قر مەملەكەتتىك حاتشىسى مارات ءتاجيننىڭ ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيادا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق تاريحىن زەرتتەپ ءبىلۋ ماسەلەسى جايىندا جاساعان بايانداماسىنا وراي

مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ ۇلتتىق تاريحتى زەرتتەۋ جايىنداعى بايانداماسى بارشامىزدى سەرپىلتتى. ول پرەزيدەنتتىڭ سوڭعى جولداۋىنداعى باعدارمالىق سوزدەرىنەن تۋىنداتا كەلە، ۇلتتىق تاريحتىڭ ءتۇيىندى ماسەلەلەرىن تۇگەل اتاپ ايتتى. كۇمان جوق، شىنايى ۇلتتىق تاريح جازىلۋ كەرەك. سول شىنايى ۇلتتىق تاريح نەگىزىندە زامان تالابىنا ساي ۇلتتىق سانا، ۇلت­تىڭ جاڭا تاريحي دۇنيەتانىمى قالىپتاستىرىلۋعا ءتيىس.  مەمحاتشى  بۇل ءۇشىن تاريح زەرتتەۋشىلەرىن جاڭا ادىستەمەمەن قارۋلانۋعا شاقىردى.

قر مەملەكەتتىك حاتشىسى مارات ءتاجيننىڭ ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيادا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق تاريحىن زەرتتەپ ءبىلۋ ماسەلەسى جايىندا جاساعان بايانداماسىنا وراي

مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ ۇلتتىق تاريحتى زەرتتەۋ جايىنداعى بايانداماسى بارشامىزدى سەرپىلتتى. ول پرەزيدەنتتىڭ سوڭعى جولداۋىنداعى باعدارمالىق سوزدەرىنەن تۋىنداتا كەلە، ۇلتتىق تاريحتىڭ ءتۇيىندى ماسەلەلەرىن تۇگەل اتاپ ايتتى. كۇمان جوق، شىنايى ۇلتتىق تاريح جازىلۋ كەرەك. سول شىنايى ۇلتتىق تاريح نەگىزىندە زامان تالابىنا ساي ۇلتتىق سانا، ۇلت­تىڭ جاڭا تاريحي دۇنيەتانىمى قالىپتاستىرىلۋعا ءتيىس.  مەمحاتشى  بۇل ءۇشىن تاريح زەرتتەۋشىلەرىن جاڭا ادىستەمەمەن قارۋلانۋعا شاقىردى.

شىنايى ۇلتتىق تاريح ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ودان ءارى نىعايا تۇسۋىندە، شىن مانىندەگى قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرىپ، مىڭ جىلدىق عۇمىرىن باياندى ەتۋدە اسا زور ءرول اتقارادى. مەمحاتشىنىڭ بايانداماسىنان جوعارعى جاقتا وسىعان تەرەڭ ءمان بەرىلگەنىن، ماسەلەنى جاڭاشا ۇعىنىپ، مۇلدەم جاڭاشا پارىقتاۋ ءام پايىمداۋ جاسالعانىن ۇقتىق. العا ۇلكەن مىندەتتەر قويىلدى. تاريحي ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ جولدارىن قاراستىرۋ، ازاماتتارىمىزدىڭ بەكەم پاتريوتتىق سانا-سەزىمىن قالىپتاستىرۋداعى باسىم باعىتتاردى بەلگىلەۋ قاجەتتىگى ايتىلدى. تاريح عىلىمىنىڭ وكىلدەرى عىلىمدى، ءبىلىمدى، مادەنيەتتى دامىتۋ سالاسىنا، جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ىسىنە بەلسەنە اتسالىسۋ كەرەك ەكەنى كورسەتىلدى. بۇل وتە ورىندى تالاپ، ويتكەنى حالىقتى، جاستاردى تاريح   ارقىلى تاربيەلەۋ – ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنا، تاۋەلسىزدىك تۋىن الىپ جۇرۋشىلەرگە اسا قاجەت وتانشىلدىق سەزىمنىڭ ۇشتالۋىن قامتاماسىز ەتەدى. مەن بۇدان ءوز باسىم، ماسەلەن، ءوزىمنىڭ كوپ جىلدان بەرى جازىپ جۇرگەن تاريحي-تانىمدى شىعارمالاردان تۇراتىن «رۋح-ساراي» اتتى توپتامامنىڭ ماقساتى دۇرىستىعىن كوردىم.

مەمحاتشى ىرگەلى ماسەلەلەردى كوتەردى. عالىمدار تاريحتى زەرتتەۋدە جاڭا ادىستەمەنى پايدالانباي ءجۇر دەدى. ول قازىرگى تاريح عىلىمىنا تانىم ادىستەرىن سىني تۇرعىدا قايتا قاراۋ تالابى قويىلاتىنىن ەسكە سالدى. بۇگىنگى تاريحشى-عالىم تەك فاكتىلەردى ءتىزىپ، سۋرەتتەپ بەرۋشى، وقيعالاردى ءتۇزىپ،  تىركەۋ­شى عانا ەمەس، زەرتتەۋگە الىنعان ناقتى قوعامنىڭ قۇندىلىقتارىن، ەرەجەلەرىن، احلاقي كەلبەتىن ءتۇسىنىپ، اشا الاتىن پايىمداۋشى بولۋعا ءتيىس دەدى ول.  سوندا عانا ۇلتتىق تاريح ءوزىنىڭ كۇللى كۇردەلى دە بىرەگەيلىگىمەن جاڭعىرىپ، ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن بەكەمدەۋگە قىزمەت ەتەتىن رۋحاني ازىققا اينالا الادى. ءبىز بۇعان كامىل سەنەمىز. سولاي بولۋعا ءتيىس.

 وسى ورايدا ەل پرەزيدەنتىنىڭ حالقىمىزعا تۇڭعىش رەت 1996 جىلى جاساعان جولداۋىندا «ءوز تاريحىمىزدى جاڭاشا وقۋدىڭ نەگىزىندە عانا  ۇلتتىق يدەيانى قالىپتاستىرا الۋىمىز مۇمكىن» ەكەنىن اتاپ ايتقانىن ەسكە الا كەتۋ ورىندى.  تاريح عىلىمىن دامىتۋعا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق وسىلايشا زور ماڭىز بەرىلگەن. الايدا تاريح ارقىلى ۇلتتىق يدەيا قالىپتاستىرىلىپتى دەگەن حابار بۇگىنگە دەيىن ەستىلگەن جوق، دەمەك، وتاندىق تاريح عىلىمىن دامىتۋداعى جاڭا كەزەڭنىڭ بۇل رەتتەگى مىندەتتەرىن  تەرەڭ ءتۇيسىنىپ، باتىل زەردەلەۋ پارىز.

جاڭا ادىستەمەمەن قارۋلانۋدى – سوۆەتتىك داۋىردەگى داستۇرلەردەن ءبىرجولاتا باستارتىپ، ۇزاق جىلدار وي-سانانى بيلەگەن ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراستان ىرگەنى اۋلاق سالۋ، ءتول تاريحىڭدى ءوزىڭنىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەڭ تۇرعىسىنان، جالپىادامزاتتىق تاريح تۇپماتىنىندە، ءادىل، وبەكتيۆتى تۇردە قاراستىرۋ دەپ بىلگەن دۇرىس.

ماسەلەن، حالقىمىزدىڭ ۇلى دالانى ءتورت مىڭ جىل بويى مەكەندەپ كەلە جاتقانىن، سودان بەرگى ءار كەزەڭدە ءارتۇرلى اتاۋمەن اتالعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردى تۇزگەنىن، ەتنوستىق بەت-بەينەسىنىڭ جانە مەملەكەتتىگىنىڭ شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعىنان كەيىن، جوشى ۇلىسى كەزىنەن جاڭا تۇرپاتتا قالىپتاسا باستاعانىن، ءبۇل تاريحي ۇدەرىستىڭ اقوردا تۇسىندا ناقتىلانا ءتۇسىپ، اقىرى، تاريح ساحناسىنا بۇگىنگى ءوز اتىمەن شىعۋدىڭ نەگىزىن 1456 جىلى قالاعانىن تۇبەگەيلى دايەكتەپ، باتىل تۇجىرىمداۋ قاجەت. 

«مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا، قازاق تاريحىنا قاتىستى ورىس، قىتاي، پارسى، موڭعول، تۇركى دەرەككوزدەرىندەگى مالىمەتتەردىڭ جيناستىرىلعانى، تىڭ زەرتتەۋلەردىڭ جارىق كورگەنى ءمالىم. سولاردى مۇقيات زەردەلەپ، قازاق مەملەكەتىن باسقارۋدىڭ 18-عاسىردا ورىن العان ءتۇرىن ءادىل تالداۋ كەرەك.  

كۇردەلى گەوساياسي احۋالدا ۇلان-عايىر كەڭىستىكتى الىپ جاتقان الىپ  ەلىمىزدى وڭتايلى باسقارۋ، سىرتقى كۇشتەرگە توتەپ بەرۋدى قامسىزداندىرۋ ماقساتىندا تاۋكە حان جاساعان رەفورمانى دۇرىس تالداپ، ءتۇسىندىرۋ ءجون. ول ء ۇش ولكەگە ءۇش حان سايلاتتى. بۇل كەزەڭدى كەيبىر تاريحشىلار ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى اياقتالعان، بۇدان بىلاي ونىڭ ورنىنا بىرنەشە بىرلىكتىڭ – قازاق حاندىقتارىنىڭ ساحناعا شىققان كەزى دەپ بىلەدى. ياعني ءبىر مەملەكەت (حاندىق) ءۇش بولىككە ء(ۇش حاندىققا) ءبولىندى دەپ سانايدى. الايدا وسىلاي جاڭاشا قۇرىلىمدالۋ كەڭ-بايتاق اۋماقتى الىپ جاتقان ەلىمىزدى باسقارۋ ءىسىن ءتيىمدى جولعا سالىپ، تۇتاستىقتى نىعايتا ءتۇسۋدىڭ بىردەن-ءبىر دۇرىس ءادىسى بولاتىن. وسىنى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەمىز تۇرعىسىنان قايتا پايىمداۋ ورىندى.

باس حان، ۇلى حان، قاھان رەتىندە، تاۋكە حان ورتاق ەلدىك مۇددەنى ءۇش ءجۇزدىڭ حاندارىمەن شەشىپ وتىرعان. ول 1715 جىلى دۇنيە سالعاننان كەيىن  ءۇش ولكەدەگى حانداردىڭ ىشىندەگى ەرەسەگى ءارى بەدەلدىسى – ورتا ءجۇزدىڭ جانە كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ بيلەۋشىسى قايىپ حان – اعا حان، ۇلى حان رەتىندە تانىلدى. ونى 1718 جىلى باقتالاستارى ولتىرگەن سوڭ، وسى مارتەبەگە كىشى ءجۇزدى جانە ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىن بيلەۋشى ابىلقايىر حان 1719 جىلدان يە بولىپ، وتىز جىلداي ۇستادى. ابىلقايىر قازا تاپقان سوڭ، بۇل لاۋازىم 1748 جىلى ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەتكە ءوتتى. (ولاردى شونجارلاردىڭ بىرقاتارىنىڭ اعا حان رەتىندە مويىنداماۋى باسقا اڭگىمە، باستىسى – اعا حان ينستيتۋتى بولعان). ول ومىردەن كوشكەن 1771 جىلى حان تاعىنا ابىلاي وتىرىپ، ون شاقتى جىل اعا حان، ۇلى حان مارتەبەسىن الىپ ءجۇردى. 1781 جىلى ابىلاي حان قايتىس بولعاننان كەيىن ەشكىم دە اعا حان اتالعان جوق. ويتكەنى پاتشا ۇكىمەتى قازاق ىشىنە حان سايلاۋدىڭ تىزگىنىن ءوزى قولىنا بەكەم الىپ، قازاقتىڭ تۇتاستىعىن ىدىراتۋعا اشىق كىرىسكەن ەدى.   

قازاق مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلعان 19-عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىنداعى ايگىلى كەنەسارى حان قوزعالىسى تاريحتىڭ قاھارماندىق بەتتەرىن قۇرايتىنى ءمالىم. ال سول عاسىردىڭ باسىندا ۇيىسقان ىشكى وردا، ياعني رەسەي يمپەرياسىنىڭ تىكە ءوز ىشىندە، ءوز اۋماعى ەسەپتەلەتىن جەردە شاڭىراق كوتەرگەن قازاق اۆتونوميالىق قۇرىلىمى – بوكەي حاندىعى – جەرى دە، حالقى دا شاعىن ءارى عۇمىرى قىسقا بولعانمەن، سول كەزگى وركەنيەتكە ساي، يمپەريا قۇرامىندا مۇمكىندىك بەرىلگەن دەڭگەيدە ۇلتتىق مەملەكەت ورناتۋدىڭ ۇلگىسى ىسپەتتى-ءتىن. بۇل بەلەستى دە ءادىل تالداۋعا الۋ ءلازىم. 

جاڭا كوزقاراس، تىڭ ادىستەمە، اسىرەسە – حح عاسىرداعى قازاق مەملەكەتتىگىن جاڭعىرتۋ جولىن جانە سوۆەت وكىمەتى تۇسىنداعى ءۇمىت پەن كۇدىكتى، ۇتىستار مەن ۇتىلىستاردى، شارىقتاۋ مەن قۇلدىراۋدى، قول جەتكەن جەتىستىكتەردى ءادىل تارازىلاپ، پايىمداۋ ءۇشىن كەرەك.

ەگەر ءبىز ۇلتتىق تاريحىمىزدا حالقىمىزدىڭ اتامەكەنىنىڭ قازىرگى اۋماقتان الدەقايدا كەڭ بولعانىن كورسەتىپ، ونىڭ تارىلۋ سەبەپتەرىن، قازاقتىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان تارتىلۋ ورتالىعى بولىپ تۇرعان ءىرى قالالاردان ايرىلۋ سەبەپتەرىن، حالقىمىزدىڭ كوپ جاعدايدا جاساندى سيپات الىپ ءۇش دۇركىن سوققان اشارشىلىق سىندى زۇلمات سالدارىنان ۇلتتىق اپاتقا ۇشىراعانىن، سولايشا بوساتىلعان كەڭىستىكتە ورىن تەپكەن لاگەرلەردە كازارمالىق سوتسياليزم كورىگى قىزدىرىلعانىن، جەرىمىزگە ءتۇرلى جەلەۋلەرمەن وزگە جۇرتتىڭ لەك-لەگىمەن كوشىرىپ اكەلىنگەنىن، تيىسىنشە ولاردىڭ جەرگىلىكتى ەل-جۇرتتىڭ تاريحي قۇقتارىنىڭ شەكتەلۋىنە جاناما تۇردە بولسا دا اسەر ەتكەنىن  اشىپ تۇسىندىرە الساق – وندا تاريحىمىزدىڭ قاسىرەتتى ساتتەرى مول مۇنداي ءادىل، شىنايى بەتتەرى، ءسوز جوق، بۇگىنگى كوپ ەتنوستى ەلىمىزدىڭ بىرلىگىن ارتتىرا تۇسۋگە  قىزمەت ەتەتىن بولادى.

مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ القالى جيىندا العا قويعان ماسەلەلەرى تاريحشىلاردى وسىنداي  قاداۋ-قاداۋ جۇمىستار اتقارۋعا مىندەتتەيدى.

Abai.kz