تەمىر پەردەمەن تۇمشالاپ قويعىسى كەلسە دە، باتىس ادەبيەتىمەن تانىستىق. بىزدەن باسقا ەل، بىزدەن دە باسقا قوعام، ادەبيەت بارىن بىلە باستادىق. ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ قاعيدالارى بىزدەن كوش ىلگەرى وزىپ كەتكەنىن سەزدىك. سەزگەن سوڭ، سونە باس­تاعان ساناعا ساۋلە ءتۇستى. ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋى باستالدى دەپ تە ايتۋعا بولادى. مۇنداي قۇبىلىستىڭ ادەبيەتكە اسەر ەتپەۋى مۇمكىن ەمەس.
– 1985 جىلدارعا دەيىن سوزىلعان بۇل ۇردىسكە بيلىك تاراپىنان قولداۋ، ىنتالاندىرۋ دەگەندەر بولدى ما؟
– ول كەزدە «تسەنزۋرا» دەگەن بولدى. قىراعى تسەنزۋرادان ءوتىپ كەتۋ ءۇشىن تالانتتىڭ سىرتىندا قۋلىق تا قاجەت ەدى. قادىردىڭ سول كەزدەرى: «وتكىزۋ ءۇشىن شىندىقتى، وتىرىك قوستىم ىشىنە» دەگەنى سول زاماننىڭ سيپاتىن انىق كورسەتەدى. قوعامنىڭ دامۋىنا قاجەت نارسەنىڭ ءبىرى – نارازىلىق. ادام ساناسىنا نارازىلىق كەلگەننەن باستاپ، ادام ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانىڭ كەمشىلىگىن بىلە باستايدى. سودان كەيىن ودان قۇتىلۋدىڭ جولىن قاراستىرادى. 1960 جىلدارى قوعامدىق سانادا «بۇلاي ءومىر سۇرۋگە بولمايدى» دەگەن تۇسىنىك ۇستەمدىك قۇردى. سول جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن قادىردىڭ، مۇقاعاليدىڭ، جۇمەكەننىڭ پوەزياسىن قاراڭىزشى. ولاردىڭ ولەڭدەرىندە زامانعا ريزا ەمەستىك، سودان تۋىندايتىن نارازىلىق كوڭىل كۇيى كوزگە ۇرىپ تۇرعان جوق پا؟ شىندىقتى ايتقاننان كەيىن ادەبيەت تە قۇلپىرىپ سالا بەرەدى. بىراق مەن جاڭاعى «ادەبيەت ءولدى» دەگەن سوزبەن كەلىسكىم كەلمەيدى. تاۋەلسىزدىك كەلىپ، كەڭەستىك سانادان قۇتىلا باستاعان كەزدە، نەگە ادەبيەت ولۋگە ءتيىستى؟ راس، كينو، تەلەديدار، كومپيۋتەر سەكىلدى تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەردىڭ تۋىنا بايلانىستى ادەبيەت بۇرىنعىداي ادامداردىڭ ەڭ ۇلكەن قىزىعىنا اينالا الماي قالۋى مۇمكىن. بىراق بۇل ادەبيەتتىڭ ءولۋى ەمەس. ال ساپاسى تومەندەۋ ادەبيەتتىڭ ءولىمى جايلى بولسا، ءسوز باسقا.
– ولجاستار دا سول كەزدە تانىلدى. 1960 جىلدارى كەڭەس ادەبيەتى دەگەن ورتاق شاپاندى جامىلىپ جۇرسەڭىزدەر دە، قازاق تىلىندە نەمەسە ورىس تىلىندە جازاتىندار دەپ جىككە بولەتىندەر بولدى ما؟
– قاي تىلدە جازساڭ، سول ادەبيەتتىڭ وكىلىسىڭ دەپ ويلايمىن. ولجەكەڭنىڭ ءوز ۇلتىنا دەگەن ىقىلاسىن، ازاماتتىق پوزيتسياسىن سىيلايمىن، بىراق قازاق اقىنى دەۋگە قيسىن تابا المايمىن. ماسەلەن، برۋسيلوۆسكي قازاق ەمەس، بىراق كومپوزيتور رەتىندە قازاقتىڭ كومپوزيتورى. نەمەسە گوگولدىڭ تەگى – ۋكرايندىق. بىراق شىعارمالارىن ورىس تىلىندە جازعاندىقتان، ورىس جازۋشىسى بولىپ ەسەپتەلەدى. قازىر ەشكىم ونى ۋكراين جازۋشىسى دەپ ايتپايدى. مەن دە ءبىر كەزدە ولجەكەڭمەن «اۋىرعانمىن». ويتكەنى ءبىزدىڭ زامانىمىزدا وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ورىس ءتىلىن ورىستاردان دا ارتىق سويلەۋى ۇلكەن مارتەبە بولاتىن. بۇل بالالىقتىڭ، جاستىقتىڭ سولشىلدىق اۋرۋى دەسە دە بولادى. كەيىن ەسەيە كەلە ءومىر ءار نارسەنى ءوز ورنىنا قويادى. ولجەكەڭ ورىس مادەنيەتىمەن سۋسىنداپ، تۇلعا رەتىندە قالىپتاسقاننان كەيىن، ونىڭ ىقپالىنان شىعا الماي قالۋى ءبىر جاعىنان زاڭدىلىق. الايدا ءوز تىلىنەن كوز جازىپ قالسا دا، ءوز ۇلتىنا دەگەن كوڭىلى ادال ازاماتتار از ەمەس. سوندىقتان ولاردى وزەككە تەۋىپ، ءبىر حالىقتى ەكىگە بولۋگە ءوز باسىم قارسىمىن.
– ولجاس پەن شىڭعىستىڭ تراگەدياسى ءبىر مە؟ شىڭعىس تا شىعارمالارىن ورىس تىلىندە جازدى عوي. بىراق وزگە تىلدە جازدى دەپ جاتقان قىرعىز جايلى ەستىمەپپىن. ءبارى «ۇلى جازۋشىمىز، پەرزەنتىمىز» دەپ الاقاندارىنا سالىپ وتىر...
– شىڭعىس العاشقى شىعارمالارىن قىرعىز تىلىندە جازدى. ول ءوز انا ءتىلىنىڭ مايىن تامىزىپ وتىرىپ سويلەيتىن. ماناستى جاتقا ايتاتىن. قازاقتارعا دا ىقىلاسى ەرەكشە ەدى. بىزدەرمەن اڭگىمەلەسكەن كەزدە تازا قىرعىزشا ەمەس، قىرعىز بەن قازاق تىلدەرى اراسىنان ارالىق ءتىل تاۋىپ الاتىن. مەنى سول تاڭعالدىراتىن. كەيىن ەۋروپالىق تاقىرىپقا ويىسىپ، تۇبىرىنەن الىستاڭقىراپ كەتكەندەي بولدى. بىراق مەن شىقاڭا ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايمىن. بويىندا قىرعىز-قازاققا ءتان ەرەكشە قاراپايىمدىلىق بولاتىن.
– بۇرىن بەلگىلى ءبىر تۇلعالار ءبىر-بىرىمەن باق ارقىلى حات جازىسىپ، پىكىر الماساتىن. شەرحان مۇرتازا مەن كامال سمايىلوۆتىڭ باق ارقىلى جازعان حاتتارى اراسىندا كەرەمەت سىيلاستىق بار ەدى. كەيىن كامال اعا دۇنيەدەن وتكەندە شەر-اعانىڭ «ەندى كىمگە حات جازامىن. ەندى حاتتار جازىلمايدى» دەپ بالاشا ەگىلگەنىن كوردىك. ەكى مۇحتاردىڭ اراسىنداعى حات قوعامدىق ەمەس، قا­راباستىق سيپات الىپ كەتتى. قازىر باق بەتىندەگى ءارتۇرلى پىكىرتالاستارعا قاراپ، «ناسىبايدى قالاي اتۋ كەرەك» دەگەن ماسەلە كوتەرىلسە، سول تاقىرىپتا التى اي ايتىساتىن شىعارمىز دەگەن وي كەلەدى.
– ءبىز پولەميكا مادەنيەتىنە ءالى كوتەرىلە الماي جاتىرمىز. نەگىزگى ماسەلەدەن گورى قارا باسقا ءتيىسىپ، پىكىرتالاستى جەكە باستىڭ ايتىسىنا اينالدىرۋ ءۇردىسى باسىم بولىپ بارادى. سىيلاسىپ وتىرىپ-اق، ايتىسۋعا بولادى عوي. تىلەگىڭ ءبىر بولسا، نيەتىڭ ءبىر بولسا، نەگە ءبىر-بىرىڭمەن ارازداسۋىڭ كەرەك؟ ءوز باسىم مۇحتار شاحانوۆتىڭ اقىندىعىن دا، قايراتكەرلىگىن دە وتە جوعارى باعالايمىن. ەڭ جاقىن دوستارىنىڭ ءبىرىمىن. جاقىندا ەكەۋمىز ءبىر ماسەلە توڭىرەگىندە كەلىسىمگە كەلە المادىق. ول لاتىن ارپىنە كوشۋگە قارسىمىن دەيدى، مەن نەعۇرلىم تەزىرەك كوشسەك جاقسى بولار ەدى دەيمىن. ەكەۋمىز قولىمىزدان كەلگەنشە ءبىر-بىرىمىزگە دالەلدەپ باقتىق. ءالى مامىلەگە كەلگەن جوقپىز. بىراق بۇرىنعى كوڭىل، بۇرىنعى سىيلاستىق سول قالپىندا. ايتىستان قاشۋدىڭ، ارينە، كەرەگى جوق. ونسىز قوعامدىق پىكىر كەمەلدەنبەيدى. ايتىسايىق، ىمىراسىز پىكىر تالاستىرايىق، بىراق عايباتقا بارمايىق.
 – ءسىزدىڭ ومىردەرەگىڭىزگە قاراسام، ءمانساپ ءسىزدى وكپەلەتپەگەن ءتارىزدى. ەرتە كوزگە ءتۇستىڭىز، قىزمەتتە دە جولىڭىز بولدى. بىراق جيىرما مەن وتىز جاس ارالىعىندا جازعان «وڭ قول» مەن «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى» دەگەن شى­عارمالارىڭىزدا اعزانىڭ ەكىگە ءبولىنۋى نەمەسە الپاۋىت ۇلتتاردىڭ وكتەمدىگىن كورسەتۋ ارقىلى «بۇلاي ءومىر سۇرۋگە بولمايتىنىن» تۇسپالداپ كورسەتىپسىز ...
– مەنىڭ سانام كەڭەس جۇيەسىن قابىلداعان ەمەس. بۇل كوزقاراس شى­عارمالارىمدا بايقالىپ تۇرادى. سەبەبى احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تۋىپ-وسكەن جەردەنمىن. ولار جايلى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەنى جاس كەزىمنەن ەستىپ ءوستىم. سولاردىڭ اڭ­گىمەسىمەن ادام بولىپ قالىپتاستىم.
– قوعامدا ايتارى بار جازۋشىنى، اقىندى قاتارىنا تارتۋ مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ الەمدىك تاجىريبەسىندە بار ءۇردىس ەكەن. اقىن-جازۋشىلاردان ءسىز، ولجاس اقىن، ءابىش كەكىلباەۆتار شە­نەۋنىكتىڭ شاپانىن كيدىڭىزدەر. بىراق ولجاس، ءسىز شىعارماشىلىقتارىڭىزدى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ تاساسىندا قالدىرماپسىزدار. ءابىش اعامىزدىڭ شىعارماشىل ورتادان كەتۋىنەن وقىرمان كوپ نارسەنى جوعالتتى دەيتىن پىكىردى جاقتايتىندار كوپ.
– راس، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە بولدىم، پرەزيدەنتتىڭ كومەكشىسى دە بولدىم. بىراق شەنەۋنىكتىك پسيحولوگيا جانىما دارىعان ەمەس. مەنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمىما، شىعارماشىلىق كوز­قاراسىما ىقپال جاساعان ەمەس. جالپى، قاي قىزمەتتە جۇرسەڭ دە ءوز تابيعاتىڭدى ساقتاپ قالۋ وزىڭە بايلانىستى. گەتە مينيستر بولعان، اباي بولىس، سالتىكوۆ-ششەدرين ۆيتسە-گۋبەرناتور بولعان، بىراق ولار قالامگەرلىك قاسيەتتەرىن جوعالتقان جوق.
– بيلىكتە جۇرگەندە كورگەن-تۇي­گەندەرىڭىز شىعارماشىلىعىڭىزعا قالاي اسەر ەتتى؟
– «قايىرسىز جۇما» اتتى اڭگىمەمنىڭ العاشقى اتى «ءمينيستردىڭ ءولىمى» ەدى. سول ورتانى جاقسى بىلگەننەن كەيىن اڭگىمەنى جازۋ ماعان قيىنعا تۇسكەن جوق.
– ءسىز «پاراسات مايدانىن» پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە جۇرگەندە جازدىڭىز. سىنشىلار «وڭ قول» مەن «پاراسات مايدانى» اراسىنان ءبىر بايلانىس ىزدەپ جاتىر. مىسالى، جاقىندا امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى «وڭ قولدا» اداستىرىپ كەتكەن ورماننان «پاراسات مايدانى» جەتەكتەپ الىپ شىقتى» دەپ جازدى.
 – «پاراسات مايدانى» 7 جىلعا جۋىق ىشتەي تولعاندىرىپ جۇرگەن دۇنيە بولدى. سونى تاپجىلماستان 3 اي وتىرىپ جازدىم. بارلىق شىعارما العاشقى كەزدە كۇيىپ-جانىپ جازىلادى. وزىڭە سەنەن باسقا ەشبىر جازۋشى مۇنداي شىعارما جازباعان سەكىلدى بولىپ كو­رىنەدى. ال ءبارىن اياقتاپ، سوڭعى نۇكتەسىن قويعاندا، كوڭىلىڭدە «وسى كەرەك دۇنيە مە ءوزى؟» دەگەن كۇدىك پايدا بولادى. سوندا پوۆەستى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ وقىعان ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ بولدى. ول كىسى ءوزى سوزگە ساراڭ ادام عوي، ءتۇن ورتاسىندا ماعان تەلەفون شالىپ: «شىعارماڭدى وقىپ شىقتىم. جىگىتتەر جاقسى دەپ ماقتاعانعا كوپ جاقسىنىڭ ءبىرى مە دەپ ەدىم» دەپ ءسال كىدىردى دە، ورىسشالاپ «ەتو – ياۆلەنيە!» دەمەسى بار ما. نۇرپەيىسوۆتىڭ ءوزى ءسويتىپ ماقتاعاننان كەيىن مەنىڭ بويىمدا ۇلكەن سەنىم پايدا بولدى. شىعارما دا ماعان باق بولىپ كەلدى. مەنىڭ باسقا دا ماراپاتقا لايىقتى شىعارمالارىم بار سەكىلدى ەدى وزىمە. بىراق مەملەكەتتىك سىيلىقتى دا، پەن كلۋب سىيلىعىن دا، فرانتس كافكا اتىنداعى ەۋروپالىق التىن مەدالدى دا «پاراسات مايدانى» الدى. قىسقاسى، بۇكىل قىزىقتى «پاراسات مايدانىنان» كورگەندەي بولدىم. امانكەلدى كەڭ­شىلىكۇلى ونى «وڭ قول» اداستىرىپ كەتكەن قالىڭ ورماننان «پاراسات مايدانى» جەتەكتەپ الىپ شىقتى» دەپ، ەكى شىعارمانىڭ اراسىنا ادەمى ءبىر پاراللەل جاساعان ەكەن، سونى وقىپ، ءوز شىعارمامدى جاڭا كورگەندەي ءبىر سەزىمدە بولعانىم بار. «پاراسات مايدانى» مەنىڭ ءىشىمدى سىعىپ الدى دەسەم دە بولادى. ەندى ونداي فيلوسوفيالىق  دۇنيەگە بارماس­پىن دەپ ءجۇرمىن. بىراق كىم بىلەدى؟
– تاعى دا «پاراسات مايدانى» تۋرالى: ءسىز «ادامدار وتىرىكتى جەك كورەدى. ەگەر وتىرىككە ءتىل بىتەر بولسا، «مەن سەندەردىڭ ومىرلەرىڭدى رەتكە كەلتىرىپ وتىرمىن. مەن بولماسام سەندەر توزىپ كەتكەن بولار ەدىڭىزدەر» دەيسىز. وتىرىك ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدى قانشالىقتى رەتكە كەلتىردى؟
– شىعارماشىلىق الدىندا ارىم تازا. ءوزىمدى دە، جان-جاعىمدى دا الداۋعا جول بەرگەن ەمەسپىن. ونى دالەلدەپ جا­تۋدىڭ تۇك قاجەتى جوق، مەنىڭ شىعار­ما­لارىمدى وقىسا جەتىپ جاتىر دەپ وي­لاي­مىن. ەكىنشىدەن، ءوز-وزىمە باعا بەرە ال­مايمىن. ەگەر «ابدىكوۆ ءبىر كەزدەرى ءوزىن دە الدادى، وقىرمانداردى  دا  الدا­دى»  دەگەندەر بولسا، كەلسىن، پىكىر­لە­سەيىك..
– «ۇرى مەن ۇلى» جايلى ايتا كەتسەڭىز. كورگەن ادامدار «بىزگە وسىنداي دۇنيەلەر قاجەت» دەپ وي ءتۇيىپ قايتىپتى.
– بۇل پەسا مەنىڭ كوپتەن بەرى تولعانتىپ جۇرگەن شىعارمالارىمنىڭ ءبىرى بولاتىن. نەگىزگى تاقىرىبى – تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى الەۋمەتتىك كەلەڭسىزدىكتەر، قوعامنىڭ كىسىلىك كەلبەتى، ۇرپاقتار اراسىنداعى قايشىلىق. ارينە، كەمشىلىك بارلىق قوعامدا بار، بىراق سول كەمشىلىكتى مويىنداۋ ارقىلى عانا ودان ارىلۋعا بولادى. كەمشىلىكتى جازعىرۋدىڭ ورنىنا ونى قولپاشتاپ، قولداي باستاسا، ياعني شىندىقتى ايتقاندار تومەندەپ، وتىرىك ايتقاندار، جاعىمپازدار جو­عارىلاپ جاتسا، وندا قوعامدا ازۋ پروتسەسى باستالادى. شىن ونەر قوعامدى ساۋىق­تىرۋعا ىقپال جاساۋى كەرەك. سپەكتاكل جايىنداعى پىكىرلەر جامان ەمەس. رەجيسسەر مەن اكتەرلەردىڭ ءبىراز تەر توككەندەرى بايقالىپ تۇر. بىراق ماعان ءالى دە جۇمىس جاساپ، كەمەلدەندىرە ءتۇسۋ قاجەت سەكىلدى. باتىل ايتۋدان جاسقانباۋ كەرەك. بىزدە بيلىكتەن قايمىعۋ دەگەن قانعا ءسىڭىپ قالعان ادەت بار. كىم سىناعاندى جاقسى كورەدى، بيلىكتىڭ دە ۇناتپايتىنى راس. بىراق بيلىككە ۇناۋدى ماقسات قىلساڭ، وندا شىعارماشىلىق كورىڭ قازۋلى تۇر دەي بەر.
پەسانىڭ اۋەلگى اتى «ارداگەر» بولاتىن. قويۋشى رەجيسسەر ە.وباەۆ: «تەاتر كورەرمەندەردى وزىنە تارتا ءبىلۋى كەرەك. ول ءۇشىن شىعارماعا جۇرتتى قىزىقتىراتىن ءبىر ات قويعان ءجون. سوندىقتان سپەكتاكلدىڭ اتىن «ۇرى مەن ۇلى» دەپ قويايىق» دەپ ۇسىنىس ايتتى. مەن كەلىستىم. شىلدەنىڭ باسىندا سپەكتاكلدى استانادا كورسەتۋدى جوسپارلاپ وتىر ەكەن. اماندىق بولسا، ونى دا كورەتىن شىعارمىز.
– قازىر نە جازىپ ءجۇرسىز؟
– قازىر ءبىر پوۆەست جازىپ جاتىرمىن. ونىڭ نە تۋرالى ەكەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولماس. ونىڭ سىرتىندا، باياعىدا «ءولىارا» دەگەن رومان جازعانمىن، جۇرتتىڭ ءبارى سونىڭ ەكىنشى كىتابىن قاشان بىتىرەتىنىمدى سۇرايدى. وسىدان 2-3 جىل بۇرىن بىرەۋلەرگە اڭداۋسىزدا «كەلەسى جىلى بىتىرەمىن» دەپ قالىپ ەدىم. ۋادەنى دەر كەزىندە ورىنداي الماعانىم ءۇشىن ۇيالىپ ءجۇرمىن. بىراق قازىر سونى باستاپ جازىپ جاتقان جايىم بار. بىلتىر «تۇعىر مەن عۇمىر» دەگەن پوۆەسىم جا­رىققا شىقتى. وعان ءبىر رەجيسسەر فيلم تۇسىرەمىن دەپ تالپىنىپ ءجۇر. مەنىڭ ويىمشا، كەڭەس زامانىنىڭ ۇلكەن ءبىر قاسىرەتتى زامان بولعانىن ءبىز ءالى تولىق دەڭگەيدە اشىپ ايتا العان جوقپىز. «تۇعىر مەن عۇمىردىڭ» نەگىزگى يدەياسى – فاشيزم مەن بولشەۆيزمنىڭ  ەكەۋى  ءبىر-اق قۇبىلىس ەكەندىگىن ايتۋ.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

Abai.kz