ۇلى دالاداعى الىپ يمپەريالاردى قۇرۋدا ولاردىڭ ەشقانداي  قاتىسى جوق.

جۋىقتا ۋكراينا ەلىنىڭ تانىمال عالىمى، تاريحشى بوبروۆسكي تيمۋر اناتولەۆيچتىڭ، كەزىندەگى التىن وردا يمپەرياسى تۋرالى بەرگەن سۇحبات -  ماقالاسىن وقىپ شىقتىم. سونى، ءبىزدىڭ قازاق وقىرماندارى ءبىلسىن دەگەن ماقساتپەن، كەيبىر تۇستارىن اۋدارماي، سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ  وتىرمىن.

– 750 لەت نازاد، بىل پروۆەدەن تالاسسكي كۋرۋلتاي، نا نىنەشنەي تەرريتوري كازاحستانا, پو رەزۋلتاتام كوتوروگو ۋلۋس جوشى (زولوتايا وردا) وبرەلا پولنۋيۋ نەزاۆيسيموست. ەتوت يستوريچەسكي كۋرۋلتاي بىل پروۆەدەن ۆ 1269 گودۋ ۆ دولينە رەكي تالاس، گدە-تو نا ستىكە سوۆرەمەننوگو كازاحستانا ي كىرگىزستانا. تام پراۆيتەلي ۋلۋسوۆ جوشى (جولشى), چاگاتايا (شاعاتاي) ي ۋگەدەيا (ۇكىتاي) – ا يمەننو مەنگۋ-تيمۋر,  بوراكي حايدۋ – پريزنالي درۋگ درۋگا سۋۆەرەننىمي پراۆيتەليامي، زاكليۋچيۆ سويۋز پروتيۆ ۆەليكوگو حانا حۋبيلايا (قۇبىلاي) نا توت سلۋچاي، ەسلي ون نە پريزناەت يح ساموستوياتەلنوست.

يمەننو, پوەتومۋ تالاسسكي كۋرۋلتاي 1269 گودا, ينوگدا نازىۆايۋت «بەلوۆەجسكوي پۋششەي» XIII ۆەكا: پو ەگو يتوگام پرەكراتيلا سۆوە سۋششەستۆوۆانيە ەدينايا يمپەريا چينگيسحانا, كوگدا-تو وبرازوۆاۆشاياسيا  نا تەرريتوري نىنەشنەگو كازاحستانا. يمەننو توگدا دجۋچيەۆ ۋلۋس (ون جە ۋلۋگ ۋلۋس – ۆەليكي ۋلۋس، ون جە زولوتايا وردا) وكونچاتەلنو ستال نەزاۆيسيمىم گوسۋدارستۆوم.

كرومە توگو، ۆ اتىراۋسكوي وبلاستي ناحوديتسيا گوروديششە سارايشىك - ودنا يز ستوليتس زولوتوي وردى، گدە بىلي پوحورونەنى وردىنسكيە حانى توحتا ي از جانيبەك، ا پوزجە – كازاحسكيە حانى جانيبەك ي كاسىم. ەتو، كستاتي، توجە ۆەسما سيمۆوليچنو. ي سام گورود اتىراۋ مەستنىە جيتەلي ەششە ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا نازىۆالي نە «گۋرەۆ»، ا ۋيشيك (ۇيشىك). تاك نازىۆالسيا درەۆني زولوتووردىنسكي گورود نەپودالەكۋ، يز كيرپيچەي كوتوروگو يايتسكيە كازاكي پوتوم پوسترويلي گۋرەۆ.

–  ۆ دوباۆوك، ەششە حوتەلوس بى سكازات چتو، كازاحسكوە حانستۆو، 550-لەتيە كوتوروگو مى وتمەتيلي ۆ 2015 گودۋ، نە وبرازوۆالوس «نا پۋستوم مەستە»، ا ۆىشلو يز ەدينوي «ماتريتسى» زولوتوي وردى – ۆمەستە س   استراحانسكيم، سيبيرسكيم, كرىمسكيم حانستۆامي ي نوگايسكوي وردوي.

ودناكو دەلو نە تولكو ۆ ديناس­تيچەسكوي پرەەمستۆەننوستي. پو منەنيۋ ريادا ۆەدۋششيح سپەتسيا­ليستوۆ، ەتنوگەنەز كازاحسكوگو نارودا ۆ وسنوۆنوم سوستويالسيا كاك راز ۆ زولوتووردىنسكي پەريود، ي نا مومەنت راسپادا وردى نەدوستاۆالو تولكو سوۆرەمەننوگو نازۆانيا «قازاق»، كوتوروە پوياۆيلوس پوزجە، ۆ سۆيازي س ريادوم پوليتيچەسكيح وبستوياتەلستۆ.

ودناكو ۋجە توگدا سۋششەستۆوۆال پراكتيچەسكي ەدينىي كوچەۆوي نارود دەشت-ي-كيپچاكا، وت كوتوروگو ناپريامۋيۋ پرويسحوديات سوۆرەمەننىە كازاحي، نوگايتسى ي كاراكالپاكي – تري ەتنوسا، ۆو ۆسەح وتنوشەنياح چرەزۆىچاينو بليزكيە درۋگ درۋگۋ. 

پەرۆىي سوبستۆەننو كازاحسكي يستوريك، كاك يزۆەستنو، كادىرگالي جالايري. ەگو كنيگا «جاميگات-تاۆاريح» – پەرۆىي كازاحسكي يستوريچەسكي ترۋد، ەتو وچەن زولوتووردىنسكايا كنيگا پو سودەرجانيۋ: ونا پوكازىۆاەت پريامۋيۋ سۆياز كازاحسكوگو حانستۆا ي زولوتوي وردى، داەت ۆنۋترەنني ۆزگلياد نا ەە يستوريۋ.

وتدەلنو ستويت ۋپوميانۋت ماۆزولەي جوشى-حانا ۆ ۋلىتاۋ. تاك «سلۋچاينو»، نو ۆەسما سيمۆوليچەسكي پولۋچيلوس، چتو ون ناحوديتسيا ۆ ساموم گەوگرافيچەس­كوم تسەنترە كازاحستانا.

ناستوياششەە يستوريچەسكوە نازۆانيە ەتوگو ۆەليكوگو ەۆرازيسكوگو گوسۋدارستۆا – ۇلىق ۇلىس، ۋلۋگ ۋلۋس (ۆەليكي ۋلۋس). يمەننو تاك ونو يمەنۋەتسيا ۆو ۆسەح تيۋركسكيح پيسمەننىح يستوچنيكاح – كاك سوبستۆەننو وردىنسكيح، تاك ي ۆنەشنيح. يا پولنوستيۋ سوگلاسەن س منەنيەم تەح سپەتسياليستوۆ، كوتورىە سچيتايۋت، چتو ۋ ناس پرەدپوچتيتەلنو يسپولزوۆات يمەننو ەتو نازۆانيە – ۋلۋگ ۋلۋس (ۆەليكي ۋلۋس يلي ۆەليكوە گوسۋدارستۆو).

ناۋچنايا وبرابوتكا ي يزدانيە پامياتنيكوۆ زولوتووردىنسكوي ليتەراتۋرى، ا تاكجە پوپۋلياريزاتسيا وردىنسكوگو كۋلتۋرنوگو ناسلەديا نا مەجدۋنارودنوي ارەنە – دۆە كليۋچەۆىە زاداچي. يمەننو تاك مى موجەم رازبيت ستاراتەلنو سوزداننىي ۆ سۆوە ۆرەميا ستەرەوتيپ، سوگلاسنو كوتورومۋ زولوتايا وردا بىلا ياكوبى «ۆارۆارسكيم» گوسۋدارستۆوم («پارازيتيچەسكيم»، پو وپرەدەلەنيۋ يوسيفا ستالينا), كوتوروە نيچەگو نە سوزداۆالو، ا ليش رازرۋشالو.

ەتو گلۋبوكو لوجنوە پرەدستاۆلەنيە، دليا رازرۋشەنيا كوتوروگو نەوبحوديمو پروستو ينفورميروۆات وبششەستۆو و رەالنوي يستوري ي بوگاتوي كۋلتۋرە ۆەليكوگو ۋلۋسا – بلاگو ماتەريالا پرەدوستاتوچنو.

ەسلي جە سەرەزنو، تو ۆسە داننىە فولكلورا، ەتنوگرافي، ارحەولوگي، پوليتيچەسكوي يستوري ي داجە گەنەتيكي ودنو­زناچنو ي ۋبەديتەلنو پوكازىۆايۋت، چتو كليۋچەۆىم فورماتيۆنىم پەريودوم ۆ يستوري كازاحسكوگو ەتنوسا بىلا يمەننو ەپوحا زولوتوي وردى.

يمەننو زولوتايا وردا ياۆلياەتسيا پرومەجۋتوچنىم سكرەپليايۋششيم زۆەنوم مەجدۋ يستوريەي كازاحسكوگو حانستۆا ي بولەە درەۆنيمي پلاستامي ناشەي يستوري – كيپچاكسكيم، درەۆنەتيۋركسكيم، حۋننسكيم…

ۆ سوۆەتسكي پەريود يمەننو يسكۋسستۆەننوە يزياتيە ەتوگو زۆەنا پوروديلو تسەلىي رياد تەورەتيچەسكيح پروبلەم ۆ كازاحستانسكوي يستوريوگرافي – پرەجدە ۆسەگو ليشيۆ ەە تسەلوستنوستي، پرەۆراتيۆ ۆ «رازبيتوە زەركالو».

ماقالا، ناقتى تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلىپ، تەرەڭ جازىلعان. سونىمەن  قاتار، ۇلى يمپەريالاردىڭ شىققان اۋماعىن جانە ۋاقىتىن اسا دالدىكپەن  كورسەتكەن. سونداي-اق، كوپ تاريحي مالىمەتتەردى، قاراپايىم تىلمەن، تىگىسىن  جازىپ، قاتارداعى وقىرماندار تۇسىنەتىندەي ساراپتاپ، تالداپ، جەتكىزگەن.

ال ەندى، ەدىل مەن كاما وزەنى ارالىعىن مەكەندەگەن كەزىندەگى بۋلگار، قازىرگى   تاتارلارعا كەلەيىك.

«ۇلى ادامنىڭ كولەڭكەسىنە، بەيشارا قۇمار كەلەدى!»، - دەيدى اعىلشىن  ماقالى.  

بۇل اتاقتى اعىلشىن ماقالىن نە ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىز؟ ءبىزدىڭ ايتايىق دەگەن وي-پىكىرىمىز وتكەن عاسىردان بەرى، قازىرگى تاتار ەلى (بۋلگارلار) مەن موڭعول جۇرتى (بۋرياتتار) شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءوز ۋاقىتىندا قۇرعان ۇلى قاعاناتتارى مەن التىن وردا يمپەرياسىنىڭ داقپىرتىنا نە ءۇشىن قىزىعادى جانە نەلىكتەن تالاسادى؟! كەزىندە، ەۋروپالىق اتاقتى  ساياحاتشىلار مەن ساۋداگەرلەردىڭ جازىپ قالدىرعان مۇرالارىنداعى كەتكەن قاتەلىكتەرىن سەزسە دە، نەگە تۇزەتۋگە، شىندىقتى ورىنىنا كەلتىرۋگە  ۇمتىلمايدى؟ سەبەبى نەدە؟! الدە، بۇل  ۇلتتاردىڭ ىشىنەن، وسى الەمدىك  تاقىرىپتاردى تەرەڭ زەرتتەيتىن، ءبىلىمدى، ساۋاتتى، پايىمى كەڭ، نەنىڭ نە ەكەنىن شىنايى انىقتاي الاتىن، ورەلى، عالىمداردىڭ شىقپاعانى ما؟ ءوز ەلدەرىنە اقيقاتتى انىقتاپ، تۇسىندىرەتىن، كەتكەن قاتەلىكتىڭ ءمان-ماعىناسىن اشىپ ايتاتىن، شىندىقتى مويىندايتىن، دارىندى عالىم، جازۋشىلاردىڭ،   تۇلعالاردىڭ بولماعانى ما؟

الداعى كەزەڭدەردە بولماسا، قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن شىنىمەن دە بولماعانى عوي! ءيا، شىنىندا دا سولاي سەكىلدى. تاتارلار، تۇركى ەلدەرى بولىپ  سانالعانىمەن، رەسەي ەلىندەگى باشقىر مەن ياكۋتتارعا قاراعاندا، اپەرباقان،  وزگەنىڭ جەتىستىگىن كورە المايتىن، وتە قىزعانشا ەل. ارينە، جامانداپ، كىر  جاققىڭ كەلمەيدى، دەگەنمەن، شىندىقتى بۇرمالاپ، اقيقاتتى جوققا  شىعاراتىندىعى، ادامنىڭ كوڭىلىنە كىربىڭ تۇسىرەدى.

ايتپەسە، قازىرگى تاتار ەلى، كونە زاماننان بۋلگارلار عوي! بۇل پىكىرىمىزدى ناقتىلاۋ ءۇشىن، مىنا ءبىر دالەلدەردى كەلتىرە كەتەيىك:

بۇلاردىڭ تاريحىنا قاراساڭ، وسى تاتارلار، سوناۋ، 1753 جانە 1755 جىلدارى بۇكىل كاما بويىندا، ءوزىنىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق اتاۋىن قايتارىپ الۋ جونىندە، ورىس يمپەرياسىنان تالاپ ەتكەن، كوتەرىلىستەر ۇيىمداستىرادى. الايدا، ەشقانداي ناتيجە شىقپادى. 1922 جىلى شىققان م.حۋدياكوۆتىڭ «مۋسۋلمانسكايا كۋلتۋرا ۆ سرەدنەم پوۆولجە» اتتى كىتابىندا «ماسسا سوۆرەمەننىح كازانسكيح مۋسۋلمان ي ۆ ناستوياششەە ۆرەميا نە سچيتاەت سەبيا تاتارامي، ا زاۆەت سەبيا بولگارامي»,- دەپ جازىپتى.

سونداي-اق، 1926 جىلى بۇكىل وداقتىق ساناق كەزىندە، سول كەزەڭدەردە ءبىر جارىم ميلليونداي بولاتىن وسى كۇنگى تاتار ەلى  وزدەرىن بولگارلارمىز دەپ كورسەتكەن ەكەن. دەگەنمەن، سول تۇستاعى توڭ مويىن كەڭەس وداعى ولاردىڭ تالاپ-تىلەگىن، ءوتىنىشى مەن سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرمادى.

ءتىپتى، 1552 جىلى يۆان گروزنىي قازان قالاسىن جاۋلاپ العان كەزدە دە، قازىرگى  ەدىل جانە كامالىق تاتارلار بۋلگار جۇرتى دەپ اتالىنعان ەكەن. ونى، ا.بۋشكوۆ «چينگيسحان، نەيزۆەستنايا ازيا» اتتى كىتابىندا بىلاي دەيدى:  «...پوسلە زاۆوەۆانيا كازاني يۆان گروزنىي پريسوەدينيل ك دليننومۋ سپيسكۋ سۆويح تيتۋلوۆ ەششە ي «كنياز بولگارسكي» - نە «تاتارسكي»، ا يمەننو چتو بولگارسكي».

كوردىڭىزبە، التىن وردا يمپەرياسىنىڭ جاۋلاپ الۋى كەزىنەن كەيىن دە، عاسىر وتسە دە، بۇلار ءالى دە بولگارلار، نەمەسە بۋلگارلار دەپ اتالىنعان. ال ەندى، قازىرگى كۇندەرى، بۇل پوۆولجەلىك ەل، بۇرىڭعى ءوزىنىڭ كيەلى، تاريحي اتاۋى بۋلگارلاردان ايىنىپ، تاتار سوزىنە جابىسىپ قالعان. ءتىپتى، كەيبىر عالىمدارى (اتى-ءجونىن كەلتىرمەي-اق قويايىن)  ءبىزدىڭ قازاقتارعا قاراتىپ: «ەسلي ۆى سكاجيتە، چتو زولوتايا وردا ناشا،  تو پولۋچيتە موششنىي ۋدار» - دەيدى كۇشەنىپ. نەتكەن اقىماقتىق. ال،  بۇلار تالاي عاسىرلار بويى، ورىستىڭ بوداندىعىندا ءجۇرىپ (بەس عاسىردان اسا) ەلىمىزگە ءوستىپ كۇش كورسەتەدى. ءبۇيتىپ كۇشەنگەنشە،  ودانشا وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن الىپ السىن.

قوس كەڭىستىكتى بىرنەشە عاسىر بوداندىقتا ۇستاپ تۇرعان التىن وردا يمپەرياسىنىڭ يەسى ءبىز دەگەندەي كۇپسىنەدى. ال، ءسوز اراسىندا ايتار بولساق، «تاتارلار» دەگەن ءسوزدى، ءوز كەزىندە كارى قۇرلىقتىڭ ۇلى دالانى مەكەندەگەن كوشپەلى قىپشاق تايپالارىنا قاراتىپ ايتقانى بەلگىلى.  ءوزىنىڭ مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار، كونەدەن كەلە جاتقان بۋلگار اتاۋى، بۇلار ءۇشىن تۇككە تۇرعىسىز بولىپ قالدى. وسىنداي دا ەل بولادى ەكەن-اۋ دەپ ويلايسىڭ. ولاردىڭ تاتاردان بۇرىن، تەك قانا  بۋلگار ەكەندىگىن، التىن وردانىڭ ولارعا ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەندىگىن، قازىرگى كەزدە ساۋاتى بار، (دۇمبىلەزدەر عانا بولماسا) كوپ نارسەنى اجىراتا باستاعان اينالاداعى ەلدەردىڭ كوپشىلىگى بىلەدى.  

سول سەكىلدى، ءوزى شوكىمدەي عانا موڭعول جۇرتى، رەسەيدىڭ بۋريات ەلىمەن تۇتاس ءبىر ۇلت. ونى، ورىستىڭ زەرتتەۋشى عالىمى، اكادەميك ۆ.ا.فەدوروۆ ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە بىلاي دەيدى: «ۆ سوۆرەمەننوي مونگولي، حوتيا وني  نازىۆايۋت سەبيا مونگولامي، فاكتيچەسكي وني پرينادلەجات نارودام بۋرياتي. كوگدا-تو رۋسسكيە  ۋستانوۆيلي گرانيتسۋ، نارود بۋريات راسكولولسيا نا دۆە چاستي، لەسنىە ي ستەپنىە (قازىرگى  حالحالىقتاردى ايتادى). ۋ نيح وبششيە تراديتسي، وبىچاي، يازىك ي داجە وديناكوۆايا ودەجدا. وبا نارودا ۆەرى بۋددى. يح ناسەلەنيە وچەن مالوچيسلەننو, - دەپ كەلتىرەدى. قازىرگى موڭعول اۋماعىندا ءوز ۋاقىتىندا قىتاي ەلىنىڭ  بىرنەشە كورولدىكتەرى مەن ۇزاق عاسىرلار بويى جاعالاسىپ كەلە جاتقان سولتۇستىك قالماق حاندىعى، كەيىننەن ولاردان قىرعىن تاپقان سوڭ، بوس قالعان دالاعا بىرتىندەپ كەلگەن بۋريات مالشىلارى. بۇلار، وسى اۋماققا  ون بەسىنشى عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ كەلە باستاعان. ولاردىڭ  «موڭعول» اتالۋى مۇلدە بولەك وقيعا جانە تاريحتا كەتكەن قاتەلىك.  وسىلاردى تۇپكىلىكتى اجىراتىپ الۋ كەرەك.

ءبىزدىڭ ايتارىمىز، بۇكىل الەم مويىنداعان، ۇلى دالاداعى ازۋلى  قاعاناتتار مەن يمپەريالار ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ، اسىرەسە، قازاقتاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ التىن تاريحى ەكەندىگىن ءتۇسىنۋىمىز جانە  ۇمىتپاۋمىز كەرەك. بۇل  شىنايى شىندىق. تەك، ەلىمىزدىڭ بيلىگى، رەسەي  مەن قىتايعا جالتاقتاي بەرمەي، شىڭعىس حان يمپەرياسىنان باستاپ، ۇلىق ۇلىس - التىن وردا يمپەرياسىن رەسمي تۇردە مويىنداپ، شەشىم  شىعارۋى قاجەت-اق. 

اناۋ، قاسىمىزداعى وزبەك اعايىندار، وسىدان تالاي جىل بۇرىن،  شاعاتاي مەن ءامىر تەمىر يمپەرياسىن، حالقىمىزدىڭ التىن تاريحى دەپ مويىنداپ، شىندىققا جاقىن كەلمەسە دە، قاۋىلى قابىلداپ، الەم  ەلدەرىنە جار سالعانىن بىلەمىز. مەن وسى كۇنگە دەيىن، ەشبىر الەم  عالىمدارىنىڭ، شاعاتاي مەن ءامىر تەمىردىڭ ۇلى قاعاناتىن، تەك قانا  وزبەكتىكى دەگەنىن وسى كۇنگە دەيىن كورگەن دە، وقىعان دا جوقپىن.   وسىلاردى كورىپ ءجۇرىپ، ەلىمىزدىڭ قادىرمەندى بيلىگى! وسى ۋاقىتقا دەيىن  نەگە شەگىنشەكتەي بەرەتىندىگىن شىنىمەن دە تۇسىنبەدىم. 

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

Abai.kz