• ەر ەدىگەنىڭ تۋعانىنا — 655 جىل

كوك وردانى بيلەپ وتىرعان ورىس حان اق وردا مەن كوك وردانى بىرىكتىرۋ ءۇشىن قاراماعىنداعىلاردى جيناپ، قۇرىلتاي وتكىزەدى. حاننىڭ بۇل پىكىرىمەنەن تايقوجا كەلىسپەيدى. ورىس حان اق ورداعا قارسى اتتانعان كەزدە ول جورىققا قاتىسپايدى. وسى قىلىعى ءۇشىن حان تايقوجانى ولتىرەدى. ونىڭ جاس بالاسى توقتامىستىڭ ومىرىنە دە الدەنەشە رەت قاۋىپ-قاتەر تونەدى. اقىر سوڭىندا ەلىن تاستاپ، ماۋەرەناحرداعى اقساق تەمىرگە قاشادى. ول جونىندە وتەمىس قاجى ءوزىنىڭ «شىڭعىس-نامە» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «بۇل ورىس حان دا ۇلى پاتشا بولدى، بۇكىل تۇركىستان ءۋالاياتتارىنا بيلىك جۇرگىزدى. توقتامىس حان مەن تەمىر-قۇتىلى حانعا ول كەزدە حاندىق تيمەدى. بۇلار اتالمىش حاننىڭ قىزمەتىندە ءجۇردى، اللانىڭ راحىمىمەن توقتامىس وعلاننىڭ بويىندا پاتشالىق ءفارر بايقالدى دا، اتالمىش وعلاننىڭ نوكەرلەرى مەن باسقا ادامدار وعان ىقتيارمەن تاعزىم ەتتى. وسى سەبەپتى اتالمىش حان توقتامىس وعلاندى جەك كورىپ كەتتى دە،  ونىڭ كوزىن قۇرتۋدى ويلاستىردى»، – دەيدى [پروشلوە كازاحستانا. 1997,س.190]. بۇدان ءارى توقتامىستىڭ قاشقانى، سۋىق كۇنى مۇز باسىپ جاتقان سىردى كەشىپ وتكەنى، قۋعىنشىلاردىڭ توقتامىستى اياعىنان اتىپ، اۋىر جاراقاتتى قىلعانى، ونى ۇرىق تەمىردىڭ تاۋىپ العانى جازىلعان.

• ەر ەدىگەنىڭ تۋعانىنا — 655 جىل

كوك وردانى بيلەپ وتىرعان ورىس حان اق وردا مەن كوك وردانى بىرىكتىرۋ ءۇشىن قاراماعىنداعىلاردى جيناپ، قۇرىلتاي وتكىزەدى. حاننىڭ بۇل پىكىرىمەنەن تايقوجا كەلىسپەيدى. ورىس حان اق ورداعا قارسى اتتانعان كەزدە ول جورىققا قاتىسپايدى. وسى قىلىعى ءۇشىن حان تايقوجانى ولتىرەدى. ونىڭ جاس بالاسى توقتامىستىڭ ومىرىنە دە الدەنەشە رەت قاۋىپ-قاتەر تونەدى. اقىر سوڭىندا ەلىن تاستاپ، ماۋەرەناحرداعى اقساق تەمىرگە قاشادى. ول جونىندە وتەمىس قاجى ءوزىنىڭ «شىڭعىس-نامە» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «بۇل ورىس حان دا ۇلى پاتشا بولدى، بۇكىل تۇركىستان ءۋالاياتتارىنا بيلىك جۇرگىزدى. توقتامىس حان مەن تەمىر-قۇتىلى حانعا ول كەزدە حاندىق تيمەدى. بۇلار اتالمىش حاننىڭ قىزمەتىندە ءجۇردى، اللانىڭ راحىمىمەن توقتامىس وعلاننىڭ بويىندا پاتشالىق ءفارر بايقالدى دا، اتالمىش وعلاننىڭ نوكەرلەرى مەن باسقا ادامدار وعان ىقتيارمەن تاعزىم ەتتى. وسى سەبەپتى اتالمىش حان توقتامىس وعلاندى جەك كورىپ كەتتى دە،  ونىڭ كوزىن قۇرتۋدى ويلاستىردى»، – دەيدى [پروشلوە كازاحستانا. 1997,س.190]. بۇدان ءارى توقتامىستىڭ قاشقانى، سۋىق كۇنى مۇز باسىپ جاتقان سىردى كەشىپ وتكەنى، قۋعىنشىلاردىڭ توقتامىستى اياعىنان اتىپ، اۋىر جاراقاتتى قىلعانى، ونى ۇرىق تەمىردىڭ تاۋىپ العانى جازىلعان.

نيزام-اد-دين ءشاميدىڭ «زافار-نامە» كىتابىندا قاشقان توقتامىستىڭ تەمىرمەن جولىعۋى سيپاتتالعان. نيزام-اد-دين شامي ءوز زامانىنىڭ ساۋاتتى ادامدارىنىڭ ءبىرى بولعان. اقساق تەمىردىڭ 1392-1393 جىلدارداعى يرانعا جاساعان جورىعى كەزىندە قولعا ءتۇسىپ، وعان قىزمەت ەتكەن. 1400 جىلدىڭ باسىندا نيزام-اد-دينگە اقساق تەمىر ءوزىنىڭ جورىقتارىن، ەل باسقارۋىن  جازۋدى تاپسىرعان. ول ءۇشىن قاسىنداعى جىلناماشىلارىنىڭ جازعان دەرەكتەرىن، كۇندەلىكتەرىن بەرگەن. عالىمنىڭ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ تۇجىرىمداپ جازعان جازۋى اقساق تەمىرگە ۇناپ، رازىلىعىن ءبىلدىرىپ، قۇپتاعان. بۇل كىتاپتى تاريحشى تەمىر ولگەنگە دەيىن 1404 جىلى بىتىرگەن. اقساق تەمىر داۋىرىندەگى تاريحتى تانۋدا بۇل ەڭبەكتىڭ الار ورنى وتە زور. «زافار-نامەدە»: «توقتامىس وعلان كەلگەن كەزدە  امىرلەر اراعا ءجۇرىپ، ونى تەمىرگە تانىستىردى. ونىڭ ۇلىلىعى وعان قۇرمەت پەن سىي-سياپات كورسەتۋى دە مۇمكىن بولعاننىڭ ءبارىن جاساۋعا كۇش سالدى. ول ونىمەن بىرگە سامارقانعا كەلدى، پاتشاعا لايىق تارتۋلارمەن توي وتكىزدى، وعان (توقتامىسقا) جانە ونىڭ سەرىكتەرىنە اقىلعا سىيمايتىن سانسىز كوپ التىنداردى، قىمبات اشەكەي بۇيىمداردى، مالدار مەن ماتالاردى، اتتار مەن وگىزدەردى، شاتىرلار مەن قوستاردى، باراباندار مەن جالاۋلاردى، جاساقتار مەن اسكەرلەردى ءبولىپ بەردى.

ول (تەمىر) وتىرار مەن ساۋران ايماقتارىن ءبولىپ بەردى جانە ونى سول جەرلەرگە جونەلتتى»، – دەپ تاڭبالانعان [يز گلۋبينى ستولەتي. 2-ە يزدانيە. – كازان: تاتارسكوە كنيجنوە يزداتەلستۆو، 2004,س.370]. توقتامىستىڭ وسىلايشا كوك وردامەن ىرگەلەس جەرگە قونىستانۋى ورىس حان ءۇشىن  ونشا قولايلى بولماعان. بۇل تۋرالى «شىڭعىس-نامەدە»: «حان جايلاۋعا بارا جاتقاندا ونىڭ ەلىنە [توقتامىس وعلان]  قۋىپ-جەتىپ، جىلقىلارىن ايداپ كەتتى. قۋعىنشىلار ورتا جولدا ولارعا جەتىپ، تالقانىن شىعاردى. ول قايتىپ [تەمىر-بەككە] كەلدى. القيسسا، توقتامىس وعلان قازاقىلاپ [ورىس حان] ەلىنە شاۋىپ جانە جىلقىلاردى ايداپ كەتىپ ءجۇردى»، – دەلىنگەن [وتەمىس قاجى. شىڭعىسنامە // قازاقستان تاريحى تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى. 1 ت. – الماتى: دايك-پرەسس، 2005,192-ب]. ورىس حان بۇل كەزدە ەدىل بويىندا جورىقتا جۇرگەندىكتەن، ونىڭ بالاسى قۇتىلىق-بۇعا توقتامىس وعلانعا قارسى اسكەر الىپ شىعىپ، كوپ شايقاسقان [وتەمىس قاجى. شىڭعىسنامە // قازاقستان تاريحى تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى. 1 ت. – الماتى: دايك-پرەسس، 2005,298-ب]. سوعىس كەزىندە قۇتىلىق-بۇعاعا وق ءتيىپ، سودان ولەدى.

سوعىستا جەڭىلگەن توقتامىس قاشىپ تاعى دا اقساق تەمىرگە كەلەدى. اقساق تەمىر توقتامىسقا ودان ءارى قۇرمەت كورسەتىپ، كوپ اسكەرمەن كوك ورداعا قارسى قايتا اتتاندىرادى. مۇنىڭ سەبەبىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ىرگەسىندەگى كوك وردانىڭ ورىس حان باسشىلىعىمەن كۇشەيىپ، اق ورداعا قوسىلىپ، ءىرى مەملەكەت بولىپ كەتۋ قاۋپى ءامىر تەمىرگە ۇنامايتىن ەدى. تەمىر توقتامىستى جاقسى كورىپ جارىلقاماعان كەرىسىنشە, وعلاندى ءوز ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن پايدالانعان. بۇل جولعى شايقاستى ورىس حاننىڭ ەكىنشى ۇلى توقتاقيا باسقاردى. توقتامىس توقتاقيادان جەڭىلىس تاپتى. باس ساۋعالاپ قاشىپ، كەسە جاتقان وزەننەن ءجۇزىپ وتەدى. قولىنان جاراقات الادى. قالىڭ قورىسقا كىرىپ، جان ساۋعالايدى. مۇنى ەستىگەن تەمىر ونى تاپتىرتىپ الىپ، جاعدايىن جاساپ، ەر جۇرەك ءارى باتىل دەپ ماقتايدى.

اقساق تەمىردىڭ مۇنداي حارەكەتىنىڭ سىرى تۋرالى ا.ياكۋبوۆسكي ءوزىنىڭ ايگىلى «تيمۋر» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازادى: «وسوبەننو تياجەلىمي ۆ جيزني زولوتوي وردى بىلي گودى س 1360 پو 1380. ۆ تەچەنيە دۆادتساتي لەت ۆ زولوتوي وردە سمەنيلوس وكولو 25 حانوۆ، نە سچيتايا ۆرەمەنششيكا ەميرا مامايا، ۆلادەۆشەگو ۆسە ەتو ۆرەميا پراۆوبەرەجنوي چاستيۋ زولوتوي وردى. حاراكتەرنو، چتو بولشايا چاست لەۆوبەرەجنىح حانوۆ، سيدەۆشيح نا پرەستولە ۆ ساراە ينوگدا مەنەە گودا، ياۆليالاس ۆىحودتسامي يز اك-وردى، يز پريسىردارينسكيح وبلاستەي، يز لەۆوگو كرىلا ۋلۋس-دجۋچيەۆا ۆويسكا.

ۆسپومنيم حانوۆ حىزرا، تەمير-حودجۋ، مۋريدا (امۋرات ۆ رۋسسكوي لەتوپيسي) ي كيلديبەكا. ۆمەشاتەلستۆو بەلوي وردى ۆ زولوتووردىنسكيە دەلا شلو پاراللەلنو س روستوم ەكونوميچەسكوگو ي پوليتيچەسكوگو موگۋششەستۆا ەتوي پرەجدە وتستالوي چاستي ۋلۋسا دجۋچي. وسوبەننو رەشيتەلنىە شاگي ۆ ەتوم وتنوشەني پرەدپرينيال ۋرۋس-حان، پراۆيۆشي ۆ اك-وردە دو 1377 گودا. ۋرۋس حان زادۋمال ستات نە تولكو سارانسكيم حانوم،  ون رەشيل وبەدينيت وبە چاستي ۋلۋسا دجۋچي پود سۆوەي ۆلاستيۋ. تيمۋر زنال وبو ۆسەم، چتو پرويسحوديلو ۆ توي ي درۋگوي وردە، بويالسيا وبەدينەنيا ي تەم سامىم ۋسيلەنيا وپاسنوگو سوسەدا ي يسكال سلۋچايا پومەشات ەمۋ»، – دەي كەلىپ، مۇنداي جاعدايدا توقتامىستىڭ ءوز اياعىمەن الدىنا كەلۋىن ۇتىرىمەن پايدالانعانىن ايتادى [ياكۋبوۆسكي ا. تيمۋر // ۆلاستەلين ەۆرازي. – الماتى: كوچەۆنيكي، 2003,س.106].

نيزام-اد-ءديننىڭ جازۋىنشا، ورداعا ورالعان ورىس حان اقساق تەمىرگە ەلشى جىبەرىپ: «توقتامىس مەنىڭ بالامدى ءولتىردى جانە سەنىڭ ايماعىڭا كەتتى. مەنىڭ جاۋىمدى ماعان ۇستاپ بەر، ەگەر دە كونبەسەڭ، وندا سوعىساتىن جەرىڭدى ايت»، – دەپ حابارلايدى [پروشلوە كازاحستانا.1997,س.289]. وعان كەلىسپەگەن تەمىر قارسى سوعىسقا دايىندالادى. ەكى جاق ءبىر-بىرىنە تاياۋ كەلگەن تۇستا اۋا-رايى بۇزىلىپ، اۋەلى جاڭبىر جاۋادى، سوڭى قارعا ۇلاسادى. ونىڭ اياعى قاتتى اياز بولادى. سۋىق وتكەن قارسىلاستار ازداعان قاقتىعىسپەن تارقاسادى.

كەلەر جىلى تاعى دا ەكى جاق ءبىر-بىرىنە قارسى اتتانۋعا قامدانادى. الايدا ورىس حاننىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋى ناتيجەسىندە سوعىس توقتاتىلادى. وتەمىس قاجىنىڭ جازۋىنشا، ورىس حاننىڭ ولىمىنە تومەندەگىدەي جاعداي  سەبەپ بولعان. كوك ورداداعى شىرىن، بارىن، ارعىن، قىپشاق توقتامىستىڭ اكەسىنىڭ قول استىندا بولعان رۋلار ەكەن. توقتامىس ورىس حانعا قارسى جورىقتار ۇيىمداستىرعاننان كەيىن بۇلاردىڭ ەر جۇرەك جىگىتتەرى قولداۋ كورسەتەدى. مۇنى ەستىگەن حان اتالعان رۋلارعا قىسىم كورسەتەدى. «بۇل كەزدە ولار دا ءوز تاراپىنان توقتامىس وعلانعا كىسى جىبەرىپ: «سەنىڭ الەگىڭنەن حان بىزگە قاھارىن توگىپ، مالىمىزدى تارتىپ الىپ جاتىر، ءبىزدىڭ دە باسىمىزعا قاتەر ءتوندى، ەگەر ءبىزدى قورعاي الماساڭ، قيامەت كۇنى تۋعاندا قولىمىز جاعاڭدا بولادى»، – دەگەندى ايتقىزادى. بۇل ءسوزدى ەستىگەن وعلاننىڭ كوڭىلى بۇزىلىپ، ەلشىگە: «وسى جىل جايلاۋعا شىققاندارىڭدا ەلدىڭ سوڭىندا كوشىڭدەر… دايىن وتىرىڭدار،  ينشاللا،  ولمەسەم،  مەن  دە  سىزدەرگە  جەتەرمىن دەدى»، – دەپ جازادى وتەمىس قاجى [وتەمىس قاجى. شىڭعىسنامە. 2005,193-ب]. ودان ارعى مالىمەتتەر بويىنشا، ۋادەلى ۋاقىتتا توقتامىس جەتەدى. دايىن وتىرعان رۋ ادامدارىن ەرتىپ، ەدىلگە قاراي كەتەدى. ەكى كۇننەن كەيىن ەسىتكەن ورىس حان  200-300 ادام ەرتىپ، سوڭىنان قۋادى. بۇلاردىڭ جاقىنداعانىن سەزگەن سوڭ اتقا مىنۋگە جارايتىن بالالاردى جيناپ، جالاللاددين سۇلتاندى باسشى قىلىپ، امان قالۋ ءۇشىن العا جىبەرەدى. ەگەر ءبىز  جەڭىلىپ جاتساق، قاشىڭدار دەپ كەڭەس بەرەدى. قۋعىنشىلار جەتكەن سوڭ، ەكى ورتادا ۇرىس باستالادى. تەكە تىرەس كەزىندە جالاللاددين قاسىنداعى بالالارىمەن بىرگە اكەلەرىنە جاردەم بەرۋ ءۇشىن كەرى ورالادى. مايدانعا ارالاسادى. ورىس حانعا كەزدەيسوق وق ءتيىپ، سودان ولەدى [وتەمىس قاجى. شىڭعىسنامە. 2005,193-195-ب]. تاريحشىلاردىڭ كورسەتۋىنشە، بۇل 1377-78 جىلدار.

ورداداعى دۇربەلەڭ  كەزىندە ەدىگە توقتامىس پەن تەمىر جاعىنا ءوتىپ كەتەدى. جالعىز ەدىگە ەمەس، كوپ ادام وسىلاي ىستەيدى. ول جونىندە نوعاي عالىمى م.گ.سافارگاليەۆ بىلاي دەيدى: «نەسموتريا نا ستول رەشيتەلنۋيۋ پوبەدۋ ناد توحتامىشەم پوبەديتەل وكازالسيا ۆ كريتيچەسكوم پولوجەني. ۆ ساموي سينەي وردە ۆ ەتو ۆرەميا ناچالوس كاكوە-تو بروجەنيە پروتيۆ ۋرۋس-حانا. ەگو ەميرى، وچەۆيدنو، چۋۆستۆۋيا سلابوست حانا ۆ بوربە س توحتامىشەم، ستالي ەگو پوكيدات. نا ستورونۋ توحتامىشا ۆ 1376 گ. پەرەبەجال سىن ودنوگو يز ەميروۆ ۋرۋس-حانا ەديگەي، وتەتس كوتوروگو بالتىچكا يز پلەمەني اكمانگيت زانيمال پوست ستارشەگو ەميرا پري دۆورە ۋرۋس-حانا. بەگستۆو ەديگەيا، پرينادلەجاۆشەگو ك پريدۆورنوي اريستوكراتي سۆيدەتەلستۆوۆالو و كولەبانياح ۆ پريدۆورنىح ۆەرحاح سينەي وردى. ەديگەي پرينەس يزۆەستيە و بولشيح ۆوەننىح پريگوتوۆلەنياح ۋرۋس-حانا» [سافارگاليەۆ م.گ. راسپاد زولوتوي وردى. – سارانسك، 1960,140-ب].

دەرەكتەر بويىنشا، كوك وردادا بۇدان كەيىن بىرنەشە حاندار الماسادى. اقىر سوڭىندا تەمىر مالىك تاققا وتىرادى. بىراق تەمىر مالىك قاراماعىنداعى ەلدى ءجوندى باسقارا المايدى. ول جونىندە شاراف-اد-دين ءالي جەزدى بىلاي دەپ جازادى: «دەن ي نوچ پەت، سپيت پولۋدنيا. ەسلي داجە بۋدەت ستو ۆاجنىح دەل، نيكتو نە موجەت رازبۋديت ەگو. پو ەتوي پريچينە ۆسە پوتەريالي نادەجدۋ نا نەگو. ۆ ۋلۋسە دجۋچي-حانا حوتيات پريحودا توكتامىشا» [شارافاد-دين ءالي جەزدى. زافار-نامە. – تاشكەنت: SANAT, 2008,87-ب]. (استىن سىزعان – ا.ج.). تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا، اقساق تەمىردىڭ قولداۋىمەن اقىرى توقتامىس جەڭىسكە جەتەدى. 1379 جىلى كوك وردانىڭ تاعىنا وتىرادى. كەڭەستىك تاريحشىلار كوك وردادا توقتامىستى قولداۋشىلاردىڭ كوپ بولعانىن، ولاردىڭ تەمىر مالىكتەن ءتۇڭىلىپ، حان تاعىنا توقتامىستى شاقىرعانىن  ەسكەرە بەرمەيدى.

بۇدان سوڭ تەمىردىڭ توقتامىسقا ەرگەن امىرلەرى ونى سىعاناقتا حان تاعىنا وتىرعىزادى، عۇرىپ-ءداستۇردى ساقتاپ، «ونىڭ قۇرمەتىنە نيسار جاسايدى» (شاشۋعا اقشا شاشۋ).

بۇل ۋاقيعالاردىڭ بارلىعى حيجرانىڭ 780 جىلى (1378-1379) بولىپ ەدى.وسىدان كەيىن قاجىرلى توقتامىس حان كوك وردا مەن اق وردانى بىرىكتىرۋ قاجەتتىگىنە اينالاسىنداعىلاردى سەندىرەدى. كوكتەمدە توقتامىس ەدىل بويىنا جورىققا اتتانىپ، ساراي بەركەنى باسىپ الادى. ول تۇستا التىن وردانىڭ كوپ بولىگىن ماماي بيلەپ وتىر ەدى. ماماي مەن ەكەۋى 1380 جىلى كالكا وزەنىنىڭ جاعاسىندا كەزدەسەدى. اكادەميك ب.گرەكوۆتىڭ جازۋىنشا قاندى شايقاس وتەدى. مامايدى جەڭگەن توقتامىس از ۋاقىتتىڭ ىشىندە التىن ورداعا قاراستى ەلدەر مەن جەرلەردى قايتا بىرىكتىرەدى. وردانىڭ ءال-قۋاتىن ارتتىرۋعا كۇش سالادى. مۋني-اد-دين ناتانزي توقتامىس تۋرالى: «ول قابىلەتتى، ەر جۇرەك، كەڭ پەيىلدى ادەمى پاتشا بولدى. ونىڭ ادىلەتتىلىگى مەن جاقسى مىنەز-قۇلقى جالپىعا ءمالىم» دەپ جازادى [پروشلوە كازاحستانا.1997,س.303]. مۇنى حالىق ەپوسى دا جوققا شىعارمايدى. ەپوستىڭ ۇلتتىق ۆەرسيالارىنىڭ باسىندا توقتامىس ءادىل بولىپ كورىنەدى. ونىڭ ادىلدىگى قويشى بالانىڭ ءتورت رەت دۇرىس شەشىم جاساعانىن ەستىپ، ورداسىنا شاقىرىپ، ۇستىندەگى ەسكى-قۇسقى كيىمدەرىن تاستاتىپ، اسىل تون كيگىزىپ، تۇلپار ات مىنگىزىپ، ەل-حالىقتىڭ بيلىگىن قولىنا بەرۋىنەن بايقالادى. جىرشىلار توقتامىستى تۇپكىلىكتى قارالاي بەرمەيدى. ونىڭ ادامعا ءتان ادامگەرشىلىك سيپاتتارىن كورسەتىپ وتىرادى. «بير كۇني حان موينىمداعى پارىزىمنان قۋتىلايىن دەپ ەديگەني جەتي جاسىنا كەلگەندە مەكتەپكە بەردي. ول ون جىل وقىپ ساۋاتحان بولدى.

كاتتا حازيرات ۋستازىنان ءپاتيا الدى. جاسى دا ونسەگيزگە تولدى. توقتامىس حان حوجا ۋرىۋىنىڭ  يشينەن سايلاپ قاراقاس ايىم دەگەن قىزدى الىپ بەردي. بالاسىنا ارناپ اق وتاۋ تيكتي. حان جەتي پارىزىنان قۋتىلدى» [ەديگە. قياس ۆاريانتى // ەديگە. – نوكيس: قاراقالپاقستان، 1990,145-ب]، – دەپ كورسەتەدى توقتامىستىڭ ادامگەرشىلىگىن قياس جىرشى.

ول – ورىندى جەردە قولى كەڭ مىرزا. ماسەلەن، نۇراددين جەتى جاسىندا الدىنا ارىز ايتىپ كەلگەندە توقتامىس ءجون سوزگە تۇرىپ، وعان باباسى شىڭعىستان قالعان ءبىر لاگەن ءدىلدا سىي بەرەدى. جانە  ەل اراسىنا ىرىتكى سالىپ جۇرگەن اعاي، تاعايدى زىندانعا قامايدى.

ش.ءۋاليحانوۆ نۇسقاسىندا ەلىن تاستاپ، قاشىپ بارا جاتقان توقتامىس حالقىنا قاراپ:

ەدىگەم مەنىڭ ەر ەدى،

ەدىگەمنىڭ مىنگەنى

اۋزى اقتان كەر ەدى.

ەدىگەمنىڭ اسۋ ءىسى سول ەدى،

وزىنەن ءبىر جاس ۇلكەندى

ءازىز اعام، ءسىز ءبىلىڭىز دەر ەدى.

وزىنەن ءبىر جاس كىشى تۇرسا،

ۇكەم، سەن تۇرا تۇر،

مەن سويلەيىن دەر ەدى.

ەدىگەمنىڭ ەسكىدەن كەگى بار ەدى،

كەتە الماي-اق ءجۇر ەدى،

كورە الماسى كوپ بولدى،

كوتەرمەسى جوق بولدى،

مەن ءسۇيتىپ ايىرىلعانمىن، ەدىگەمنەن، –

دەپ وتكەنگە وكىنىش بىلدىرەدى [ماعاۋين ە. ەدىگە. – الماتى: ايقاپ، 1993,52-ب].

«ەدىگەمنىڭ ەسكىدەن كەگى بار ەدى» دەۋىن كەيبىر عالىمدار توقتامىستىڭ بالتىشاحتى ولتىرۋىمەن بايلانىستىرادى. بارتولدتىڭ جازۋىنشا بالتىشاح – ەدىگەنىڭ اكەسى. ونىڭ ءولىمى تۋراسىندا قازىرگى زامان تاريحشىسى تۇرسىن سۇلتانوۆ ءوزىنىڭ «زولوتايا وردا» دەپ اتالاتىن كىتابىندا سول دەرەككە سۇيەنە وتىرىپ، بىلاي دەپ جازادى: «تەمىرمالىك شايقاس باستالعاندا-اق تۇتقىنعا الىنىپ، ولتىرىلەدى. دەشتى قىپشاقتىڭ اتاقتى باتىرلارىنىڭ ءبىرى، حاننىڭ باس ءامىرى بالتىشاق تا قولعا ءتۇسىپ قالادى. بالتىشاقتىڭ ادالدىعى مەن باتىرلىق داڭقىن ەستىگەن توقتامىس ءامىردى الدىما كەلتىرىڭدەر دەپ بۇيىرعان. قول-اياعى بايلاۋلى بالتىشاق الدىنا كەلگەندە توقتامىس وعان بىلاي دەپتى:

«ەگەر مەنى پاتشام دەپ مويىنداساڭ، سىي-قۇرمەتىم دايىن، مال-مۇلكىمەن قوسا پاتشالىقتى وزىڭە باسقارتامىن».

ءابدى ار-رازاق سامارقانديدىڭ جازۋىندا باتىر توقتامىستىڭ الدىندا ءبىر تىزەسىن بۇگىپ بىلاي دەپتى:

«تەمىرمالىك ءتىرى كەزدە، ءامىر ءالى بيلەۋشى بولىپ باقۋات ءومىر كەشتىم; سەنىڭ ونىڭ تاعىنا وتىرعانىڭدى كورگەن كوزىم نەگە شىعىپ كەتپەيدى. ماعان راقىم جاساعىڭ كەلىپ تۇرسا، مەنىڭ باسىمدى شاپقىز دا، تەمىرمالىكتىڭ باسىنىڭ استىنا قالدىر، دەنەسىن مەنىڭ دەنەمنىڭ ۇستىنە قوي، قاسيەتتى، اسىل دەنەسى قور بولىپ جەر جاستانباسىن».

ادال جاندى ەرجۇرەك باتىردىڭ تىلەگى ورىندالىپتى [سۇلتانوۆ ت.ت. زولوتايا وردا. – الماتى: مەكتەپ، 2004,68-ب].

بىراق توقتامىستىڭ جوعارىداعى ءسوزىنىڭ باسقاشا ءمانى بولۋى دا ىقتيمال. توقتامىستىڭ ول ءسوزىنىڭ نەگىزگى استارى حان سارايىندا قىزمەت ەتىپ، ۇلكەندى اعا، كىشىنى ءىنى تۇتىپ، وتە يناباتتى بولعان، ىشكى داۋدى ءبىتىرىپ، سىرتتان كەلگەن جاۋدىڭ بەتىن قايتارعان ەدىگەنى ازعىرعانعا ەرىپ، باسىن الماق بولعانىنا وكىنۋ بولۋى دا مۇمكىن.  سىپىرا جىراۋدىڭ دا:

ەدىلدەن ارمەن وتسە سول،

ساتەمىر حانعا جەتسە سول،

وسى ءوشىن ءسىرا دا

سەنەن الماي قالماس-تى بوعاي قۇباشا ۇعىل! [ماعاۋين ە. ەدىگە. 1993,37-ب] – دەگەندە ايتىپ تۇرعانى – حاننىڭ ەدىگەنى جازىقسىز قۋعىنداپ ولتىرمەك بولعانى. بۇل جەردە جىراۋ حاننىڭ باتىردىڭ اكەسىن ولتىرگەنىنە ەكپىن بەرىپ تۇرعان جوق. سەبەبى ول داۋىردەگى تاريحتى قاراپ وتىرساق، ءبىر ەلدىڭ ءامىرشىسى ەكىنشى ەلدىڭ ءامىرشىسىن ءولتىرىپ، ورنىنا سونىڭ بالاسىن قويعان جاعداي نەمەسە ءبىر ەلدىڭ ىشىندە توڭكەرىس جاساپ، توڭكەرىستىڭ باسقارۋشىسى ەلدىڭ حانىن قۋىپ، ورنىنا سول حاننىڭ بالاسىن قويعان جاعدايلار ءجيى كەزدەسەدى. ەدىگەنىڭ ءوزى شادىبەكتى حاندىقتان قۋىپ جىبەرىپ، ونىڭ ورنىنا بالاسى بولاتتى وتىرعىزعان. بۇدان دا ءارى ءوتىپ، تاق ءۇشىن ءوز اكەسى مەن باۋىرلارىن  ولتىرگەندەر دە بار. مىسالى، التىن وردا حانى بەردىبەك (1357-1359).

قالاي بولعاندا دا ەدىگەنىڭ توقتامىسپەن اقي-تاقي ارازداسىپ، كەتىسۋىنە دەيىن حان سارايىندا نەبىر شىرعالاڭ تارتىستار وتكەنگە ۇقسايدى. ەدىگە اقساق تەمىرگە ونى جاقسى كورگەندىكتەن ەمەس، وسىنداي قيىنشىلىقتاردان، باسىنا قاتەر تونگەندىكتەن قاشىپ بارعان ساياسي بوسقىن. نۇرتۋعان نۇسقاسىندا بۇل جاعداي نەعۇرلىم كەڭىرەك باياندالعان. بىراق بۇل نۇسقانىڭ اياعى تاريحي وقيعادان الىستاپ، قاھارماندىق ەپوستىڭ تابيعاتىنا وراي باتىردىڭ قالىڭدىق ىزدەپ شىعۋى، ول جەردە قالىڭدىعىن الىپ كەتكەن دۇشپانمەن سوعىسىپ، جەڭىسكە جەتۋىنە ۇلاسادى.

جىرشىلاردىڭ ايتۋىنشا، حاننىڭ ەدىگەمەن ارازداسۋى ەكى ورتاداعى ايداپ سالۋشىلاردىڭ كەسىرىنەن بولادى. توقتامىس وبرازىنداعى كوزگە تۇسەتىن ەڭ كەمشىن سيپات – سوزگە ەرگىشتىگى. بۇنى ءبىز حاننىڭ نوكەرلەرىنىڭ سوزىنە، ايەلىنىڭ، كەڭجانباي، اعاي، تاعاي سوزدەرىنە ەرىپ كەتۋىنەن كورەمىز.

توقتامىس تا پەندە. پەندەلىكپەنەن ازعىرعانعا ەرەدى. ەپوستىڭ قاراقالپاقشا ۆەرسياسىندا ەكى ورتاعا اۋەلگى وت جاعۋشىلار — حاننىڭ توڭىرەگىندەگى بيلەر.

راسىن ايتىپ سويلەسەم،

ەدىگە سەنىڭ جالشىڭىز.

جۇرتىڭدى بيلەپ بارادى،

جىلقىڭدى باققان مالشىڭىز [ەديگە. – نوكيس: قاراقالپاقستان، 1990,148-ب]، – دەيدى حان نوكەرلەرى.

توقتامىستىڭ كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە اسىرا جاماندالۋىنىڭ سەبەبى: ول 1382 جىلى ماسكەۋ قالاcىن شاپقان. كۋليكوۆو شايقاسىندا ورىس اسكەرىنىڭ ۇشتەن ەكىسىنەن استامى قىرىلعانى تاريحتان بەلگىلى. ماماي جاعىنان دا كوپ ادام ولەدى. بۇل مايداندا ورىستار كوپ قىرعىنعا ۇشىراعانىمەن، التىن ورداعا قارسى باس كوتەرۋگە بولاتىنىن ءتۇسىندى. وزدەرىنىڭ قولباسشىسى كنياز ءدميتريدى بۇكىل ءرۋستىڭ ۇلى كنيازى دەپ ۇلتتىق ماقتانىشىنا اينالدىردى. مامايدى جەڭگەن توقتامىس ماسكەۋ كنيازدىگىن بۇقتىرىپ قويۋدى دا ەستەن شىعارعان جوق. بۇل جونىندە كارامزين: «(1381 گ.) ۆ سلەدۋيۋششەە لەتو حان پوسلال ك دميتريۋ تسارەۆيچا اكحوزيۋ ي س نيم 700 ۆوينوۆ ترەبوۆات، چتوبى ۆسە كنيازيا ناشي، كاك درەۆنيە پودداننىە موگولوۆ، نەمەدلەننو ياۆيليس ۆ وردە» دەپ جازادى [كارامزين ن.م. يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو. – موسكۆا: «ولما-پرەسس وبرازوۆانيە»، 2004,230]. بىراق كۋليكوۆو شايقاسىنان داڭققا بولەنگەن ۇلى كنياز دميتري حان سوزىنە قۇلاق اسپايدى.

ايتقانعا  مويىن ۇسىنباعان سوڭ التىن وردا حانى ءۇنسىز قالادى. وردانىڭ  ىشكى تىرلىگىن قالىپقا كەلتىرۋ جۇمىسىمەن شىنداپ اينالىسقان توقتامىس ماسكەۋگە جورىق جاساۋدى دا ەسىنەن شىعارمايدى. 1382 جىلى حان اسكەرى قالاعا جاقىن كەلدى. ماسكەۋدىڭ ۇلى كنيازى دميتري ءىV ادام جيناۋ ءۇشىن كوستروماعا بارۋىم كەرەك دەپ وتباسىن وزىمەن بىرگە الىپ، قاسىنا نەگىزگى قولباسشى ۆلاديمير اندرەەۆيچ سەرپۋحوۆتى ەرتىپ، قاشىپ كەتتى. ماسكەۋ ۇلى كنيازسىز، اسكەرباسىسىز قالدى. قالادا ۇرەي ورنادى. ميتروپوليت كيپريان دا شاھاردى تاستاپ قاشتى.

تەك كنياز وستەي عانا ءتارتىپ ورناتۋعا كۇش سالدى. كرەمل قورعانىنا ورمەلەپ شىقپاس ءۇشىن ونىڭ سىرتقى ىرگەسىندەگى اعاشتان جاسالعان قۇرىلىستىڭ ءبارىن ورتەۋگە بۇيرىق بەردى. قورعاننىڭ قابىرعاسىنىڭ ۇستىنە زەڭبىرەكتەر ورناتىلدى. لاقتىراتىن تاستار، قايناتىپ قۇياتىن قارامايلار الىپ كەلىندى. التىن وردا جاۋىنگەرلەرىنىڭ الدىڭعى شەبىندەگىلەر 23 تامىز كۇنى كرەمل ىرگەسىنە كەلدى. قورعاندى اينالىپ كوردى، سوسىن كنياز ءدميتريدى سۇرادى. سودان سوڭ كوزدەن تاسا بولدى. كرەملدى قورعاۋشىلار وقيعانىڭ وسىلاي جاقسى بىتكەنىنە قۋانىستى. ەرتەڭىنە توقتامىس حان باستاعان نەگىزگى كۇش جەتتى. كرەملگە شابۋىل جاسادى. كەلەسى كۇنى دە شابۋىل جالعاستى. 24 مىڭداي ماسكەۋلىك قىرعىنعا ۇشىرادى. توقتامىس حان قالاداعى الۋعا جارايتىن دۇنيەنىڭ ءبارىن الدى. يكونداردى، قىمبات باعالى زاتتاردى، الماس پەن التىندى، بۇكىل قوردى تيەپ الىپ كەتتى. قايتار جولىندا توقتامىس حان ءوز اسكەرىنىڭ بارلىق كنيازدىكتەردى توناۋىنا جول بەردى.

توقتامىستىڭ كرەملدى الۋىن ورىس تاريحشىلارى ورىس ادامدارىنىڭ اق كوڭىلدىلىگىنەن، اڭقاۋلىعىنان بولدى دەيدى. ماسەلەن، كارامزين «ۆ چەتۆەرتىي دەن وسادى نەپرياتەل يزياۆيل جەلانيە ۆستۋپيت ۆ ميرنىە پەرەگوۆورى. زنامەنيتىە چينوۆنيكي توحتامىشەۆى، پودەحاۆ ك ستەنام، سكازالي موسكۆيتيانام، چتو حان ليۋبيت يح كاك سۆويح دوبرىح پوددانىح ي نە حوچەت ۆوەۆات س نيمي، بۋدۋچي تولكو ليچنيم ۆراگوم ۆەليكوگو كنيازيا; چتو ون نەمەدلەنو ۋداليتسيا وت موسكۆى، بۋدە جيتەلي ۆىيدۋت ك نەمۋ س دارامي ي ۆپۋستيات ەگو ۆ سيۋ ستوليتسۋ وسموترەت ەە دوستوپامياتنوستي» [كارامزين ن.م. 2004,س.231]، – دەي كەلىپ، سەنگەندىكتەن قاقپانى اشقانىن ايتسا، قازىرگى ورىس تاريحشىسى يۋ.ۆ.ميزۋن: «ون تولكو حوتەل بى وسموترەت ەگو يزنۋتري. دوۆەرچيۆايا رۋسسكايا دۋشا! ۆوروتا (سپاسسكيە) وتۆوريلي ي پوپلاتيليس زا ەتو جيزنيۋ»، – دەپ جازادى [ميزۋن يۋ.ۆ.، ميزۋن يۋ.گ. حانى ي كنيازيا. – موسكۆا: ۆەگا، 2005,س.158]. ارينە، بۇل ادام سەنەرلىك نارسە ەمەس. ال، لەۆ گۋميلەۆ تراگەديانى اراقتان كورەدى: «چەگو حوتەل پوسادسكي ليۋد؟ ۆىپيت ي پوگۋليات. پوەتومۋ ناسەلەنيە موسكۆى، پروستىە موسكوۆسكيە ليۋدي، سەۆ ۆ وسادۋ، پرەجدە ۆسەگو ناپراۆيليس ك بويارسكيم پوگرەبام، سبيلي زامكي، ۆىتاششيلي وتتۋدا بوچكي س مەدوم، پيۆوم، ۆينامي ي وسنوۆاتەلنو ناپيليس. ….چەرەز نەكوتوروە ۆرەميا، كوگدا بىل ۆىپيت ۆەس زاپاس سپيرتنوگو، موسكۆيچي رەشيلي دوگوۆوريتسيا س تاتارامي: تاتارام بىلو پرەدلوجەنو يزلوجيت سۆوي ۋسلوۆيا ميرا، دليا چەگو وساجدەننىە سوبراليس ۆپۋستيت ۆ گورود پوسولستۆو. نو، كوگدا وتكرىۆالي ۆوروتا، نيكومۋ يز پرەدستاۆيتەلەي «نارودنىح ماسس» نە پريشلو ۆ گولوۆۋ ۆىستاۆيت نادەجنۋيۋ وحرانۋ، دابى پروپۋستيت تولكو پوسلوۆ. پوسادسكيە پروستو وتكرىلي ۆوروتا، تاتارى ۆورۆاليس ۆ گورود ي ۋسترويلي رەزنيۋ»، – دەيدى [گۋميلەۆ  ل. ن. وت رۋسي ك روسسي. – موسكۆا: است، 2004,س.211-212]. البەتتە، ءبارى دە بالانىڭ ءسوزى.

توقتامىستىڭ ماسكەۋگە جورىعىنان سوڭ كۋليكوۆو شايقاسى ۇمىتىلدى. ورىس كنيازدىكتەرىنىڭ التىن ورداعا بۇرىنعىداي سالىق تولەپ تۇرۋىنا تۋرا كەلدى، ال اتاقتى دميتري دونسكوي بولسا 1384 جىلى ءوزىنىڭ ءىزباسارى، بالاسى كنياز ءىى ءۆاسيليدى توقتامىسقا كەپىلدىككە بەردى. مۇنىمەن عانا شەكتەلمەي، التىن وردا حانى 8 مىڭ سوم التىن اقشا الىپ، ونى دا كەپىلدىك رەتىندە ۇستاپ وتىردى. ساياساتقا جەتىك توقتامىس حان  ماسكەۋگە قارسى ونى تەڭگەرىپ تۇرا الاتىن انتيسيممەتريالى كۇش ۇيىمداستىرا ءبىلدى – ماسكەۋ كنيازدىگىمەن تۆەر، ريازان، سۋزدال كنيازدىكتەرى جاۋلىق قارىم-قاتىناستا بولدى. التىن وردا كۇشەيىپ، ورىستار بۇرىنعى قالپىنا تولىق كەلتىرىلدى. وسىلاي بولىپ ۇزاق كەتە بەرۋى ابدەن مۇمكىن ەدى، اقساق تەمىردىڭ  التىن ورداعا قارسى جۇرگىزىلگەن  جورىقتارى بۇعان بوگەسىن جاسادى. بۇل جونىندە يۋ.ۆ.ميزۋن: «كازالوس، چتو رۋسسكيە وبرەچەنى نا ۆەچنوە رابستۆو. نو يم پوموگ بوگ رۋكامي (مەچامي) تامەرلانا. تامەرلان رازگروميل وردۋ، ي روسسيا پولۋچيلا پەرەدىشكۋ، پوسكولكۋ وردا بىلا زانياتا سۆويمي ۆنۋترەننيمي پروبلەمامي. ۆ تاكوي سيتۋاتسي موسكوۆسكي كنياز ۆ 1405 گ. وتكازالسيا پلاتيت دان وردە»، – دەپ جازادى [ميزۋن يۋ.ۆ.، ميزۋن يۋ.گ. 2005,س.160].

تار كەزەڭدە حالقىن تاستاپ، ايەلىن الىپ قاشقان دميتري كنياز ورىس حالقىنىڭ ماقتانىشى بولىپ قالا بەردى. ءالى دە ۇلتتىق ماقتانىشى. سول كنيازدى تىزە بۇكتىرىپ، بالاسىن كەپىلدىككە الىپ كىرىپتار قىلعان، التىن وردانىڭ ايبارىن قايتا اسىرعان توقتامىس ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە قازىر جامان اتالادى.

جوعارىداعى ماسكەۋ جورىعىنا، التىن وردا مەن ورىس كنيازدىكتەرى اراسىنداعى بۇرىنعى جاعدايدى قالپىنا كەلتىرۋگە بايلانىستى رەسەي تاريحشىلارى سول كەزدەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن توقتامىس حاقىندا ۇنامسىز پىكىرلەر قالىپتاستىرىپ كەلەدى. ولاردىڭ كورسەتۋىنشە، توقتامىس تەك تاتاردىڭ عانا حانى، تەگى دە بەلگىسىز. ماسەلەن، ل.گۋميلەۆ: «ترۋدنو سكازات، بىل لي مۋسۋلمانينوم سام توكتامىش؟» – دەيدى [گۋميلەۆ ل. ن. درەۆنيايا رۋس ي ۆەليكايا ستەپ. – موسكۆا، 2007,س.432]. التىن وردانى ءتورت-بەس اي ەمەس، ون سەگىز جىل باسقارعان توقتامىستى تاعى دا بىلاي دەپ جازعىرادى: «بەدنىي توحتامىش! سەۆ نا پرەستول زولوتوي وردى، ون وكازالسيا نا دولجنوستي ۆىشە ۋروۆنيا ەگو كومپەتەنتنوستي. پري ەتوم ون نە پرەدستاۆليال سەبە ۆسەح ترۋدنوستەي، س كوتورىمي بىلو سۆيازانو ۋپراۆلەنيە پوليەتنيچنوي سترانوي، ي نە وتداۆال سەبە وتچەتا ۆ توم، چتو گروزيت ي چتو ەمۋ نەوبحوديمو دليا سپاسەنيا» [گۋميلەۆ ل. ن. 2007,س.595].

توقتامىس تۇسىنداعى التىن وردانىڭ كوتەرىلۋى جالعىز دميتري كنيازعا عانا ەمەس، اقساق تەمىرگە دە ۇنامادى. بۇل ماسەلە تۋرالى ا.ياكۋبوۆسكي ايتقان مىنا پىكىر شىندىققا سايادى: «تيمۋر بىل دوۆولەن تاكيم وبوروتوم دەلا، ون دۋمال سدەلات توحتامىشا سۆويم ۆەرنىم ۆاسسالوم ي پروۆودنيكوم سۆوەي پوليتيكي ۆ ۋلۋسە دجۋچي. توحتامىش، ودناكو، نە وپراۆدال نادەجد تيمۋرا ي، ستاۆ اكوردىنسكيم حانوم، پوشەل پو ستوپام پوليتيكي ۋرۋس-حانا، ت.ە. ناچال ۆنۋتري ۋلۋسا دجۋچي بوربۋ زا وبەدينەنيە ي سوزدانيە سيلنوي زولوتوي وردى. ۆوسپولزوۆاۆشيس پولنىم وسلابلەنيەم مامايا، كوتوروگو دميتري دونسكوي رازبيل نا كۋليكوۆوم پولە ۆ 1380گ.، توحتامىش ۆ توم جە گودۋ دۆينۋلسيا نا مامايا ي نا ر. كالكە نانەس بىستروە ي سوكرۋشيتەلنوە پوراجەنيە.

پوبەدا ەتا دالا ۆوزموجنوست توحتامىشۋ زاحۆاتيت ۆلاست ۆ زولوتوي وردە ي وبەدينيت ۆنوۆ وبە چاستي ۋلۋسا دجۋچي. س كاجدىم گودوم روسلي ي ۋسيليۆاليس پروتيۆورەچيا مەجدۋ تيمۋروم ي ەگو كوۆارنىم، نو ەنەرگيچنىم ستاۆلەننيكوم. توحتامىش دەلال كاك راز تو، پروتيۆ چەگو گوتوۆيل ەگو تيمۋر. سترەمياس  ۆەرنۋت زولوتۋيۋ وردۋ ك لۋچشيم دنيام ۆرەمەني ۋزبەك-حانا (1312-1340), توحتامىش ناچال رياد پوحودوۆ زا راسشيرەنيە زولوتووردىنسكوي تەرريتوري، ۆ توم چيسلە ۆ زاكاۆكازە ي ازەربايدجانە، پوسلاۆ بولشوە ۆويسكو ۆ 1385 گ. دليا زاحۆاتا تەبريزا.

ۆەليكودەرجاۆنايا پوليتيكا توحتامىشا بىلا نەپريەملەما دليا راستۋششەگو تيمۋروۆسكوگو گوسۋدارستۆا ۆ ماۆەرانناحرە. توحتامىش نە تولكو بىل پومەحوي دەياتەلنوستي تيمۋرا، نو ۆمەستە س تەم پرەدستاۆليال ينتەرەسى گوسۋدارستۆا، كوتوروە ۆ سۋششنوستي سۆوەي بىلو پولنوي پروتيۆوپولوجنوستيۋ گوسۋدارستۆۋ تيمۋرا ۆ ماۆەرانناحرە» [ياكۋبوۆسكي ا. تيمۋر // ۆلاستەلين ەۆرازي. – الماتى: كوچەۆنيكي، 2003,س.107]

حورەزم بۇرىن التىن وردا قاراۋىنداعى جەر بولاتىن. وندا اقساق تەمىردىڭ دە بيلىگى ورنىققان جوق ەدى. سوندىقتان توقتامىس 1380 جىلى حورەزمدى التىن ورداعا قاراتتى. بۇل وقيعا كەيبىر ورىس تاريحشىلارى ايتىپ جۇرگەندەي، توقتامىستىڭ ءامىر تەمىرگە كۇش كورسەتۋى نەمەسە ونىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋى ماقساتىندا ىستەلگەن جوق ەدى. حاننىڭ ماقساتى جوعارىدا  ا.ياكۋبوۆسكي ايتقانداي، التىن وردانى بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرۋ بولاتىن. ورىس تاريحشىلارى توقتامىستىڭ ءازىربايجان جەرىنە جورىعىن دا ءامىر تەمىرگە قارسى ىستەلىنگەن ءىس دەپ ەسەپتەيدى. ال ونىڭ استارىن نوعاي تاريحشىسى م.گ.سافارگاليەۆ ءوزىنىڭ «التىن وردانىڭ قۇلاۋى» دەيتىن ەڭبەگىندە بىلايشا اشىپ كورسەتەدى: «س تەح پور، كاك تورگوۆىە پۋتي، سۆيازىۆايۋششيە زاپاد س ۆوستوكوم، پەرەمەستيليس س سەۆەرا نا يۋگ، وۆلادەنيە ازەربايدجانوم ي يرانوم دليا وبويح گوسۋدارستۆ پريوبرەلو وسوبو ۆاجنوە زناچەنيە. تيمۋر رانەە توحتامىشا ناچال بوربۋ زا زاحۆات يرانا. ەگو پەرۆىي پوحود نا يران، زاكونچيۆشيسيا وۆلادەنيەم ۆاجنەيشيمي ستراتەگيچەسكيمي پۋنكتامي ۆوستوچنوگو يرانا، وتنوسيتسيا ەششە ك 1380 گودۋ. ۆ 1385 گودۋ ۆويسكا تيمۋرا ۆتورگليس ۆ يسفاگان ي ازەربايدجان. س زاحۆاتوم ەتيح رايونوۆ تيمۋر نانوسيل بولشوي ۋدار زولوتووردىنسكوي تورگوۆلە»، – دەيدى [سافارگاليەۆ م.گ. 1960,س.146].

ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ءازىربايجان جەرىندەگى قاقتىعىس وسى جاعدايعا بايلانىستى بولاتىن. توقتامىس مۇندا تەمىردىڭ ۇلى ميرانشاح باستاعان قالىڭ قولمەن كەزدەسىپ، كەيىن شەگىندى. بۇل ماسەلە حالىق ەپوسىندا دا كورىنىس تاپقان: اڭعىسىن: «تاقسىر حانىمىز، دۇرىس ايتاسىڭ. ءبىز ايتايىق، ءسىز تىڭداڭىز. شاھارىڭىزدە حالىققا ءمالىم ءتورت قاقپا بار ەدى، سونىڭ ەكەۋى بەكىتۋلى بولسا، ەكەۋى اشىق تۇراتۇعىن ەدى. ءارتۇرلى جۇرتتان شاھارىڭىزگە ەسەپسىز كەرۋەندەر كەلەر ەدى. ءشاھارىڭدى ساۋدا قىلار ەدى. بارلىعىنىڭ زەكەتى قازىناڭىزعا كىرەتۇعىن ەدى. حالقىڭ سونداي دارحان ەدى. ويلاساڭ ۇلى داۋلەت ەدى. ال قازىرگى ۋاقىتتا جۇرتىڭدا جەمقورلار كوبەيدى. سىزگە ىقتيار بەرمەيدى. قالاڭدا جەسىر-جەتىم، اقساق-مايىپ جۇرە المايدى. قۇلدارعا بيلىك ءتيدى، قالاڭا باياعىداي كەرۋەندەر كەلمەيدى. ەگەر كەلە قويسا، ودان تۇسكەن ءدۇنيانى حان ءبىلىپ وتىر ما، بىلمەيدى عوي دەپ سىزگە قاراتا جىبەرمەيدى. اينالاڭداعىلار ءوزارا ۇلەسىپ الادى. وسى جاقتارىن كورە وتىرىپ، سىزدەن داۋلەت تايدى ما دەيمىن، تاقسىر»، – دەپ، حانعا تۋرالاپ قارادى [ەديگە. قياس ۆاريانتى // 1990,280-ب].

1386 جىلى تەمىر گرۋزيانى باسىپ الىپ، التىن وردانىڭ يرانعا وتەر جولىن ءبىر جولاتا كەسىپ تاستادى. تەمىر ءوزىنىڭ كاۆكازداعى ىقپالىن كۇشەيتۋمەن اينالىسىپ جاتقاندا، توقتامىس وڭتۇستىكتەگى شەكاراسىن كەڭەيتۋگە ۇمتىلدى. الايدا، حورەزمدى قولدا ۇستاپ تۇرۋعا تەمىردىڭ مۇمكىندىك بەرمەيتىنىن تۇسىنگەن سوڭ 1388 جىلى ونى تاستاپ شىعۋىنا تۋرا كەلدى.

1387 جىلى ءازىربايجاننان شەگىنگەن توقتامىستىڭ ءبىراز ادامدارى تەمىرگە تۇتقىنعا تۇسكەن ەدى. تۇتقىنعا تۇسكەندەرگە اقساق تەمىر «ءبىزدىڭ ارامىزدا اكە مەن بالانىڭ قۇقى بار. بىرنەشە اقىماقتىڭ كەسىرلەرىنەن وسىنشاما ادامدار نەگە ولۋلەرى كەرەك؟ بىزدەر اراداعى كەلىسۋلەردى ساقتاۋلارىمىز كەرەك جانە ۇيقىداعى تارتىپسىزدىكتى وياتىپ المايىق» دەپ تۇتقىندارعا بارلىق جاعدايلاردى جاساپ، شىعارىپ سالادى. شىن مانىسىندە مۇنى اقساق تەمىر جاناشىرلىقپەن ىستەمەگەن ەدى. ونىڭ ويى ۋاقىت ۇتۋ، التىن ورداعا قارسى قالىڭ اسكەر ۇيىمداستىرۋ بولاتىن. سەبەبى سول تۇرعاندا  قولىندا التىن وردانى باسىپ الاتىنداي كۇش جوق ەدى. نيزام-اد-دين ءشاميدىڭ «جەڭىستەر كىتابىندا» تەمىردىڭ توقتامىسقا قارسى جورىعى 1391 جىلى 22 قاڭتاردا باستالعاندىعى ايتىلادى. ول ءوز جورىعىنىڭ ماقساتىن جاسىرىپ، ياسسى، ساۋران، قاراشۇق ارقىلى ءجۇرىپ، سارىسۋ وزەنىن جاعالاپ، توبىل وزەنىنە دەيىن بارادى. سودان كۇرت بۇرىلىپ، توقتامىس سارايىنا قاراتا تىكە تارتادى. تەمىردىڭ توسىن ارەكەتىن بولجاي الماعان التىن وردا اياق استىنان ابىگەرگە تۇسەدى. بۇل جونىندە م.سافارگاليەۆ بىلاي دەپ جازادى: «ونو ناچالوس ەششە ۆ فەۆرالە 1391 گ.، ۆ ساراە و نەم ۋزنالي تولكو 6 اپرەليا» [سافارگاليەۆ م.گ. 1960,س.152]. بۇنىڭ ۇستىنە جىعىلعانعا جۇدىرىق، ءبىراز وعىلاندار مەن بەكتەر الاساپىران كەزەڭدە ەلىن ساتىپ كەتەدى. اتالعان جاعدايعا قاتىستى توقتامىستىڭ ياگايلوعا جازعان حاتىندا ناقتى دەرەكتەر ساقتالعان. «مى ۋزنالي وب ەتوم تولكو توگدا، كوگدا ون دوشەل دو پرەدەلوۆ (ناشەگو) گورودا، سوبراليس ي ۆ تو ۆرەميا، كوگدا مى حوتەلي ۆستۋپيت ۆ سراجەنيە، تە زلىە ليۋدي س ساموگو ناچالا پوشاتنۋليس ي ۆسلەدستۆيە ەتوگو ۆ نارودە پرويزوشلو سمياتەنيە. ۆسە ەتو دەلو سلۋچيلوس تاكيم وبرازوم. نو بوگ ميلوستيۆ ي ناكازال ۆراجدەبنىح نام وگلانوۆ ي بەكوۆ، ۆو گلاۆە كوتورىح ستويالي بەكبۋلات، حودجا-مەدين، بەكيش، تۋردۋچاك-بەردي ي داۆۋد»، – دەپ جازادى حان [گرەكوۆ ب.د.، ياكۋبوۆسكي ا. زولوتايا وردا ي ەە پادەنيە. – م.–ل: ناۋكا،  1950,س.366].

بۇدان بۇرىن قاڭتاردا توقتامىس اقساق تەمىرگە ءوز ەلشىلەرىن جىبەرگەن ەدى. ەلشىلەر تەمىرگە التىن وردا حانىنىڭ اتىنان كوپ سىي-سياپات ۇسىنادى. سايگۇلىك جىلقىلار، قىران قۇستار سىيلايدى. توقتامىس ءامىر تەمىردەن ۇلكەن كەشىرىم ءوتىنىپ، ارادا ورىن العان كەلەڭسىزدىكتەردىڭ سەبەبىن تۇسىندىرۋگە تىرىسقان.  جولداعان حاتىندا تەمىردىڭ اكە ورنىنا «اكە» بولعانىن، كوپ «جاقسىلىقتار» جاساعانىن جازا كەلىپ، ارام نيەتتى ادامداردىڭ سوزىنە ەرىپ، ارانداتۋلارىنا ۇشىراپ، قاتەلىكتەر جىبەرىپ العاندىعىنا، تاعى دا كوپتەن-كوپ كەشىرىم سۇرايدى. وتكەن ارەكەتى ءۇشىن ۇيالاتىنىن جانە شىن نيەتىمەنەن قاپالاناتىنىن ايتىپ، ەندى وزىنە ۇسىنىلعان شەكارادا تۇرۋعا ريزالىق  بىلدىرگەن.

سول كەزدەگى قالىپتاسقان ەلارالىق زاڭعا قاراعاندا بۇل توقتامىس تاراپىنان جاسالعان كوپ تومەندەۋ ەدى. سەبەبى ول زامانداعى قىپشاق دالاسىن بيلەۋشىلەر شىڭعىس حاننان قالعان زاڭدىلىقتى باسشىلىققا العان. ال توقتامىس  بولسا، شىڭعىس حان تۇقىمى، تاقتىڭ زاڭدى مۇراگەرى. اقساق تەمىر قارادان شىققان. توقتامىس بۇل جاعدايدى جاقسى ءبىلدى. بىلگەندىگى حالىق ەپوسىندا:

ساماركاندتا ۋتىرگان

اياگى چونتىك شاھ تيمەر

ەل بىتكەنگە جاۋ بولدى،

مەن دە وعان جاۋ بولدىم.

اسىلسىزدان تۋگان تيمەر بي

ساماركاندتا شاھ بۋلسا،

ۋنيكە يورتكا باش بۋلسا،

يانى مين شاھ ديپ بەلميمەن،

سامارقاندا وتىرعان

اياعى شونتىق شاھ تەمىر

ەل بىتكەنگە جاۋ بولدى،

مەن دە وعان جاۋ بولدىم.

اسىلسىزدان تۋعان تەمىر بي

سامارقاندا شاھ بولسا،

ون ەكى جۇرتقا باس بولسا،

ونى مەن شاھ دەپ بىلمەيمىن، –

دەپ حاننىڭ ءوز اۋزىنان بەرىلەدى [يداگا. – كازان: 1988,115-ب].

تەمىر قالىپتاسقان نيزامدى بۇزىپ وتىر. سوعان قاراماستان حان تەمىردىڭ قويعان شارتتارىنا كەلىسەمىن دەپ ريزالىق ءبىلدىردى.

ال ول بولسا، «مەن ونى ءوزىمنىڭ بالالارىمنىڭ دەڭگەيىنە دەيىن كوتەردىم، مەنى تىڭدامادى» دەگەن سياقتى تايعاق دالەلدەر ايتىپ، ءوز رايىنان قايتپايدى. توقتامىس اقساق تەمىرمەن مۇمكىن بولعانىنشا سوعىسپاۋعا تىرىستى. تەمىر ءتونىپ كەلگەندە قولىن كەيىن شەگىندىرىپ، ءجۇرىپ-تۇرۋعا قيىن جەرلەرگە قاراتا كەتتى. بۇل وقيعالاردىڭ سىلەمى دە حالىق ەپوسىنان كورىنىس تاپقان. ۇلتتىق ۆەرسيالاردىڭ اۋەلگى بولىگىندە ەدىگەنىڭ بەينەسى بىرتە-بىرتە تۇلعالانىپ، ونىڭ اقىلدىلىعى، باتىرلىعى، ادالدىعى، ەلگە قامقور بولعاندىعى، سول سەكىلدى ەدىگەنى سوزگە ەرگەن توقتامىستىڭ قۋعىن-سۇرگىنگە سالعانى كوركەمدىك شەشىم تاپقان. ەپوستىڭ باستى قاھارمانىنا، جاعىمدى كەيىپكەرگە اينالعان. بىراق ساتەمىر حانعا قاشقان ونىڭ بالاسىن ەرتىپ، توقتامىسپەن سوعىسىپ، بۇلىك سالۋعا كەلۋىنەن باستاپ، ەدىگەنىڭ بۇرىنعى قادىر-قاسيەتى تومەن تۇسە باستايدى. «ەدىگە» جىرىنىڭقازاقشا نۇسقالارىندا قاشقان ەدىگەنىڭ  ەدىلدەن ءارى وتكەن ساتتەن باستاپ كوركەم بەينەسى سولعىن تارتا بەرەدى. بۇعان دەيىن جىردى وقۋشىنىڭ  نەمەسە تىڭداۋشىنىڭ  بار ىقىلاس-پەيىلى ەدىگە جاعىندا بولادى. ەدىگە بالاسى ءنۇرادديندى ەرتىپ، جاۋلىق ماقساتپەن كەلگەندە، ەل دۇرلىگەدى. قورقىنىش تۋادى. بۇل جونىندە: «ەل قورقىپ ءبۇلدى. توقتامىس حانعا حابار ەتتى. «ەدىگە ەكى بولەك كەلدى»، – دەپ. حان ايتتى: «ءاي، جۇرتىم! قويىڭىزدى سويىڭدار، قول قۋسىرىپ الدىنا بارىڭدار. سىزگە تيمەس، مەنىڭ ءۇشىن بۇلمەڭدەر»، – دەدى»، – دەلىنگەن [ماعاۋين ە. ەدىگە. 1993,71-ب]. حاننىڭ وسى لەپەسىنەن ەلدى بۇلىنشىلىكتەن ساقتاپ قالايىن دەگەن «شىڭعىس-نامە»

جۇبانازار اسانوۆ،

فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى،

اقتوبە مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق

ينستيتۋتىنىڭ وقىتۋشىسى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz