قازىر ءسال كىدىرىڭكىرەپ قالاعان قازاق ۇلتتىق جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ ءباستاماسىنىڭ تۇپكى ماقساتى  ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان اۋلاق بولىپ، «ورىس الەمىنەن» الشاقتاۋ بولاتىن. سونىمەن بۇل ماقسات سولتۇستىكتەگى ۇلكەن كورشىنى تاعى ءبىر رەت قاتتى رەنجىتپەۋ ءۇشىن جوعارى جاقتاعىلار تاراپىنان رەسمي تۇردە اشىق ايتىلماي، تەك ساياسي ساراپشىلار سەبەبى مەن سالدارىن سان-ساققا جۇگىرتتى جانە جۇگىرتىپ كەلەدى.

«ورىس الەمى» تۇجىرىمداماسىنىڭ تاعان تاسى ەلتسين داۋىرىندە پايدا بولىپ، ونىڭ يدەيالىق جاڭعىرۋى مەن يدەولوگيالىق كەڭ قانات جايۋى پۋتيندىك رەسەيدىڭ قازىرگى سىرتقى ساياساتىننىڭ اجىراماس قۇرامداس ءبىر بولشەگىنە اينالدى. بۇل يدەيا مەن يدەولوگياىڭ باستى ماقساتى – ورىس مادەنيەتى مەن ءتىلىن اۋەلى تمد ەلدەرىندە، ارتىن الا دۇنيە جۇزىندە ناسيحاتتاۋ بولىپ تابىلادى.

وكىنىشىمىزگە وراي، رەسەي ۇستانعان سىرتقى ساياساتتا وسى يدەيا مەن وسى يدەولوگيا ءبىر كەزدەردەگى اق پاتشالىق جانە كەڭەستىك رەسەيگە ءتان يمپەريالىق امبيتسيانىڭ ساياسي كەڭىستىككە قايتىپ ورالۋىن تانىتادى. پۋتيندىك رەسەيدىڭ بارلىق باسقا ەلدەردەن ۇستەمدىگى تۋرالى بۇل دوكتريناسى رف ودان تىسقارى جەردەگى ورىس تىلدىلەر اراسىندا زور قولداۋعا يە بولىپ وتىرعانى دا جاسىرىن ەمەس. قازىرگى رەسەي بۇرىنعى كسرو قۇرامىندا بولعان بۇرىنعى وتارلارىن قازىر جەكە دەربەس تاۋەلسىز مەملەكەتسانالسا دا، ەسكى ادەتىمەن اشسا القاندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعىسى كەلەىد.

سوندىقتان بۇل يدەولوگيانىڭ قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىنە توپانسۋداي اعىنداۋىنا باتىل توسقاۋىل قاجەت. ءبىز ءسوز بوستاندىعىنا كەپىل بەرىلگەن ەل بولعاندىقتان بۇنى وڭايلىقپەن اۋىزدىقتاي المايمىز. سوندىقتانمەملەكەتكە قارسى كەلەتىن وي-پىكىردەگى ورىس ءتىلدى اقپارات قۇرالدارىن  دەسترۋكتيۆتىك باعىتتاعى ەل ىشىندە ۇلتارالىق الاۋىزدىقتى قوزدىرۋشىلار قاتارىنا جاتقىزىپ، كونستيتۋتسيامىزداعى باپتاردى ولاردىڭ ءۇنىن وشىرە اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن ورىندى پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك.  100 % پايدالانۋ كەرەك. ءوز باسىم وسى ماقالانى جازۋ بارىسىنداعى كوزدەگەنى ماقساتىم: «ورىس الەمى» يدەياسىن، يدەولوگياسىن تمد باسقا ەلدەرىندە تاعدىر جازۋىمەن تاريحي وتانىنان جىراقتا تۇرىپ جاتقان ەتنيكالىق ورىستار مەن وتارشىلىق تىلدىك زوبالاڭىنان ءوز انا تىلىندە سويلەۋدەن قالعان ورىس ءتىلدى ازاماتتاردىڭ پروبلەمالارىنا اينالدىرۋشىلارعا ەندىگى جەردە كوز جۇما قاراماۋعا كوزى اشىق جانداردى شاقىرۋ.

قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋى – ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىنگى قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىن قامتيتىن كۇردەلى، تاريحي ماڭىزدى ۇلتتىق جاڭعىرۋ ۇدەرىستەرىنىڭ ەڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى. اتالعان ۇدەرىس قازىرگى قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ مادەنيەتىنتەگى، قوعامدىق ساناسى مەن الەۋمەتتىك ومىرىندەگى تولعاۋى توقسان جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي قۇپتاي كەتپەيتىن ساياسي-رۋحاني قادام ەكەنى داۋسىز.

لاتىن الىپبيىنە كوشۋ قازىرگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ءتۇپ نەگىزى، نىق ىرگەتاسى ەكەنى داۋسىز. ءالىپبي جاڭعىرتۋدا ءبىز ەكونوميكا، ساياسات، ءدىن جانە مادەنيەت فاكتورلارىن ەستەن شىعارماۋعا ءتيىسپىز. اتاپ ايتار بولساق، سوناۋ ورتا عاسىرلاردا ءدىني فاكتورلار باسىم بولسا، كەشەگى حح عاسىردا ساياسي فاكتور شەشۋشى بولىپ تالىپ، ەندى مىنە ءححى عاسىردا رەسەي وتارىنان قۇتىلعان ەلدەردىڭ ءوز ۇلتتىق ءالىپبيىن تاڭداۋدا ەكونوميكا مەن تەحنولوگيا شەشۋشى ءرول اتقارا باستادى.

كيريلليتسادان لاتىنعا كوشۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ناعىز ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋىنىڭ العىشارتى. تەك ۇلتتىق الىپبيگە يە ەل عانا وزگەلەردىڭ ىشكى جانە سىرتقى ىقپالىنان ءوزىنىڭ اقپاراتتىق، مادەني، رۋحاني-ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندە تولىققاندى قۇتىلا الادى. ۇلتتىق جازۋعا يە بولۋ ەشبىر ەلدىڭ سىرتقى ىقپالىنا تاۋەلدى بولماي، ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەنى قالىپتاستىرۋدىڭ ءبىر نىشانى.

ەستەرىڭىزدە بولسا، 2006 جىلى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىندا ن. نازارباەۆ قازاق ءتىلىن باسقا الىپبيگە كوشىرۋ ماسەلەسىن قىرعىزدان بۇرىن ورتالىق ازياعاداعى وزبەك پەن تۇركىمەننەن كوپ كەيىن العاش رەت وزگە ۇلت وكىلدەرى الدىندا ءسوز ەتتى. ودان كەيىن: «ارينە، ءبىز اسىقپاۋىمىز كەرەك، ءبىز بارلىق جاقسى جانە جاعىمسىز جاقتارىن زەرتتەۋىمىز كەرەك» دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى.

بۇرىنعى پرەزيدەنت وسى باعىتتاعى ساياسي قادامىن اتتا التى جىلعا توقتاتتى. بىرەۋلەر بۇنى ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ تامىرىن باسىپ كورگەن كورەگەندىككە بالادى. تەك ن.نازارباەۆ 2012 جىلى حالىققا جىل سايىنعى جولداۋىندا ول بۇل ماسەلەگە قاتىستى ناقتى ۋاقىتتى قاداپ ايتتى: «ءبىز ءالىپبيىمىزدى لاتىن تىلىنە كوشىرۋدى 2025 جىلدان باستاپ قولعا الۋىمىز كەرەك. بۇل بۇدان بىلاي بارلىق سالادا لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى باستاۋىمىز كەرەك دەگەن ءسوز. ياعني، 2025 جىلعا قاراي ءىس-قاعازدارىن، مەرزىمدى باسىلىمداردى، وقۋلىقتاردى جانە باسقاسىن لاتىن الىپبيىندە شىعارا باستايمىز». اقىرىندا، 2017 جىلى لاتىن الىپبيىنە قاتىستى پرەزيدەنت جارلىعى قابىلداندى.

ءتىلى الاقۇلالانعان قازاق تۇگىل لاتىنعا بىزدەن بۇرىن كوشىپ، ءتىلىنىڭ تىزگىنىن بوساڭسىتپاعان وزبەكتەردە دە، ورىس تىلىندە وقيتىندار سانى ارتقانىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. قازاق تا، وزبەك تە ءوز انا تىلدەرىندە اقپاراتتىق-عىلىمي كەڭىستىك قالىپتاستىرا العان جوق. وسى بوس كەڭىستىكتى ورىس ءتىلى باستى.

2014 جىلى رەسپۋبليكامىزدا بارلىعى 1918 مىڭ قازاق وقۋشىسى بولسا، قازاق سىنىپتارىندا 1716 مىڭ وقۋشى بولدى. جەتى جىلدان كەيىن، ياعني 2021 جىلى بۇل كورسەتكىشتەر تيىسىنشە 2 636 مىڭ جانە 2 219 مىڭ بولدى (دەرەكتەر وتكەن جىلى جاريالانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ستاتيستيكاسى» ۇلتتىق جيناعىنان الىنعان).

2021 جىلى 417 مىڭ قازاق شاكىرتىنىڭ 125,6 مىڭى ورىس مەكتەپتەرىندە، 290,6 مىڭى ارالاس مەكتەپتەردە وقىپ جاتىر، بۇل جارتى ميلليون ورىس ءتىلدى ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى دەگەن ءسوز.

الا تاقيالى كورشىمىزگە زەر سالار بولساق، وزبەكستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2021/22 وقۋ جىلىنىڭ باسىندا 642,5 مىڭ بالا «ۇلى جانە قۇدىرەتتى» ءبىلىم العان. بۇل 2010/11 جىلدارمەن سالىستىرعاندا شامامەن ءۇش ەسە كوپ، ول كەزدە ولاردىڭ سانى 220 مىڭداي بولدى. ورىس ۇلتىنىڭ وسى ەلدەگى ۇلەسى 2,8-دەن 2,1 پايىزعا تومەندەسە دە ورىس تىلىندە وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ ۇلەسى بۇرىنعى 4,3 پايىزدان 10,3 پايىزعا دەيىن وسكەنى وزبەكتەردى دە الاڭداتا باستادى.

وسى ورايدا لوندوندا تۇراتىن تاۋەلسىز وزبەك زەرتتەۋشىسى الىشەر يلحاموۆ: «ولاي بولسا جاستار، ايتالىق، كوركەم ادەبيەتتى قالاي تەرەڭ مەڭگەرەدى؟ وزبەك جانە دۇنيە ءجۇزى ادەبيەتىنىڭ تاريحىن باستاپقى دەرەككوزدەردى وقىماي، تەك وقۋلىقتاردان عانا ۇعا ما؟ بىراق ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا وقىرماندار اراسىندا تەك بالالار ەرتەگىلەرى، وقۋلىقتار، جەرگىلىكتى باسپاسوزدەگى ماقالالار، دۇكەن ماڭدايشالارى مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى جازبالار بار تۇتاس ۇرپاق ءوسىپ جاتىر ەمەس پە؟» دەگەن ورىندى ساۋال قويادى.

بىرەۋلەر بۇنى ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ بالا-شاعاسىنىڭ ورىس سىنىپتارىنا بارۋىمەن بايلانىستىرادى. ەندى بىرەۋلەر وزبەك مەكتەپتەرىندەگى وقۋلىق ساپاسىنىڭ سىن كوتەرمەۋىمەن بايلانىستىرادى.

ال ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى باسقا ايماقتارعا قاراعاندا الدەقايدا جوعارى جانە الەۋەتتى ەڭبەك ميگرانتتارى سالىستىرمالى تۇردە از ورىس حالقىنىڭ ۇلەسى شامامەن 14 پايىزدى قۇرايتىن تاشكەنتتە 481,7 مىڭ وقۋشىنىڭ 215,8 مىڭى نەمەسە 45,3 پايىزى ورىس تىلىندە وقيتىنى تۋرالى نە دەۋگە بولادى.

قازاقستان دا جاڭا الىپبيگە كوشكەن كەزدە وزبەكستان سياقتى قيىندىقتارعا تاپ بولاتىنى ءسوزسىز. ەڭ باستىسى، لاتىن الىپبيىندەگى ادەبيەتتىڭ وتكىر تاپشىلىعى. وسى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، كوپتەگەن قازاقستاندىقتار ءۇشىن ورىس تىلىندە، كيريلليتسادا ءبىلىم الۋ تيىمدىرەك بولۋى مۇمكىن.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz