– قايداعى بيلىك؟ – دەيسىزدەر عوي:

– بىزدەگى، قازاقستانداعى، بيلىك.

– قاي بيلىك؟ – دەيسىزدەر عوي:

– پرەزيدەنتتىك بيلىك.

– نەگە، قالايشا؟ – دەيسىزدەر عوي:

– بىلايشا. قىسقا ايتايىن. وزىمىزگە عانا ەمەس، الىس-جاقىنداعى وزگەلەرگە دە ءمالىم سەمەي اتوم-يادرولىق پوليگونىن جابۋ كۇرەسىن رەسمي اشىق باستاپ، كرەملدەگى «قۇداي» م.گورباچەۆقا تالاپ حات جازىپ، ونداعىلاردى قاتتى دۇربەلەڭگە تاپ ەتكەن كەشىرىم بوزتاەۆ حالىقتىڭ، اتوم-يادرولىق كۇشكە قارسى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ  قولداۋىمەن  اقىرىندا ماقساتىنا  جەتتى.

كەشىرىمدى بىردەن قولداعان تانىمال قايراتكەرلەردىڭ العى توبى: كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى ە.ۆەليحوۆ، سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ل.زايكوۆ، بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ جونىندەگى  سوۆەتتىك  كوميتەتتىڭ توراعاسى جازۋشى-پۋبليتسيست گ.بوروۆيك، كسرو حالىق دەپۋتاتى جازۋشى، دارىگەر يۋ.ششەرباك، كسرو قارۋلى كۇشتەر شتابىنىڭ باستىعى ارميا گەنەرالى م.مويسەەۆ، بىرىككەن قارۋلى كۇشتەردىڭ ۆارشاۆا باس شتابىنىڭ باستىعى ارميا گەنەرالى ۆ.لوبوۆ، كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەكولوگيا جايىنداعى كوميسسياسىنىڭ باستىعى اقىن ك.سالىقوۆ، قازاقستاننىڭ ماسكەۋدەگى وكىلى س.ءابدىلدين. ولار گازەتتەرگە باتىل ماقالا جازىپ، تەلە-راديو تىلشىلەرىمەن سۇحباتتاسقاندارىندا اشىق سويلەدى.

ە.ۆەليحوۆ سەمەي، كۋرچاتوۆ قالالارىندا ەكى مارتە بولىپ، جاعدايدى كورىپ-ءبىلىپ، ك.بوزتاەۆتىڭ پوليگوندى جابۋ، باسقا جاققا كوشىرۋ تالابىن قولداپ، گورباچەۆقا حات تاپسىرعان.

كەشىرىممەن حيروسيما-ناگاساكيدەگى حالىقارالىق جيىندا تانىسقان شەتەلدىك عالىم-قايراتكەرلەر دە ايتقان وڭ پىكىرلەر بارشىلىق.

وزىمىزدەگى ەڭ ءتۇيىندى اقيقات ءسوز:

«...پرينتسيپيالنوست، ترەبوۆاتەلنوست ك سەبە ي درۋگيم، زابوتا و ليۋدياح، چۋتكوست ي ۆنيمانيە ك نيم سنيسكالي ۆام زاسلۋجەننىي اۆتوريتەت ي ۋۆاجەنيە ۆ رەسپۋبليكە. نەوتسەنيم ۆاش ۆكلاد ۆ رەشەنيە پروبلەم، سۆيازاننىح س زاكرىتيەم سەميپالاتينسكوگو يادەرنوگو پوليگونا، س سوزدانيەم سيستەمى سوتسيالنوي زاششيتى ناسەلەنيا، پوستراداۆشەگو وت يسپىتاني اتومنوگو ورۋجيا».

پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ مىرزانىڭ كەشىرىمدى جاسى الپىسقا تولۋىمەن قۇتتىقتاعان جەدەلحاتىنان  (23.06.1993 ج.) ءۇزىندى. الايدا  ول كەيىن بۇل ويىنان اينىپ كەتتى. كەشىرىم قايتىس بولىپ (1999 ج.): «پوليگوندى ءبىز جاپتىق!.. مەن جاپتىم!..» دەگەندەر تابىلىپ، مارقۇمنىڭ ارۋاعىنا شابۋىل جاساي باستاعاندا: «بۇل نەتكەن سۇمدىق؟! الباتى سويلەۋدى توقتاتىڭدار!» دەمەدى. ورىستار ايتاتىنداي: «مولچانيە – زناك  سوگلاسيا».

ال اتاققۇمارلارعا شانشۋ بولعان ءسوز:

«...پوليگوندى جاپتىرۋ كۇرەسىمنىڭ باستالۋىنان اياقتالۋى الدەقايدا قيىن بولدى... وكپەك جەلدىڭ قاي جاقتان سوققانىن ءبىلدىم. ول ەڭ الدىمەن قوعامدىق قوزعالىس جەتەكشىلەرىنەن باستالدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى، ءتىپتى سەمەيگە ات ءىزىن العاش رەت سالسا دا، باياعى يۋلي تسەزارشا: - باردىم، كوردىم، جەڭدىم! - دەپ  شىعا بەردى...

پوليگوندى جابۋ ماسەلەسى شەشىلۋگە جاقىنداعاندا، وكىنىشكە قاراي، باسقا ءبىر ماسەلەنىڭ شەتى – بۇل كىمنىڭ ەڭبەگى دەگەن سۇراق قىلتيدى. ءباسپاسوز بەتىن جاۋىپ كەتكەن جاريالانىمداردا ەڭبەك «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىكى، تەك قانا سونىكى، دەلىندى. قوزعالىستىڭ ءاربىر ارەكەتى اسپانداتا ماداقتالدى. ونىڭ بەلسەندىلەرى (كەزدەيسوق  جۇرگەندەر دە بار) قوزعالىسقا باسقاشا باعىت بەرە باستادى: ولار وزدەرىنىڭ مىندەتى سەبەپتى-سەبەپسىز جيىن-جينالىس وتكىزە بەرۋ دەپ ءبىلدى. جالعان دەرەك تاراتىپ جىبەرگەندەرى دە بولدى. جينالىسقۇمارلىق كەۋدەمسوق جەلپىنىسكە، جۇلقىنىسقا اينالىپ، ءومىر شىندىعىنان اۋىتقىپ كەتىپ جاتتى» (كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ «سەمەي پوليگونى» كىتابىنان. 1992 ج. كىتاپتىڭ  نازارباەۆقا سيلانعانىنا ءشۇبام جوق).

كەزىندە گ.كولبين مەن ن.نازارباەۆ جەدەل قۇرعان «نەۆادا-سەميپالاتينسك» قوزعالىسى باسشى-قوسشىلارىنىڭ پوليگون تۋرالى سوزدەرىندە، ماقالالارىندا «كەشىرىم بوزتاەۆ» دەگەن اتى-ءجون ايتىلمايتىن، جازىلمايتىن بولدى. ول سولاقايلىققا ءارى تاڭدانىپ، ءارى نارازى بولىپ، 2009-جىلى شىلدە ايىنىڭ 19-كۇنى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆقا «كەشىرىمنىڭ كىناسى نە؟» دەپ اشىق حات جازىپ، دوسىڭىز ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ پوليگون تاريحىنان كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ اتىن وشىرۋگە تىرىسۋىن توقتاتۋعا پارمەنىڭىز جەتپەي جۇرگەنى قالاي دەگەن سىڭايدا سۇراق قويدىم. اكىمشىلىگىندەگى ءبىر شەنەۋنىگىنەن: پرەزيدەنت حاتىڭىزبەن تانىستى، ايتقاندارىڭىز الاي عوي، بىلاي عوي، وتكەندى قايتالاي بەرىپ قايتەمىز، دەپ بۇلعالاقتاتقان جاۋاپ كەلدى. سول كوپە-كورىنەۋ سەلقوستىق بۇگىن دە  ساقتاۋلى. مىسالى، ادەبيەتىمىزدىڭ قادىرلى ەكى اقساقالى – مىڭباي ءراش پەن ۋاحاپ قىدىرحانۇلى بيىلعى مامىر ايىنىڭ 21-كۇنى پرەزيدەنت ق.توقاەۆقا جولداعان «جانپيدالىق جاساعان ازامات ەدى!» دەپ اتاعان حاتتارىندا كەشىرىمنىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولاتىنىن اتاپ ايتىپ: «...زۇلمات پوليگوندى  جاپتىرۋ ماقساتى ىسكە اسقان كەشىرىم بوزتاەۆقا «قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرۋدى وتىنەمىز! بۇل – جاستارى 90-نان اسقان ءبىزدىڭ عانا ەمەس، كەشىرىم مارقۇمنىڭ كىم بولعانىن جاقسى بىلەتىن مىڭداعان قازاقستاندىقتىڭ تىلەگى، دەپ ءبىلىڭىز» دەگەن (حات «جاس الاش» گازەتىندە جاريالاندى). پرەزيدەنتكە مۇنداي ىزگى نيەتپەن، يگى تىلەكپەن جازىلعان حات از بولمادى، دەي الامىن.

ەلىنە، حالقىنا مول ەڭبەك ءسىڭىرىپ وتكەن تاريحي تۇلعا مارقۇمداردى  ماراپاتتاۋ ءداستۇرى سوۆەت وداعىندا دا بولعان. ال بىزدەگى بيلىك يەلەرى ونى ەسكەرمەدى، جۇرتشىلىقتىڭ تىلەگىن ەلەمەدى. ەڭ بولماسا استانادا  جيىن  وتكىزبەدى. بۇل ومىردە، قازاق جەرىندە بوزتايۇلى كەشىرىم اتتى ادام، ازامات، قاھارمان بولماعانداي!..

عابباس قابىشۇلى

(01. 09. 2023 ج.)

Abai.kz