عاسىرلار بويى جيناقتالعان قازاقتىڭ ەل مەن جەر تۋراسىنداعى اڭسارى، كۇرەسى حح عاسىردىڭ العاشقى جىلدارى-اق ەلشىلدىك سانانىڭ ۇلتشىلدىقتىڭ يدەولوگياعا ۇلاسقانىن كەڭىنەن بايقاتتى. قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ ءدال وسى كەزەڭدە قالىپتاسۋىندا بىرنەشە سەبەپتەر بار. بىرىنشىدەن, اتالعان كەزەڭدە قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلكەن شوعىرى قالىپتاستى. ونىڭ باسىندا رەسەيدەگى ساياسي-قوعامدىق جاعدايلارمەن جاقسى تانىس، قازاقتىڭ تەڭدىگى مەن بوستاندىعىن ساياسي جولمەن عانا شەشۋگە بولاتىندىعىن تەرەڭ تۇسىنگەن،حالقىنا قامقور بولارلىق ءاليحان نۇرمۇحاممەدۇلى بوكەيحان جانە رۋحاني مادەنيەتىمىزدىڭ ەڭ بەلسەندى تۇلعاسىنا اينالعان، جاڭا اعارتۋشىلىق ءداۋىردى باستاعان احمەت بايتۇرسىنۇلى تۇردى. ەكىنشىدەن, رەسەيدىڭ ىشىندەگى ساياسي-قوعامدىق احۋال بودان حالىقتاردىڭ وزدەرىنىڭ بوستاندىعى پەن تەڭدىگى ءۇشىن ساياسي كۇرەسكە شىعۋىنا كەزەڭدىك مۇمكىندىكتەر تۋدىردى. ۇشىنشىدەن, قازاق تاريحىنىڭ دامۋ لوگيكاسى،ەلدىك سانانىڭ دەڭگەيى ساياسي قوزعالىستىڭ وسى كەزەڭگە كەلۋىن قالادى.  ءدال وسى كەزەڭدە «ۇلت» ءسوزىنىڭ بەلسەندى لەكسيكامىزعا ەنۋى دە، «الاش» ءسوزىنىڭ حالىقتىڭ شىعۋ تەگىنە، توركىنىنە قاراي عانا ەمەس، حالىقتى بىرىكتىرەرلىك قۋاتتى ۇعىمعا،ۇلتتىق ۇرانعا  اينالۋى دا وسى كەزەڭنىڭ جەمىسى ەكەندىگى كەزدەيسوقتىق بولماسا كەرەك. ەندەشە، قازاق ۇلتشىلدىعى جونىندە ايتقانىمىزدا، ءبىز ونىڭ وسى ۇعىمعا ساي كەڭ ماعىنا بەرەرلىك سيپاتىن، مازمۇنىن حح عاسىردىڭ باس كەزەڭىمەن تىكەلەي بايلانىستىرامىز.

عاسىرلار بويى جيناقتالعان قازاقتىڭ ەل مەن جەر تۋراسىنداعى اڭسارى، كۇرەسى حح عاسىردىڭ العاشقى جىلدارى-اق ەلشىلدىك سانانىڭ ۇلتشىلدىقتىڭ يدەولوگياعا ۇلاسقانىن كەڭىنەن بايقاتتى. قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ ءدال وسى كەزەڭدە قالىپتاسۋىندا بىرنەشە سەبەپتەر بار. بىرىنشىدەن, اتالعان كەزەڭدە قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلكەن شوعىرى قالىپتاستى. ونىڭ باسىندا رەسەيدەگى ساياسي-قوعامدىق جاعدايلارمەن جاقسى تانىس، قازاقتىڭ تەڭدىگى مەن بوستاندىعىن ساياسي جولمەن عانا شەشۋگە بولاتىندىعىن تەرەڭ تۇسىنگەن،حالقىنا قامقور بولارلىق ءاليحان نۇرمۇحاممەدۇلى بوكەيحان جانە رۋحاني مادەنيەتىمىزدىڭ ەڭ بەلسەندى تۇلعاسىنا اينالعان، جاڭا اعارتۋشىلىق ءداۋىردى باستاعان احمەت بايتۇرسىنۇلى تۇردى. ەكىنشىدەن, رەسەيدىڭ ىشىندەگى ساياسي-قوعامدىق احۋال بودان حالىقتاردىڭ وزدەرىنىڭ بوستاندىعى پەن تەڭدىگى ءۇشىن ساياسي كۇرەسكە شىعۋىنا كەزەڭدىك مۇمكىندىكتەر تۋدىردى. ۇشىنشىدەن, قازاق تاريحىنىڭ دامۋ لوگيكاسى،ەلدىك سانانىڭ دەڭگەيى ساياسي قوزعالىستىڭ وسى كەزەڭگە كەلۋىن قالادى.  ءدال وسى كەزەڭدە «ۇلت» ءسوزىنىڭ بەلسەندى لەكسيكامىزعا ەنۋى دە، «الاش» ءسوزىنىڭ حالىقتىڭ شىعۋ تەگىنە، توركىنىنە قاراي عانا ەمەس، حالىقتى بىرىكتىرەرلىك قۋاتتى ۇعىمعا،ۇلتتىق ۇرانعا  اينالۋى دا وسى كەزەڭنىڭ جەمىسى ەكەندىگى كەزدەيسوقتىق بولماسا كەرەك. ەندەشە، قازاق ۇلتشىلدىعى جونىندە ايتقانىمىزدا، ءبىز ونىڭ وسى ۇعىمعا ساي كەڭ ماعىنا بەرەرلىك سيپاتىن، مازمۇنىن حح عاسىردىڭ باس كەزەڭىمەن تىكەلەي بايلانىستىرامىز. وسى اتالعان ءۇش نەگىزگى سەبەپتىڭ داۋىرلىك يدەولوگياعا اينالۋىندا، البەتتە، وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قىسىمى جاتىر. ونى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وزدەرى دە جازعان بولاتىن. ياعني، الەمدەگى وتارشىلدىق تاجىريبەسى كورسەتكەندەي، قازاقتىڭ دا ۇلتشىلدىعىن ورشىتكەن وتارشىلدىق ساياسات، وتارشىل ۇكىمەت. سوندىقتان، الەكەڭدەر تۇتاس قوعامدىق ويعا، رۋحاني پىكىرگە، كەيىنىرەك يدەولوگياعا اينالدىرعان قازاق ۇلتشىلدىعى – باسقا حالىقتاردان ۇستەمدىككە، ارتىقشىلىققا قۇرىلعان ۇلتشىلدىق ەمەس، تۋعان حالقىنىڭ ناقتى جاعدايىنان، اتاپ ايتقاندا، وتارشىلدىق ەزگىسىنەن تەڭدىك پەن بوستاندىققا ۇمتىلۋعا، ەڭسەسى تۇسكەن، ەسەسى كەتكەن قازاقتى جۇرت قاتارلى ەل ەتۋگە باعىتتالعان ساياسي ءھام رۋحاني كۇرەس بولاتىن. وسى كۇرەستى بۇگىنگى تاريحنامامىزدا «الاش قوزعالىسى» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. وسى تاريحىمىزداعى ەڭ ءىرى، ەڭ ماقساتتى قوزعالىس قازىرگى كەزدە زەرتتەلىنىپ، قوعامدىق سانادان بەرىك ورىن الىپ ەڭ جارقىن، ەڭ ايبىندى، ەڭ جەمىستى كەزەڭ رەتىندە باعالانا باستادى. البەتتە، قازاقتىڭ بەلسەندى ساياسي كۇرەسكە ءتۇسۋىنىڭ العاشقى ۇلگىسى، تۇڭعىش  تولىمدى تاجىريبەسى بولعان، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن باستى مۇرات جولىنا ۇيىستىرعان، ۇلتتىڭ رۋحاني ورلەۋىنىڭ بەلەستى كەزەڭىنە اينالعان بۇل الاش قوزعالىسى تاۋەلسىزدىگىنە «تاۋبە» دەپ جاتقان بۇگىنگى قاي قازاق ءۇشىن دە، وسى ەگەمەندىكتىڭ جەمىسىن تاتار، تابىسىنا تامسانار بولاشاق قازاق بالاسى ءۇشىن دە تاعىلىم مەكتەبى، ونەگەلى ءورىس بولماق. سوندىقتان، الاش قوزعالىسىن زەرتتەۋ، زەردەلەۋ، سانادا قورىتۋ قازاقتىڭ باقىتى مەن باياندىلىعىنىڭ ۇلكەن كەپىلى. وسىنى ۇعىنعان سايىن ءبىز ۇلتتىق ابىروي مەن نامىستىڭ نە ەكەنىن، ازاتتىقتىڭ تىم قىمبات بولعاندىعىن،ەگەمەن ەل بولىپ قالۋدىڭ، ۇلت بولىپ ساقتالۋدىڭ ءارى امانات،ءارى ۇلى ماقسات ەكەنىن جاقسى تۇسىنبەكپىز.

الاش قوزعالىسىندا، قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ تاريحىندا ءاليحان نۇرمۇحاممەدۇلى بوكەيحاننىڭ ۇلەسى زور دەپ ايتساق، بۇل ايرىقشا تۇلعاعا ازدىق ەتەر ەدى، دۇرىسى – الەكەڭ سول قوزعالىستى باستاۋشى ءارى ونىڭ جەتەكشىسى ءھام ۇلتشىلدىقتىڭ، ۇلتشىلدىق بولعاندا جىر بوپ قايرالعان، ولەڭ بولىپ ناسيحاتتالعان رۋحاني ۇلتشىلدىقتىڭ ەمەس، تۇتاس ءداۋىردىڭ يدەولوگياسىنا اينالعان ساياسي ۇلتشىلدىقتىڭ باستى تۇلعاسى. ويتكەنى، ءاليحان بوكەيحان 1905 جىلعى «قارقارالى قۇزىرحاتىنان» باستاپ الاشوردا ۇكىمەتى تاراعانشا ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسىندا تۇردى. قوزعالىستى  ۇيىمداستىرۋشىدان باستاپ الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسىنا دەيىن جەتكەن ونىڭ قايراتكەرلىك كۇرەسى كوشباسشىلىق، جەتەكشىلىك تۇلعادا عانا ايرىقشا سيپاتتالادى. ونىمەن يىقتاس، مۇراتتاس احمەت بايتۇرسىنۇلىمەن سالىستىرساق، الەكەڭدى الاشتىڭ ساياسي كوسەمى رەتىندە، احاڭدى رۋحاني كوسەمى رەتىندە باعالاعانىمىز ءجون. ارينە، بۇل ءبىزدىڭ جاڭالىعىمىز ەمەس، بىزگە دەيىن دە وسىنداي پىكىرلەر سان مارتە ايتىلعان. بىزدىكى ورايلى تۇستا ناقتىلاۋ، تۇجىرىمداۋ.

«بۇكىل رەسەي يمپەرياسىن قۇشاعىنا العان 1905 جىلعى رەۆوليۋتسيالىق جاعداي قازاق قوعامىندا ۇلتشىلدىق يدەولوگياسىنىڭ تۇتاس ءبىر كونسەپتۋالدىق سيپات العاندىعىن جانە پارمەندى قالىپتاسۋ جولىندا تۇرعاندىعىن انىق بايقاتتى» دەپ جازادى تانىمال الاشتانۋشى م. قويگەلديەۆ /1, 211/. مىنە، وسىنداي قازاق قوعامى ءۇشىن ەڭ وزەكتى، ەڭ ءىرى ساياسي يدەولوگيانىڭ باسىندا ءاليحان نۇرمۇحاممەدۇلى بوكەيحان تۇردى. عالامدىق قاقتىعىستار مەن مۇددەلەر بىردە بىتىسكەن، بىردە قارسىلاسقان، ساياسي قايشىلىقتارى مول، الەمنىڭ ساياسي كارتاسىنا سان رەت وزگەرىستەر ەنگىزگەن حح عاسىردى الاش بالاسى دا ساياسي كۇرەسپەن باستادى. الدىمەن وتارشىلدىقتىڭ قازاق دالاسىنا تاڭىلعان ءتارتىبىن وزگەرتۋ ءۇشىن ۇلىقتارعا ءوتىنىش جازۋدان باستاعان قازاق زيالىلارى ودان تۇك ونبەسىن بىلگەن سوڭ ساياسي ءھام رۋحاني كۇرەسكە كوشتى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياسي تارتىپتەرىنەن تۋىنداعان قىسىمعا ساياسي كۇرەسپەن عانا قارسى تۇرۋدى ۇعىنعان ولار حالىقتىڭ ساناسىن وياتۋدى، قازاققا ءوزىنىڭ كۇيىن ءبىلدىرۋدى ماقسات ەتتى. ساياسي، رۋحاني ۇلتشىلدىق ۇرانىن كوتەرگەن قازاق قايراتكەرلەرى، احاڭ سوزىمەن ايتقاندا: «تالاۋدا مالى، قاماۋدا جانى» قالعان حالىقتىڭ باسقالاردان قايداعى ءبىر استامشىلىعىن، وزگەلەردەن ەرەكتىگىن ەمەس، جۇرتىنىڭ مىنەزىنە سىن، كۇيى مەن حالىنە اياۋشىلىق، تالاپسىزدىعى مەن ساۋاتسىزدىعىنا كەيىس، جالقاۋلىعى مەن كونبىستىگىنە اشۋ، جىكشىلدىگى مەن رۋشىلدىعىنا ىزا ءبىلدىردى. الەكەڭ باستاعان زيالى توپ، اسىرەسە، قازاقتىڭ وزىمەن ىرگەلەس حالىقتاردان كاسىپ، ءبىلىم، شارۋاشىلىق جاعىنان كەيىن قالىپ جاتقانىن، ءسويتىپ ءوز جەرىندە تۇرىپ، ءوز ۇلەسىنەن قۇر قالاتىنىن ايتۋمەن، ۇندەۋمەن بولدى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ: «اقىل دا، ۇستالىق تا وقۋمەن، ىستەۋمەن جۇرە ۇلعايادى. دۇنياداعى جەر بيلىگى كۇننەن-كۇنگە اقىلدى، ۇستا جۇرت قولىنا اۋىپ بارادى. ەۆروپادا ۇلىع پاتشا اتانعان جۇرت، حالىقتىڭ اقىلدى ۇستالىعىنا سۇيەنىپ ۇلىع پاتشا بولىپ وتىر. ءبىزدىڭ قازاق جەرىن مۇجىق العاندا مۇجىق تابان ەت، ماڭداي تەرىنە سۇيەنىپ الىپ وتىر. بۇرىن قازاق «احۋ، ۋحۋ» دەپ نەشە مىڭ جىلقى بوسقا وزىنەن ءوزى ءوسىپ ونەتىن مال ايداپ، كوشىپ جۇرگەن جەردەن، مۇجىق كەلە سالا قازىنا سۋىرىپ الىپ، بايىپ وتىر» دەپ ءداۋىر تىنىسىن تانىپ، حالقىنا زامانىنا قاراي امال جاساۋعا شاقىرۋى، «بۇل تىرشىلىك ۇلكەن تالاس، ءبىر بايگە: جۇيرىك الادى، شابان قالادى. جۇيرىكتىك – اقىل، ۇستالىق، جاھيتشىلىكتە» دەپ قازاقتى قايراۋى ەشقانداي ۇلتتىق استامشىلىققا باستامايتىن ويلار. ۇلتشىلدىق – ۇلتتىق استامشىلىق ەمەس، ۇلتتىق استامشىلىقتىڭ «شوۆينيزم» دەگەن ءوز اتاۋى بار. الەكەڭدەردىڭ ۇلتشىلدىعى قازاق قوعامىنىڭ جاعدايىمەن بايلانىستى الساق، گۋمانيستىك ۇلتشىلدىق، ال سول كەزدەگى رەسەيدىڭ ساياسي احۋالىمەن بايلانىستى ايتساق، دەموكراتيالىق ۇلتشىلدىق. قازاقتىڭ تابيعي گۋمانيزمى، وزگە ۇلتتارعا دەگەن تاريحي، الەۋمەتتىك، قوعامدىق قارىم-قاتىناستارى مەن كوزقاراسى، حالقىمىزدىڭ باسقاعا بوساعاعا ىسىرىلىپ توردەن ورىن بەرەتىن اقكوڭىلدىگى مەن اڭقاۋلىعى، ارتىن ويلاماي الدىعا ءتۇسىپ كەتەتىن دالالىقتارعا ءتان، كەيدە وزىنە زيان بولىپ جاتاتىن اقجارما مىنەزى مەن داعدىسى – ءوزىن-ءوزى بيلەگەن كەڭ زاماننان رەسەيدىڭ وتارشىلدىعىنا تۇسكەن، ونىڭ قيتۇرقى ساياساتى ۇستەمدىك ەتكەن زاماندا حالىقتىڭ داعدارۋىنا، رۋحاني دەگراداتسياعا تۇسۋىنە اكەلدى. جىراۋلار بولجاعان، دۋلاتتار اشىنعان، اباي نالىعان زاماننىڭ حالىنە بۇدان بىلاي قازاق وقىعاندارى كونبەك ەمەس ەدى. ەندى بۇل ساياسات مايدانىنا اينالعان داۋىردە ساياسي كۇرەس قانا بارلىعىنا ءدارۋ بولماق. قازاقتىڭ ەۋروپا ەلدەرى سياقتى ساياسي ينستيتۋتتارى، رەسەي سياقتى ساياسي پارتيالارى بولماعان سەبەپتى ونىڭ ساياسي يدەولوگياسى ۇلتشىلدىق عانا بولماق ەدى. جۇرتتى بوستاندىققا ۇمتىلۋعا ۇندەيتىن، حالىقتى رۋحاني جاڭعىرۋعا شاقىراتىن ۇلتشىلدىق ۇراندارى عانا ءداۋىردىڭ ەڭ وزەكتى، ەڭ قاجەتتى تاڭداۋى بولماق. سوندىقتان قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ ساياسي يدەولوگيا رەتىندە حح عاسىردىڭ ەلەڭ-الاڭىندا تۋى تابيعي دا، تاريحي دا قاجەتتىلىك بولاتىن. وسى ساياسي يدەولوگيانىڭ باسىندا تۇرۋ، سەرىكتەرى مەن نيەتتەستەرىنە جەتەكشى بولۋ، جالپى حالىققا ساياسي كوسەم بولۋ جاراتقاننىڭ پارمەنىمەن ءاليحان نۇرمۇحاممەدۇلى بوكەيحانعا بۇيىردى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

ۇلتشىلدىق يدەولوگيا الاش قوزعالىسىنىڭ وزەگى مەن باعىتى بولدى. ارينە، حح عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ساياسي كوزقاراستارى، قوعامدىق ويلارى، وزىندىك پوزيتسيالارى ءابسوليۋتتى تۇردە بىردەي بولدى دەپ تە ايتۋعا بولماس. دەسەك تە، الەكەڭمەن مۇددەلەس كوپتەگەن قايراتكەرلەرىمىز عاسىر باسىنان باستاپ الاشوردا تۇسىنا دەيىن ونىمەن بىرگە  ۇلتشىلدىق پلاتفورماسىندا بولعانى اقيقات.

وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، سانكت-پەتەربۋرگتان جوعارى ءبىلىم الۋمەن بىرگە، ورىس قوعامىنداعى ءارتۇرلى ساياسي، قوعامدىق-الەۋمەتتىك وي-پىكىرلەرمەن جاقسى تانىس بولىپ كەلگەن جىگەرلى جاس 1894 جىلدان باستاپ 1905 جىلعا دەيىن ەل ىشىندە بولىپ، حالىقتىڭ جاعدايىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ونىڭ ازاماتتىق كوزقاراسى قالىپتاسا باستادى. 1896-1903 جىلى ششەربينا ەكسپەديتسياسىنا قاتىسۋى دا ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلىنىڭ قازاق دالاسىنىڭ جاعدايىن بارىنشا جان-جاقتى بىلۋىنە جاردەمدەستى. ارينە، ول حالقىنىڭ وتارشىلدىق ەزگىدەگى حالىنە تەك باقىلاۋشى، تانۋشى رەتىندە عانا قاراعان جوق. قازاقتىڭ مۇڭىنا، تۇرمىسىنا جاناشىرلىقپەن قاراپ، سول كەزدىڭ وزىندە وسى ءبىر تار كەزەڭنەن قالاي شىعۋدى ويلاستىرعانى كۇمانسىز. ياعني، الەكەڭ وسى جىلدارى ءوزىنىڭ ازاماتتىق باعىتىن ايقىنداپ، ساياسي كۇرەس جولىنا دايىندىقتان ءوتتى دەپ ويلايمىز. ەگەر ولاي بولماسا، ونىڭ ءبىلىمى، ەل ىشىنەن جيناعان ەتنوگرافيالىق، تاريحي، ادەبي ماتەريالدارى ونى شوقان ءۋاليحانوۆ نەمەسە مۇحاممەد-سالىق باباجانوۆ ۇلگىسىندەگى وقىمىستى عالىم، حالىقتىق ۇلگىلەردى جيناۋشى ەتنوگراف، فولكلورشى دەڭگەيىندە قالدىرار ەدى. ءاليحاننىڭ ءداۋىرى اتالعان اعارتۋشىلار داۋىرىنەن مۇلدە تالابى دا، ماقساتى دا باسقا ءداۋىر ەدى. بۇل عاسىرلار بويى وزگە حالىقتاردى عانا ەمەس، ءوز حالقىن دا قاناۋعا تۇسىرگەن، سامودەرجاۆيە ۇستەمدىگى ابدەن كۇشەيتىلگەن، سوناۋ يۆان گروزنىي، ودان بەرىدە ءى پەتر پاتشالار زامانىنان بەرى كورشىلەرىنە كوز الارتقان، ءوز ىشتەرىنەن ەركىن ويلى ازاماتتار شىقسا، ولاردى جەر اۋدارعان، قۇرامىنداعى حالىقتارعا قاناۋشىلىق پەن توناۋشىلىق ساياساتىن بەرىك ۇستانعان، جارتىلاي فەودالدىق، شىعىستىق يگى داستۇرلەردەن دە، ەۋروپالىق مادەنيەتتەن دە الىس، كۇشى مەن قارۋىنا سەنگەن رەسەيدىڭ وزىندە ىشكى تولقۋلار جيىلەگەن، توڭكەرىسشىل احۋال ورناعان ءداۋىر بولاتىن. مىنە، ءداۋىردىڭ وسىنداي سيپاتىن اڭعارعان الەكەڭ ساياسي كۇرەسكە تۇسۋگە دايىن بولدى. «ءبىزدىڭ جۇرت بوستاندىق، تەڭدىك، قۇرداستىق، ساياسات ءىسىن ۇعىنباسا – تاريح جولىندا تەزەك تەرىپ قالادى» دەپ جازعانىنداي، ءاليحان بوكەيحان ەندىگى ۋاقىتتا قازاقتىڭ «ساياسات ءىسىن» ۇعىنۋىنا بار كۇش-جىگەرىن جۇمسادى.

1905 جىلى «قارقارالى قۇزىرحاتىن» ۇيىمداستىرعان، وسى جىلى قاراشادا ماسكەۋدە وتكەن زەمستۆو جانە قالا قايراتكەرلەرىنىڭ سيەزىنە قاتىسىپ، حالقىنىڭ ءدىن ەركىندىگىن، سايلاۋ قۇقىن، تىلدىك مۇددەسىن كوتەرگەن، جەلتوقساندا ورالدا قازاق كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ سيەزىن وتكىزگەن، 1906 جىلى سەمەي وبلىسى قازاقتارى اتىنان رەسەيدىڭ ءى مەملەكەتتىك دۋماسىنا دەپۋتات بولىپ سايلانعان، توڭىرەگىنە ءوزى سياقتى ەلشىل، ۇلتشىل ازاماتتاردى توپتاستىرا بىلگەن الەكەڭ ءوزىنىڭ ساياسي وي-پىكىرلەرى ارقىلى دا، كۇرەسى ارقىلى دا سەرىكتەرىنە دە، مۇددەلەس ىنىلەرىنە دە، بۇقاراعا دا ۇلتشىلدىق يدەولوگيانى دارىتتى. بۇل تۋراسىندا كەيىنىرەك قوشكە كەمەڭگەرۇلى: «ۇكىمەتتىڭ قارا قۋعىن جاساعان كۇندەرىندە، ايداۋىنا دا، اباقتىسىنا دا شىداپ، ەل ءۇشىن باسىن قۇربان قىلعان ات توبەلىندەي عانا ازامات بولدى. بۇل توپتى باۋلىعان – ءاليحان» دەپ جازدى /2, 67/.

قانداي دا ءبىر قوعامدىق، ساياسي، رۋحاني قۇبىلىستىڭ ورتاق اتاۋعا يە بولۋى ءۇشىن، البەتتە، ونى سيپاتتايتىن ورتاق ەرەكشەلىكتەر دە بولماق. وسىنداي ەرەكشەلىكتەر سول قۇبىلىستىڭ تۇتاستاي ۇدەرىس بولعاندىعىن ايعاقتايدى. ءبىز بۇل ارادا الاش قوزعالىسىنىڭ 1905 جىلدان باستاپ 1920 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن سوزىلعان ۇزدىكسىز   ۇدەرىس ەكەندىگىن ايتپاقپىز. ەگەر بۇل ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى وسىنداي ۇدەرىس دەسەك، ونى تۇتاستىراتىن، ءبىر جۇيەلى قۇبىلىس ەتەتىن كريتەريلەر دە بولماق. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، الاش قوزعالىسىن تۇتاس ساياسي، قوعامدىق، رۋحاني ۇدەرىس ەتەتىن الگىندەي كريتەريلەر مىنالار: 1) قوزعالىستىڭ باسىندا تۇرعان جانە ونى ورىستەتكەن تۇلعالاردىڭ بىرلىگى مەن تۇراقتىلىعى;2) قوزعالىستىڭ باستالعان ۋاقىتى جانە اياقتالۋ كەزەڭى; 3)قوزعالىستىڭ باستى يدەياسىنىڭ جالعاسپالىلىعى مەن ۇزدىكسىزدىگى. 4) قوزعالىس مۇراتىن جۇزەگە اسىرۋداعى امالدار مەن تاسىلدەردىڭ ساباقتاستىعى; 5)قوزعالىستىڭ جالپىحالىقتىق سيپات الۋى;6) قوزعالىستىڭ مادەني-رۋحاني سيپاتى; 7) قوزعالىستىڭ اتاۋى. ءبىز بۇل ارادا ماقالامىزدىڭ تاقىرىبىنا وراي، وسىلاردىڭ بارلىعىنا توقتالىپ جاتپايمىز. ونى تاعى ءبىر ەڭبەگىمىزدە جازباق نيەتتەمىز. بىزگە قاجەتتىسى «قوزعالىستىڭ باسىندا تۇرعان جانە ونى ورىستەتكەن تۇلعالاردىڭ بىرلىگى مەن تۇراقتىلىعى» دەگەن العاشقى كريتەري. ياعني، الاش قوزعالىسىن ىلگەرىدە ايتقانىمىزداي، ون بەس تۇتاس ۇدەرىس دەيتىن بولساق، ونى ۇيىمداستىرعان، يدەيالارىن جۇزەگە اسىرعان تۇلعالاردىڭ ماقسات بىرلىگى مەن باياندى جۇمىستارىنا توقتالعانىمىز ءجون. البەتتە، ءبىز ماقالامىزدىڭ تاقىرىبىنا وراي، بۇل ارادا ءاليحان نۇرمۇحاممەدۇلى بوكەيحاننىڭ الاش قوزعالىسىنداعى رولىنە عانا توقتالىپ، وسى قوزعالىستىڭ باستى تۇلعاسى بولعاندىعىن دايەكتەسەك، وندا الەكەڭنىڭ 1905 جىلدان باستاپ الاشوردا تاراتىلعانعا دەيىن وسى ساياسي قوزعالىستىڭ تۇراقتى جەتەكشىسى بولعانىن كورەمىز. ياعني، بوكەيحان تۇلعاسى، ونىڭ ساياسي قىزمەتى – الاش قوزعالىسىنىڭ ماقساتتى، ءۇزىلىسسىز ۇدەرىس ەكەندىگىن ايعاقتايتىن باستى فاكتورلاردىڭ ءبىرى.

ساياسي بيلىگى وزگە ءدىنى، ءتىلى جات ەلدىڭ قولىنا كوشكەن قازاق سياقتى حالىقتى وياتۋ، نامىسىن قايراۋ، ساياسي كۇرەسكە جۇمىلدىرۋ الەكەڭدەر ءۇشىن وڭاي بولماعانى بۇگىن كىمگە دە بولسا ايان. الەكەڭ باستاعان قازاق زيالىلارى ءبىر جاعىنان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتى قاناۋعا، ەزگىگە سالۋعا نەگىزدەلگەن قاتال دا قىتىمىر ساياساتىنا قارسى شىعىپ، ەكىنشى جاعىنان «جۇرتتىڭ بەرەكەسى كەتۋگە تۇپتەپ سەبەپ بولعان نارسە، قازاقتا بىرلىكتىڭ جوقتىعى» دەپ ءوزى ايتقانداي، كەڭ ساحاراعا بىردە سىيىپ، بىردەي سىيماي جۇرگەن قازاقتىڭ بىرلىگى جولىندا دا ايانباي قايرات قىلۋعا ءتيىس بولدى. بۇعان قوسا، حالىققا ءوزىنىڭ ابىرويى مەن بەدەلىن، سونداي-اق ءبىلىمى مەن مادەنيەتتىڭ ارتىقشىلىعىن، ناعىز ەڭبەكتىڭ مۇراتقا جەتكىزەتىندىگىن ۇعىندىرۋ قاجەت بولدى دەسەك، بۇل سالادا دا بوكەيحان قالامىمەن قازاققا تالاي ءسوزىن ارنادى. ونىڭ ماقالالارىندا قازاق قوعامىنىڭ الگى ايتىلعان ماسەلەلەرى كوتەرىلىپ، الەكەڭ ۇلتتىڭ رۋحاني ۇرانشىسى دا بولدى. ونىڭ وسى مازمۇنداعى ەڭبەكتەرى، سوزدەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قايراتكەرلىگىنەن، كوسەمدىگىنەن ورىستەپ جاتتى. بۇل ەڭبەكتەرىندە ول ساياسي كۇرەستىڭ كوكەيكەستى ارنالارىن، باعىتتارىن ايقىندادى.

«ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت ەتۋ – بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەپ جازىپتى الەكەڭ. ونىڭ وسى پىكىرىنىڭ دالدىگىن بۇگىنگى قازاق قوعامى تولىق دالەلدەۋدە. نەگە دەسەڭىز، وزگە تىلدە جۇمىس ىستەيتىندەر، ءالى كۇنگە دەيىن بالالارىن باسقا تىلدە وقىتاتىندار، جينالىستاردا، باسپاسوزدە مەملەكەتتىك تىلگە قارسىلىق بىلدىرەتىندەر، اتا ءداستۇرىن قۇرمەتتەمەيتىندەر، اۋىل قازاعىن، ورالماندى كەمسىتەتىندەر – بۇگىنگىنىڭ وقىعاندارى، بىلىمدىلەرى. ياعني، ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە ۇلتقا ەڭ الدىمەن ۇلتتىق مىنەز، نامىس، رۋح قاجەت ەكەن. وسىنداي مىنەزدى الەكەڭ 1905 جىلدان ءوزى مۇشە بولعان، ءوزىنىڭ ساياسي تاجىريبە جيناۋىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتكەن كادەت پارتياسىنان ءوز ەركىمەن شىققان كەزدە كورسەتتى. وسى مىنەزى ارقىلى ول ۇلتشىلدىق كوزقاراستاعى تۇلعا ەكەندىگىن تاعى دا ءبىر پاش ەتتى. «كادەت پارتياسى ۇلت اۆتونومياسىنا قارسى. ءبىز الاش ۇراندى جۇرت جيىلىپ، ۇلت اۆتونومياسىن تىكپەك بولدىق» دەپ جازعانى بۇگىنگى كوزىقاراقتى ازاماتتارعا بەلگىلى بولار.

ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس رەتىندە الاش قوزعالىسىنىڭ ساياسي كۇرەسى مەن رۋحاني جاڭعىرۋ ءداۋىرىن قالىپتاستىرۋىنىڭ نەگىزىندە ۇلتشىلدىق جاتىر دەسەك، مۇنداي جاعدايدىڭ ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە دە بولعانىن بىلەمىز. بىراق ورىس، اعىلشىن، فرانتسۋز ۇلتشىلدىعى بولعانىمەن، ءبىز بۇل ارادا ولاردىڭ يمپەرياليستىك ساياساتپەن تىكەلەي بايلانىستىلىعى جونىندە باسىمىراق ايتۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى ولاردىڭ ۇلتشىلدىعى سول مەملەكەتتەردىڭ يمپەرياليستىك،باسقىنشىلىق، ۇستەمدىك ساياساتىن قالىپتاستىردى. ولاردىڭ يمپەرياليستىك ساياساتى رەسەيدە، انگليادا، فرانتسيادا تۇراتىن نەگىزگى ۇلتتان وزگە حالىقتاردىڭ ۇلتشىلدىقتارىن قابىلداي المادى. سول سەبەپتى دە يمپەرياليستىك، شوۆينيستىك پيعىلداعى ولار وزگەلەردىڭ تابيعي ۇلتشىلدىعىنا تەك بىرجاقتى ۇستەمدىك تۇرعىدان باعا بەردى. سوندىقتان باتىس ساياساتشىلارى، عالىمدارى ۇلتشىلدىقتى تەرىس باعالاپ، ۇنەمى قاجەتسىز، الدەبىر جات قۇبىلىس رەتىندە كورسەتىپ، وزدەرىنىڭ وزگە حالىقتارعا جاساعان قىسىمىن ۇمىتىپ، گۋمانيستىك يدەيالاردى ناسيحاتتاعىسى كەلەدى. ياعني، وتارشىلدىق ساياساتتىڭ ارقاسىندا ابدەن كۇشەيگەن، قانشاما ۇلتتاردى ءسىڭىرىپ، ولاردىڭ ءدىنىن، ءداستۇرىن، ءتىلىن ۇمىتتىرعان باتىس مەملەكەتتەرى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى جولىندا كۇرەسكەن حالىقتاردىڭ بولۋعا ءتيىستى ۇلتشىلدىعىن تۇرپايى قۇبىلىس رەتىندە باعالاۋدان ءالى كۇنگە دەيىن تايىنباۋدا.

يمپەرياليستىك مەملەكەتتەرگە، البەتتە، ۇلتشىلدىق ساياسي يدەولوگيا، قوعامداعى كوڭىل-كۇي رەتىندە اسا قاجەت ەمەس. ولاردا مەملەكەتشىلدىك، مەملەكەتشىلدىك بولعاندا ۇستەمدىككە قۇرىلعان مەملەكەتشىلدىك يدەولوگيا جاسالىنعان. سول سەبەپتى دە ولار ادام ۇلتشىل بولماۋى قاجەت، مەملەكەتشىل بولۋى مىندەتتى دەپ سانايدى دا، «پاتريوت» دەگەن تەرميندى قولدانادى. وتارشىلدىقتان ەندى شىققان حالىقتار الدىمەن ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن جيناقتاپ، ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىرىپ، سوسىن مەملەكەتشىل بولا الاتىندىعىن ولار تۇسىنگىسى كەلمەيدى، بالكىم، تۇسىنە دە المايدى. حح عاسىر باسىنداعى قازاق قوعامى ءوز مەملەكەتىنسىز قالاي مەملەكەتشىل بولماق، سوندىقتان ول الدىمەن ۇلتشىل بولۋى ءتيىس ەدى. «پاتريوت» تەرمينىنە كەلسەك، قازىرگى كەزدە ونىڭ شىعۋ تەگى ەكى تىلمەن بايلانىستىرىلىپ ءجۇر. العاشقىسى گرەك تىلىندەگى «πατριώτης» دەگەن ءسوز «وتانداس» دەگەندى، «πατρίς» دەگەن «وتان» دەگەندى، ەكىنشىسى – لاتىن تىلىندەگى «pater» دەگەن ۇعىم «اكە» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. ياعني، بۇگىندە ءجيى قولدانىلاتىن ءپاتريوتيزمنىڭ تۇپكى ماعىناسى وتانشىلدىقپەن بايلانىستى. ال وتانىن، بايىرعى اتامەكەنىن وتارشىلدار باسىپ نەمەسە تارتىپ العان حالىقتار قالاي وتانشىل بولماق، ويتكەنى ولاردىڭ ۇلتتىق ساناسىندا بولماسا، ناقتى تەرريتورياسى باسقىنشىلاردىڭ بيلىگىنە كوشكەن، سوندا ولار ۇلتشىل بولماي قايتپەك؟! پاتريوت بولعان ءجون، ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىڭنىڭ قادىرىن ءبىلۋىڭ شارت.

قازاق عاسىرلار بويى ءوز ازاتتىعىنا ۇمتىلعان بوستاندىق سۇيگىش حالىق دەسەك، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بويىندا بابالار كۇرەسى، اتالار اماناتى بار دەسەك، وندا الاش قوزعالىسى سول ىمىراسىز كۇرەستەردىڭ، قاسيەتتى اماناتتىڭ ەڭ ءىرىسى. بۇل قازاق زيالىلارىنىڭ قارۋدى كىتاپقا، قامشىنى قالامعا ايىرباستاعان، ياعني بىلىممەن، بىلىكپەن ءوز حالقىنىڭ قۇقىن، ءوز جەرىنىڭ ازاتتىعىن تالاپ ەتكەن شىنايى، جاڭا دەموكراتيالىق كۇرەسى. بۇل كۇرەس – حالىقتىق قاراپايىم سانادان ۇلتتىق ۇيىسۋ دەڭگەيىنە جەتۋدەن، ءبىر حالىق رەتىندە سەزىنۋدەن، ۇلتتىق نامىس جولىنا كوتەرىلۋدەن باستاۋ العان جالپىۇلتتىق كۇرەس. قوزعالىستىڭ گەوگرافياسى بۇكىل قازاق دالاسىنىڭ ازاتتىق كۇرەسىنە مۇددەلى ەكەندىگىن وبلىستىق، ۋەزدىك، بولىستىق سيەزدەر اڭعارتسا، ۇلتتىق سانانىڭ ورلەۋىن جالپىقازاق سيەزدەرى، الاش اۆتونومياسىنىڭ جاريالانۋى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى تولىق پاش ەتتى. قازاقتىڭ كوسەمدىگىن، شەشەندىگىن، بىتىمگەرلىگىن، ەرلىگىن، نامىسقويلىعىن، اعايىنگەرلىگىن، وزگە دە يگى قاسيەتتەرىن بويلارىنا توعىستىرعان الاشتىڭ الدىڭعى قاتارلى ازاماتتارى ءداۋىر بيىگىنەن دە، وزدەرىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىگى مۇناراسىنان دا تۋعان حالقىنىڭ احۋالىن انىق اڭعارىپ، ونىڭ باقىت پەن يگىلىككە جەتۋىنىڭ ەڭ باستى كەپىلى دە، شارتى دا بوستاندىققا جەتۋ ەكەندىگىن تەرەڭ ءتۇيسىندى. مىنە، قازاقتىڭ وسىنداي تاعدىرلى تالايىن تانىعان جانە سول ءۇشىن ۇلكەن كۇرەس جولىنا تۇسكەن ازاماتتاردىڭ  كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحان بولدى دەسەك، الەكەڭنىڭ تۋعان حالقى ءۇشىن، ونىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى ءۇشىن قانشالىقتى ۇلى تاريحي ءىس اتقارعانىن جاقسىراق سەزىنبەكپىز. ءاربىر قازاق بالاسى ءوز بويىندا قازاقتىڭ قانى بار ەكەنىن، ونىڭ وزگەرمەيتىندىگىن، قازاق بولىپ قانا مۇراتقا جەتەتىندىگىن ءتۇسىنىپ، بارىن باعالاپ، بۇگىنگە تاۋبە دەپ، بولاشاقتا قازاق ەلىنىڭ تىلەۋىن تىلەسە، بارشامىز ەركىن سياتىن جەرىمىز، كوشتەن قالدىرمايتىن بايلىعىمىز، ەڭ باستىسى اينالايىن ازاتتىعىمىز دۇنيەدەگى ەشقانداي مەملەكەتتەن دە،ۇلتتان دا كەم ەتپەس!

ەربول تىلەشوۆ

استانا قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. قويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى. الماتى: مەكتەپ، 2008.
2. كەمەڭگەرۇلى ق. تاڭدامالى. قۇراستىرعان د. قامزابەكۇلى. الماتى: قازاقستان، 1996.