امەريكاداعى ىلگەرگى پرەزيدەنت سايلاۋىندا رەسپۋبليكاشىل ترامپتىڭ ورىنىن دەموكراتياشىل بايدەن باسقاندا ساياسي ساراپشىلار «اق ءۇيدىڭ قىتايعا ۇستانعان قاتقىل ساياساتى جۇمسارادى» دەپ تون پىشكەن ەدى.

اۋعانىستاندا تالىپتەردىڭ قايتادان بيلىككە كەلۋى، ءپۋتيننىڭ ۋكرايناعا سوعىس اشۋى – بايدەننىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ وسالدىعىنىڭ كورىنىسىندەي باعالانعان. سوڭعى الەمدىك ۇردىستەر كورسەتكەندەي، اق ءۇيدىڭ جاسامىس باسشىسىنىڭ اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسىپ، گەوساياسي ۇپايىن دابىرا قىلماي تۇگەندەپ كەلگەنىن بايقايمىز. ول اسىرەسە، الەمنىڭ ەكىنشى الىپ ەكونوميكاسىنا اينالعان، «دۇنيەجۇزىنە جاڭاشا ساياسي-ەكونوميكالىق ءتارتىپ كەرەك» دەپ وتىرعان قىتايعا قارسى الىپ بارعان جۇرىستەرىنەن انىق كورىنەدى. ترامپ قىتاي تاۋارلارىنا كەدەن سالىعىن كوتەرىپ، «ساۋدا سوعىسىن» باستاسا، بايدەن قىتايعا بەرەتىن ساندىق تەحنولوگيا جابدىقتارى مەن وزىق ۇلگىلەرىن شەكتەپ، «چيپ سوعىسىن» اشتى.

كوروناۆيرۋستى دا ساياسي كادەسىنە جاراتقان قىتايعا قارسى گەوساياسي قۇرساۋ جاسادى. اۋستراليا، ءۇندىستان، جاپونيانىڭ باسىن قوسىپ، تەڭىز تاسىمالىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن تورتتىك وداق قۇردى. قىتايعا ارقا سۇيەپ، اتوم سىناعىن كۇشەيتكەن سولتۇستىك كورەيگە قارسى جاپونيا مەن وڭتۇستىك كورەيدى اتتانىسقا كەلتىردى. فيليپپىندە بۇرىنعى اسكەري بازاسىن قايتا اشتى. قىتاي باسشىسى قايتا سايلانعاندا ءبىرىنشى بولىپ قۇتتىقتاي بارعان ۆەتنام باسشىسىمەن كەزدەسىپ، جاڭا ستراتەگيالىق كەلىسىمگە قول قويدى. ءپۋتيننىڭ دە قىتايدىڭ اسكەري كومەگىنەن ءۇمىت ءۇزىپ، كيم چەن ىنمەن اۋىز جالاسا قالۋى دا، اق ءۇيدىڭ قىتايعا كورسەتكەن ساياسي قىسىمىنىڭ اسەرىنەن دەپ باعامداۋعا دا بولادى.

قىتاي باسشىسىنىڭ ىرىقسىز ورىنعا تۇسكەنى جاقىندا جاڭا دەليدە وتكەن «ۇلكەن جيىرمالىق» ەلدەرىنىڭ باسقوسۋىنان دا انىق كورىندى. «سوعىس قىلمىسكەرى» اتانعان ورىس باسشىسىنا ۇقساپ، ءدۇبىرلى باسقوسۋعا بارماي قالدى. ونىڭ ورنىنا بارعان قىتاي ۇكىمەتباسى دا ىڭعايسىز جاعدايدا قالعان. ونىڭ الدىندا قىتايدىڭ جاڭا مەملەكەتتىك كارتاسى جاريالانعانى بەلگىلى. اتالمىش كارتادا قىتايدىڭ شەتەلدەرمەن شەكارالاس ايماقتارىنداعى داۋلى جەرلەر قىتاي جەرى رەتىندە كورسەتىلگەن. وعان قارسى ەكەۋارا كەزدەسۋدە ءۇندىستان ۇكىمەتباسى قىتايلىق ارىپتەسىنە نارازىلىق بىلدىرگەن. يتاليا باسشىسى «ءبىر جول، ءبىر بەلدەۋدەن» رەسمي تۇردە شىعاتىنىن ايتسا، انگليا باس ءۋازىرى دە ءوز اۋماعىنداعى قىتايدىڭ تىڭشىلىق ارەكەتتەرىنە شاعىمىن جەتكىزگەن. ءۇندىستان باسشىسى القالى جيىندا قىتاي قارىزىن كەشىرۋدەن باس تارتقان ەكونوميكالىق تىعىرىقتاعى ەلدەردىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ، ناتيجەسىندە افريكا وداعىنا كىرەتىن ەلدەر «ۇلكەن جيىرمالىقتىڭ» قاتارىنا قوسىلاتىن بولعان. افريكاداعى كەدەي ەلدەر مەن مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ قىتايدىڭ ەڭ سەنىمدى دوستارى ەكەنى بەلگىلى. قىتاي ءۇشىن تاعى ءبىر ەلەڭدەرلىك جاڭالىق – اقش پەن ەۋرووداق اقشا شىعارىپ، يتاليادان باستالىپ، ورتا شىعىستى باسىپ ءوتىپ، ۇندىستانعا تابان تىرەيتىن تەمىر جول ءدالىزىن سالۋعا تاراپتار ءوزارا كەلىسكەن. اتالمىش جوبا قىتايدىڭ «ءبىر جول، ءبىر بەلدەۋىنىڭ ورىنىن باسادى» دەگەن بولجام بار.

ءوزىمىز كىرەتىن ورتا ازيانىڭ اقش، قىتاي، رەسەي قاتارلى گەوساياسي ۇشتاعاننىڭ ورتاسىنا ورنالاسقانى بەلگىلى. مامىردا قىتاي باسشىسى باتىس حان پاتشالىعى كەزىندە «ۇلى جىبەك جولى» باستاۋ العان ءشيان قالاسىنا ايماق باسشىلارىن جيناپ، سالتاناتتى قوناقاسى بەرىپ، الەم نازارىن اۋدارىپ ەدى. كۇنى كەشە امەريكادا ورتا ازيا باسشىلارىمەن بايدەننىڭ كەزدەسۋى ءوتتى. اق ءۇي ءباسپاسوزىنىڭ مالىمەتىنشە، اقش پرەزيدەنتى كەزدەسۋدە تۋىسقان رەسپۋبليكالاردىڭ ەگەمەندىگى مەن تەرروتوريا تۇتاستىعىنا، ەنەرگەتيكا قاۋىپسىزدىگى مەن تاۋار تاسىمالىنىڭ ىركىلىسسىزدىگىنە كەپىل بەرەتىنىن جەتكىزگەن. ۋكراينانىڭ كۇيىنە قاراپ، كىمنىڭ ناعىز دوس، كىمنىڭ ساياسي پايداكوس ەكەنىن ايىرىپ، ايماق باسشىلارى ساباق العانى انىق.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz