شەرىك جيناپ شەپ تۇزەپ، شەرۋ قۇرىپ كونستيتۋتسيا كۇنىن اتاپ وتتىك. قازاقشاسى ءتىلى ەندى شىققان بالانىڭ بىلدىرى سەكىلدى قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ولەۋسىرەي ەستىلگەن كومانداسىنا ۇرانداتىپ ءۇن قوسقان اسكەرىمىز ايبارلى ما، الدە جايدارلى ما ونى ەندى سول سالانىڭ ماماندارى ايتا جاتار. ايتەۋىر، اتا زاڭىمىزدى قارۋدىڭ كۇشىمەن بولسا دا قورعاپ قالاتىنىمىزدى وزگەگە دە، وزىمىزگە دە ەمەۋىرىنمەن بىلدىردىك. ايتكەنمەندە، باس قۇجاتقا كۇن سايىن قۇرمەت كورسەتسەك تە ارتىق ەمەس دەيتىندەر دە از ەمەس ورتامىزدا. بۇل پىكىرمەن قوس قولىمىزدى كوتەرىپ كەلىسەمىز... دەي المايمىز. نەگە؟ ونىڭ سەبەبى تىم كوپ. سول كوپتىڭ ىشىنەن كوبىگى شىققان، تالاي تالقىعا تۇسسە دە تالايسىز كۇيى قالىپ كەلە جاتقان تاقىرىپقا توقتالايىق.

وزگەنى قايدام، قاراپايىم حالىق كەز كەلگەن زاڭعا، مەيلى ول كونستيتۋتسيا بولسىن، ونىڭ ورىندالۋ بارىسىنا قاراپ باعا بەرەدى. ياعني، بىزدە وسى قاسيەتتى قۇجاتتا جازىلعان قاعيدالار قاتاسىز جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر ما، ماسەلە سوندا. ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار زاڭدىلىعىنىڭ ساقتالۋىنا تورەلىك ايتاتىن سوتتارىمىز تەكتى مە؟. ەگەر سوتتار وزدەرى باس بولىپ زاڭدى بەلدەن باسىپ جۇرسە تورەلىكتى كىم ايتادى.   اڭگىمە وسى تۋرالى.

شەرىك جيناپ شەپ تۇزەپ، شەرۋ قۇرىپ كونستيتۋتسيا كۇنىن اتاپ وتتىك. قازاقشاسى ءتىلى ەندى شىققان بالانىڭ بىلدىرى سەكىلدى قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ولەۋسىرەي ەستىلگەن كومانداسىنا ۇرانداتىپ ءۇن قوسقان اسكەرىمىز ايبارلى ما، الدە جايدارلى ما ونى ەندى سول سالانىڭ ماماندارى ايتا جاتار. ايتەۋىر، اتا زاڭىمىزدى قارۋدىڭ كۇشىمەن بولسا دا قورعاپ قالاتىنىمىزدى وزگەگە دە، وزىمىزگە دە ەمەۋىرىنمەن بىلدىردىك. ايتكەنمەندە، باس قۇجاتقا كۇن سايىن قۇرمەت كورسەتسەك تە ارتىق ەمەس دەيتىندەر دە از ەمەس ورتامىزدا. بۇل پىكىرمەن قوس قولىمىزدى كوتەرىپ كەلىسەمىز... دەي المايمىز. نەگە؟ ونىڭ سەبەبى تىم كوپ. سول كوپتىڭ ىشىنەن كوبىگى شىققان، تالاي تالقىعا تۇسسە دە تالايسىز كۇيى قالىپ كەلە جاتقان تاقىرىپقا توقتالايىق.

وزگەنى قايدام، قاراپايىم حالىق كەز كەلگەن زاڭعا، مەيلى ول كونستيتۋتسيا بولسىن، ونىڭ ورىندالۋ بارىسىنا قاراپ باعا بەرەدى. ياعني، بىزدە وسى قاسيەتتى قۇجاتتا جازىلعان قاعيدالار قاتاسىز جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر ما، ماسەلە سوندا. ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار زاڭدىلىعىنىڭ ساقتالۋىنا تورەلىك ايتاتىن سوتتارىمىز تەكتى مە؟. ەگەر سوتتار وزدەرى باس بولىپ زاڭدى بەلدەن باسىپ جۇرسە تورەلىكتى كىم ايتادى.   اڭگىمە وسى تۋرالى.

الەمدە قۇقىقتىق جۇيە بىرنەشەۋ. ءبىزدىڭ بۇگىنگى قولدانىپ جۇرگەنىمىز باستاۋىن رومان-گەرمان نەمەسە كونتينەنتالدى دەپ اتالاتىن قۇقىقتىق جۇيەدەن الاتىن كەشەگى كەڭەستىك سوت جۇيەسىنىڭ سارقىنشاعى. ال كەڭەستىك سوت جۇيەسى نەگىزىنەن جازالاۋشىنىڭ ءرولىن اتقارعانى بەلگىلى. بولماشى قىلمىس ءۇشىن تالاي جىلدى ارقالاتىپ جىبەرۋ، كۇناسىز جانعا جاساماعان قىلمىستى جاپسىرا سالۋ، تامىر-تانىسى مىقتىنى تەمىر تورعا جىبەرمەي الىپ قالۋ، پارا بەرگەنگە بارا بەر دەيتىن، بەرە الماعانعا قالا بەر دەيتىن سوت جۇيەسى سول كەزدەن بەرى قالىپتاسىپ، ىرگەسى جاقسىلاپ بەكىگەن. تاۋەلسىزدىكتىڭ تالاي جىلىن ارتا قالدىرىپ، دەموكراتياعا قۇلاش ۇرعان ءححى عاسىردا دا سول دەرتتەن تولىق ارىلا الماي كەلەمىز. ادام قۇقىعىن ەڭ ءبىرىنشى قوياتىن حالىقارالىق ستاندارتتارعا ءالى جەتە الماي كەلەمىز.

ارينە، ءبىزدىڭ ءوز دامۋ جولىمىز بار دەگەندى شەنەۋنىك بىتكەن ءتامسىل قىلادى. شىنىندا وركەنيەتتى الەم بۇگىنگى كۇنگە ۇزاققا سوزىلعان ەۆوليۋتسيامەن جەتسە، ءبىز كەڭەستىك كەزدەن قالىپتاسقان كوزقاراستاردى 180 گرادۋسقا وزگەرتىپ «رەۆوليۋتسيالىق» جولمەن جەتتىك. سوندىقتان ءالى دە كەم-كەتىك تۇستارىمىز از ەمەس. بىراق، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ بويىندا ارقاشان بولعان. ەندەشە، نەگە قارا قىلدى قاق جارادى دەپ سەنگەن سوتتار پاراقور رەتىندە سوزگە قالا بەرەدى؟ ويتكەنى سوتتاردىڭ پەندەلىگى باسىم. ارينە، سوت رەفورمالارىنىڭ جەمىس بەرۋى ءۇشىن حالىقتىڭ ساناسىندا قۇقىقتىق سىلكىنىس بولۋى قاجەت. زاڭعا مويىنسۇناتىن، وزگەنىڭ ەڭبەگىن، قۇقىعىن سىيلاي بىلەتىن ازاماتتارعا تاربيە بالا كۇنىنەن بەرىلۋى ءتيىس.

ەڭ باستىسى ءبىزدىڭ سوتتار ەڭ الدىمەن ادامداردى سوتتاۋمەن ەمەس، اقتاۋمەن اينالىسۋى كەرەك سەكىلدى. سوندا عانا ادامداردىڭ سوتقا سەنىمى ويانادى. وسى ارادا مىنا ءبىر مىسالدى ايتا كەتكەن ءجون. قازىر ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە سوت عيماراتتارىن جاڭالاۋ قولعا الىنىپ جاتىر. جاڭا سوت عيماراتتارى زاماناۋي تەحنيكامەن تولىق جابدىقتالىپ، سوت وتىرىسى بارىسىندا سۋديانىڭ، ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ، قۇقىقتارىن قورعاۋ ماقساتىندا بەينەباقىلاۋلار ورناتىلۋدا. بۇگىندە جوعارى سوتتىڭ توراعاسى استاناداعى ءوز كابينەتىندە وتىرىپ اۋداندىق نەمەسە وبلىستىق سوتتاعى كەز كەلگەن پروتسەستى باقىلاي الادى. بالقاش قالاسىندا جاڭادان سالىنعان سوت عيماراتىندا دا وسىنداي جەتىستىكتەر بار. ونى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزى تاماشالاعان ەدى. اۋداندىق سوتتىڭ بىرىندە ۇرلىق ىستەگەن ەكى ازاماتتىڭ ۇستىنەن سوت پروتسەسى ءجۇرىپ جاتتتى. پرەزيدەنت ولارمەن تىلدەسۋگە نيەت ءبىلدىرىپ، اپتالداي ازاماتتاردىڭ نە ءۇشىن ايىپكەر اتانعانىن سۇرايدى. ولار ۇساق ۇرلىقپەن اينالىسىپتى. وعان سەبەپ - جۇمىسسىزدىق بولعانىن مويىندادى. پرەزيدەنت ءىستى جۇرگىزۋشى سۋديادان ولاردىڭ جازاسىن جەڭىلدەتۋ جولدارى بار ەكەنىن بىلگەن سوڭ ايىپكەرلەرگە مەيلىنشە جەڭىل جازا قولدانىپ، بوستاندىققا شىققان سوڭ ولاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋدى جەرگىلىكتى بيلىككە تاپسىردى. پرەزيدەنت سوتتاردىڭ مىندەتى ادامداردى تۇرمەگە قاماۋ ەمەس، جاساعان قىلمىسى جەڭىل بولسا تاعى ءبىر مۇمكىندىك بەرۋ ەكەنىن ەسكەرتتى.

مىنە، ەلباسىنىڭ ءوزى باس بولىپ سوتتاردىڭ ادىلدىگىن، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى جوعارى قويۋىن تالاپ ەتىپ وتىر. ءبىزدىڭ سوت جۇيەسىندەگى كەڭەستىك كەزدەن قالعان كەرى ەلەمەنتتەر جويىلعانشا حالىقتىڭ وعان سەنىمى ارتپايتىنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. سوت تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتپەي ءادىل قوعام ورناتۋ تىپتەن مۇمكىن ەمەس. وكىنىشكە وراي، سوڭعى جىلدارى سوتتاردا كادر تاپشىلىعى ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلەدى. سوتتاردىڭ ءوز قىزمەتىنەن كەتۋى تاۋەلسىزدىكتىڭ بولماۋىندا. ءتۇرلى شەنەۋنىكتەردىڭ قىسىمىنا شىداماي تەرىس ۇكىم شىعارعان كەيبىر سوتتار بۇل سالاعا قايتىپ جولاماۋعا بەكىنەدى. وزگەنىڭ كوز جاسىنا قالعىسى كەلمەيدى، بىرەۋدىڭ قولىنداعى وتقا سالار كوسەۋ بولعىسى كەلمەيدى. ال جالاقىنى مىسە تۇتپاي پارا الاتىن سوتتار تۋرالى اڭگىمە مۇلدەم باسقا. بيىلدان باستاپ سوتتاردىڭ جالاقىسى 60 پايىزعا كوبەيدى. بىراق امال نە، جەپ ۇيرەنگەن قۋلار جەمقورلىعىن قويار ەمەس. قازىر سوتتاردىڭ ماتەريالدىق جاعدايى وتە جاقسى دەۋگە بولادى. بۇرىن مەملەكەت تاراپىنان بۇلاي كوڭىل بولىنبەگەن. بۇل شارالاردىڭ ءبارى سوت بەدەلىن كوتەرۋ، سۋديالاردىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەس تورەلىك جاساۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جاسالعانىن ەڭ الدىمەن سۋديالار ءبىلۋى ءتيىس ەدى. بىراق سولاي بولماي تۇر-اۋ.

«اباي-ينفورم».