«لاتىن قارپىنە كوشۋ - جەكەلەگەن وقىمىستى قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ ارىزى، ارمانى. مۇنى ۇزاقتى ويلاعاندار عانا سەزىنەدى، ءتىپتى تەز جەتۋگە اسىعادى! الايدا قازاق كوشەتىن جاڭا لاتىن جازۋى تۇركياداعى سىقىلدى （وتكەن عاسىردىڭ العى جارىمىنان قالعان جوبا） ەمەس، كلاۆياتۋراداعى 26 لاتىن تاڭباسىمەن شەشىلەتىن جازۋ بولعانى ءجون. ايتپەسە ول وسى كيريلل جازۋىنان اسا المايدى...”

 سۇلتان جانبولاتوۆ

 (قازاقي لاتىنشا جوبانىڭ جاماۋ- جاسقاۋسىز ۇلگىسى)

قۇرمەتتى توراپتاستار، كوپتەن تالقىلاپ كەلە جاتقان قازاقي لاتىنشا جوبا دەيتىن تالقىمىزدى ءبىر قورىتىندىلايتىن جەرگە جەتىپ تە قالدىق. “قازاقي لاتىنشا جوبانىڭ جاماۋ- جاسقاۋسىز ۇلگىسى” دەگەن قوسىمشا تاقىرىپتان- اق، ءبىزدىڭ ەجەلدەن اعىلشىن- لاتىننىڭ 26 تاڭباسىمەن عانا قازاقي جوبا جاسايمىز دەگەن ويىمىزدىڭ مەنمۇندالاپ، ايعايلاپ تۇرعاندىعى بەلگىلى. ەندى ايتىلعان وسى قازاقي لاتىنشا جوباعا زەر سالا وتىرىڭىزدار:

 

«لاتىن قارپىنە كوشۋ - جەكەلەگەن وقىمىستى قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ ارىزى، ارمانى. مۇنى ۇزاقتى ويلاعاندار عانا سەزىنەدى، ءتىپتى تەز جەتۋگە اسىعادى! الايدا قازاق كوشەتىن جاڭا لاتىن جازۋى تۇركياداعى سىقىلدى （وتكەن عاسىردىڭ العى جارىمىنان قالعان جوبا） ەمەس، كلاۆياتۋراداعى 26 لاتىن تاڭباسىمەن شەشىلەتىن جازۋ بولعانى ءجون. ايتپەسە ول وسى كيريلل جازۋىنان اسا المايدى...”

 سۇلتان جانبولاتوۆ

 (قازاقي لاتىنشا جوبانىڭ جاماۋ- جاسقاۋسىز ۇلگىسى)

قۇرمەتتى توراپتاستار، كوپتەن تالقىلاپ كەلە جاتقان قازاقي لاتىنشا جوبا دەيتىن تالقىمىزدى ءبىر قورىتىندىلايتىن جەرگە جەتىپ تە قالدىق. “قازاقي لاتىنشا جوبانىڭ جاماۋ- جاسقاۋسىز ۇلگىسى” دەگەن قوسىمشا تاقىرىپتان- اق، ءبىزدىڭ ەجەلدەن اعىلشىن- لاتىننىڭ 26 تاڭباسىمەن عانا قازاقي جوبا جاسايمىز دەگەن ويىمىزدىڭ مەنمۇندالاپ، ايعايلاپ تۇرعاندىعى بەلگىلى. ەندى ايتىلعان وسى قازاقي لاتىنشا جوباعا زەر سالا وتىرىڭىزدار:

Aيتىلمىش قازاقي لاتىنشا جوبانى تانىستىرۋدان بۇرىن ايتا كەتۋگە تاتيتىن ءبىر جۇمىس بار، ول – جاقىندا قازاقستاننىڭ دايىنداعان لاتىن الىپبيىنەن 4 جوبا ۇلتجاندى توراپتاستارىمىزدىڭ كومەگىمەن بىزگە قاتىستى عالامتوردا جاريالانعاندىعى. ول 4 جوبانىڭ ءبىرى ءالىمحان جۇنىسپەك اعامىزدىڭ ەرتەدەن قازاقستاندا ۇگىتتەلىپ كەلە جاتقان ءابدۋالي قايدار اقساقالدىڭ ياعني تۇركيانىڭ وتكەن عاسىرداعى نەمەسە باياعى قورعاسىن ءارىپ داۋىرىندەگى ءولى تاڭبا رەتىندە دايىندالىپ، باسىنا قالپاق، قۇلاعىنا سىرعا، يىعىنا پاگون، بەلىنە بەلبەۋ، اياعىنا شاقاي، ءتىپتى تابانىنا كونكي （مىسالى “ç”） ءىلىپ، ءتىس- تىرناعىنا دەيىن قارۋلانعان جالبىر- جۇلبىر جوبالاردىڭ ءبىر ءتۇرى، بۇل جوبا 2004- جىلدان باستاپ قاتىستى تاراۋلار تاراپىنان زورلىقپەن قازاقستان حالقىنا تاڭىلىپ كەلەدى. ودان كەيىنگى 2-, 3- جوبا ا. ءشارىپباي دەگەن كىسىنىڭ كىلەڭ اعىلشىن- لاتىننىڭ 26 تاڭباسىمەن عانا جاسالعان جوباسى، ەندى ءبىرى س. بايبەكوۆ دەگەن كىسىنىڭ ءوزى بەلگىلەگەن قازاقي جۋان داۋىستى دىبىس تاڭبالارىنىڭ وڭ جاق شەكەسىنە ءۇتىر جابىستىرىپ جاساعان جوباسى. بۇل 4 جوبانىڭ ءوز الدىنا ەرەكشەلىگى بار، مىسالى، 1- جوبانىڭ جال- قۇيرىقتى تاڭبالارى ءبىر دىبىسقا ءبىر تاڭبا دەيتىن قورعاسىن ءارىپ داۋىرىندەگى ۇلگىمەن جاسالعان جوبا. ول ارىپتەر كورەر كوزگە جيناقى كورىنگەنىمەن، بىراق ول وزىنە لايىقتالىپ جاسالعان باعدارلاماسى جوق جاعدايدا، باسقا ورىندارعا لەزدە جەتىپ بارا المايدى، جول ورتادا كەدەرگىلەرگە ۇشىرايدى، قاقپاي كورەدى، سۇزگىلەردەن ءسۇزىلىپ قالادى، جەتۋگە ءتيىستى ورنىنا جەتە الماي، كەي تاڭبالارىنىڭ ورنى ۇڭىرەيى- اق قالادى （قازاقستان تاراپىنان نەمەسە تۇركيا سياقتى ەلدەردەن ەلىمىزگە جىبەرىلىپ جاتقان جازۋ تاڭبالارىنىڭ كوبىنىڭ بىزگە الا- قۇلا بولىپ، تولىق جەتپەۋىندەگى سەبەپ ءدال وسىندا）; ونىمەن قويماي مۇنداي تاڭبالار وزىنە مەنشىكتى باعدارلاماعا سۇيەنگەن تاڭبا بولعاندىقتان، باعدارلاماسىز جاعدايدا ونى دۇرىستاپ جازۋدىڭ جانە ونى باسقا ءبىر وڭىرگە امان- ساۋ، اقاۋسىز جەتكىزۋدىڭ ءوزى ءبىر زور ماسەلە بولۋدا. 2-, 3- جوبانىڭ تاڭبالارى 26 تاڭبامەن عانا جاسالعاندىقتان، الەمنىڭ بارلىق جەرىنە ەمىن- ەركىن لەزدە جەتىپ بارا الادى، ويتكەنى ول بۇكىل الەم كەڭىستىگىندە جولى توسىلمايتىن جولحاتى بار اعىلشىننىڭ 26 تاڭباسىمەن عانا جاسالعان جوبا، بىراق ول جوبادا كەي تاڭبالارىنىڭ الىنۋىندا وقىرمانىن وزىنە باۋراي جونەلەتىن يقۋاتى كەمشىل، اسىرەسە ەگىزدەپ （قوس تاڭبالاپ） جاسالعان داۋىستى دىبىس ارىپتەرىنە توراپتاستارىمىزدىڭ كوڭىلى تولماي جاتىر، ...; 4- جوبانىڭ جوباگەرى ءوزى بەلگىلەگەن قازاقي جۋان داۋىستى دىبىس تاڭبالارىنىڭ وڭ جاق شەكەسىنە ءۇتىر قويىپ، سول ارقىلى جىڭىشكە داۋىستى دىبىس ءارپىن بەينەلەۋگە زورلانعان. وندايدا ءماتىنىنىڭ توبەسىنە قوقىر- قوقسىق قاپتاپ كەتۋمەن قويماي، “y” سياقتى قۇيرىعى سۇيرەتىلگەن لاتىن تاڭباسىن قازاق ءتىلىنىڭ ەڭ جۇردەك داۋىستى دىبىسىنىڭ ءبىرى سانالاتىن “ى” دىبىسىنا تاڭعاندىقتان، ءماتىنىنىڭ جالپى سۇلۋلىعى دا نولدىك كۇيگە تۇسكەن. سوندىقتان، بۇل جوبالارعا توراپتاستار تىم رازى بولىپ وتىرعانى جوق. سوعان ءبىز دە نەشە جىلدان وسىنىڭ سوڭىندا جۇرگەن تاجىريبەمىز نەگىزىندە، “اعىلشىن- لاتىننىڭ 26 تاڭباسىنان اسپايمىز، ولارعا ەش قوسىمشا بەلگى قوسپايمىز، داۋىستى دىبىس ارىپتەرىن قوس تاڭبالاپ ء（ۇتىر قوسۋ دا وسىنىڭ ىشىندە） جاساۋعا باسپايمىز، كەي داۋىسسىز دىبىس ءارپىن ەگىزدەپ جاساۋدان دا قاشپايمىز” دەيتىن جۇيەلى قاعيدالارىمىزدىڭ جەتەگىندە ءوزىمىزدىڭ دايىنداعان جوبامىزدى كوپشىلىكتىڭ الدىنا قويىپ كورمەكپىز. پىكىر قىستىرا وتىرعايسىزدار.

اۋەلى مىنا ەكى ارىپكە كەلىسەيىك، ول – ي مەن ۋ （ياعني “j” جانە “w”）

بۇل 2 ءارىپتى وسىلاي الۋداعى نەگىزىمىز بۇل ەكەۋى دە حالىقارالىق ترانسكريپتسيادان كەلگەن. بۇنى جالعىز قازاق قانا ەمەس، بۇكىل حالىقارا تانيدى. وسى ەكى ءارىپتى وسى ەكى دىبىس ءۇشىن ۇسىنعان توراپتاستارىمىز دا كوپ بولۋدا. سوندىقتان الدىمەن وسى 2 ارىپكە كەلىسىپ الايىق دەيمىز.

ودان كەيىن ەگىزدەۋ جولىمەن جاسالعان مىنا 4 ارىپكە كەلىسەيىك، ول – ج، چ، ش، ف، ياعني （”zh”، “ch” ، “sh” ، “ph”）. بۇل ۇسىنىستى كوپ توراپتاس وسى تۇرىندە ورتاعا قويعان، قوساقتاۋ جولىمەن جاسالعان بۇل 4 ءارىپ ەجەلدەن كوپكە تانىس، ۇنەمى كورىپ ءجۇرمىز، مۇنداعى （”zh” مەن “sh”） ەكەۋى قازاقتىڭ ءتول دىبىسى دا، （”ch” مەن “ph”） ەكەۋى قازاق تىلىنە كىرمە دىبىس، بۇلار كوپ ەلگە تانىس، وسى تانىس تاڭبالاردى قولدان بەرمەيىك، ولارعا ەندى باسقاشا بالاما تاڭبا جاساپ تا اۋرە بولمايىق دەسەڭىزدەر، وعان دا ماقۇلمىز. بۇل ارادا “ch” مەن “ph” سياقتى كىرمە دىبىستاردى الىپبيىمىزگە ەنگىزىپ قايتەمىز، ولاردىڭ بىزگە قاجەتى شامالى، شىعارىپ تاستايىق دەۋشىلەر بايقالۋدا. بۇعان ايتارىمىز، ءبىز قازىر كوپ ەلمەن ارالاس- قۇرالاستىق جاساپ جاتىرمىز، بۇكىل جەر جۇزىنە زەر سالىپ وتىرمىز، زەر سالىپ قانا ەمەس، كەي جايلارعا بارىپ تا جاتىرمىز. سونىڭ ىشىندە ادامزات جان سانىنىڭ بەستەن ءبىر ۇلەسىن يەلەپ جاتقان حانزۋ حالقىنىڭ ءتىلى مەن بۇكىل جەر جۇزىنە مادەنيەت جاقتان وزىقتىعىن تانىتىپ جاتقان اعىلشىن ءتىلى، سونداي- اق قازاق حالقىمەن ەجەلدەن ەتەنە بولىپ، ارالاس- قۇرالاس جاساپ جاتقان ورىس ءتىلى سياقتىلاردىڭ بارىندە دە وسى “ch” مەن “ph” دىبىسى  دا بار. ەگەر ءبىز وسى حالىقتاردىڭ اراسىنا بارىپ قالساق، بۇل دىبىستار ولار ءۇشىن بولماسا دا، ءوزىمىز ءۇشىن قاجەت بولادى، ولاردان جول سۇراپ، ءجون ۇعىسۋعا، بىرەۋدىڭ اتى-ءجونىن وزدەرىنە جاقىنداتىپ ايتۋىمىزعا، بىرەر قالانىڭ، جەردىڭ اتىن سۇراستىرۋىمىز ءۇشىن دە قاجەت بولادى، دەيمىز. بۇنىڭ مىسالى ايتپاساق تا تولىپ جاتىر.

ودان كەيىن مىنا ءبىر ارىپكە كەلىسەيىك، ول – ڭ （”nh”）.

بۇل ارادا جۇڭگو قازاقتارىنىڭ جاڭا جازۋى كەزىندە كوزىمىزگە ءۇيىر بولىپ قالعان “ng” تاڭباسىن “nh” تاڭباسىنا وزگەرتىپ جازۋعا داعدىلانۋ ماسەلەسى ورتاعا قويىلىپ وتىر. ويتكەنى ءبىز “ng” تاڭباسى كەزىككەن جەردە، كەيدە ونى “نگ” بويىنشا وقۋىمىزعا، كەيدە ونى “نع” بويىنشا وقۋىمىزعا （مىسالى “ngh” بولىپ كەلگەندە “ڭح” بولىپ قالماسىن دەپ） تۋرا كەلەدى، سوندا ءبىز ونى ۇنەمى “n’g” نەمەسە “n’gh” دەپ جازىپ، بۋىن ايىرۋ بەلگىسىن ءدال توبەسىنەن قويىپ اۋرە بولامىز. “ng” تاڭباسىن “nh” تاڭباسىنا وزگەرتۋدەگى تاعى ءبىر سەبەپ: “ڭ” دىبىسىن “nh” تاڭباسىمەن جازۋدىڭ حالىقارالىق ۇلگىسى دە دايىن تۇر. مىسالى “حو شيميڭ” （ۆەتنام حالقىنىڭ كوسەمى، كەزىندە بۇل كىسىنىڭ اتىن ءبىز حانزۋشا دىبىستالۋى بويىنشا “حۋ جىميڭ” دەپ جازىپ كەلگەنبىز） دەگەندى حالىقارادا ەجەلدەن “Ho Chi minh” دەپ جازادى ەكەن. سونىڭ ءۇشىن ءبىز “ڭ” دىبىسىن “nh” بويىنشا تاڭبالاساق، جوعارىدا ايتقانىمىزداي كوپ اۋرەدەن اۋلاق بولامىز. جوبامىزدىڭ جاقىنداعى ءبىر تالقىسىندا ماماندار وسى ماسەلەنى ارناۋلى ورتاعا سالىپ، كوپ بولجامدار جاساپ، سوڭىندا وسىنىڭ قولايلى بولاتىندىعىنا ءبىر اۋىزدان كەلىسكەن ەدى. ايتپاقشى، كوبىمىزگە تانىس “قازاقسوفت” سايتى دا وزدەرىنىڭ لاتىنشا ۇسىنىس جوباسىندا وسى “nh” تاڭباسىن “ڭ” ورنىنا پايدالانىپ وتىر.

ال “qh” تاڭباسىن “ح” دىبىسىنىڭ ورنىنا بالامالاۋداعى ويىمىز، ول ءالىپبي تارتىبىندەگى “ق” دىبىسىنا （نەمەسە تاڭباسىنا） جاقىنىراق جەردە تۇرسىن، ۋاقىت وتە كەلە ەگەر حالقىمىز   راسىندا “ح” دىبىسىن كىرمە دىبىس دەپ كىنالاپ، “ح” دىبىسىن قۋالاپ جاتاتىنداي جاعداي تۋىلىپ جاتسا، “qh” تاڭباسىنىڭ ءبىر سىڭارى بولىپ تۇرعان “h” تاڭباسىن قىسقارتىپ “q” سىڭارىن ءوز ورنىندا قالدىرا سالۋعا دا قولايلى بولسىن دەگەن ءسوز. ەگەر كوپشىلىك “qh” تاڭباسىن “چ” دىبىسىن تاڭبالاۋعا كورسەتىپ جاتسا، （مىسالى “q+ch=qh（چ）” سياقتى پاتۋامەن） وندا ءبىز “ح” دىبىسىنىڭ ورنىنا “kh” تاڭباسىن قويۋعا دا دايىنبىز. ويتكەنى ول تاڭبا دا كوبىمىزگە تانىس. سوعان وسىلاي الىپ وتىرمىز.

جوعارىداعى 8 ءارىپ، مىنە، وسىلايشا بەلگىلەندى دەلىك.

ەندى ءبىز قازاق تىلىندەگى 9 داۋىستى دىبىسقا كەلەيىك. ولار مىنالار: ا، ءا، ە، ى، ءى، و، ءو، ۇ، ءۇ. بۇل دىبىستار ءبىزدىڭ بۇل جوبادا جەكە- جەكە“a”، “v”، “e”، “x”، “i”، “o”، “c”، “u”، “y” بويىنشا تاڭبالانادى. نەگە دەگەندە، وسى  9 داۋىستى دىبىس جونىندە توراپتاستاردان كوپ پىكىر الدىق. وسىلاردىڭ ىشىندە “x” تاڭباسى جونىندەگى تالاس كوبىرەك بولدى، ويتكەنى وعان سەنىمدى، نانىمدى نەگىز تابىلا قويمادى، كەي اعايىندار وسى “x” تاڭباسىن تۇبىندە “ى” دىبىسىنا بەرەتىن بولامىز دەگەندى كوپ ايتىپ ءجۇردى، بۇل ءسوز اقىرىندا شىندىققا اينالاتىنداي بولىپ تۇر. نەگە دەگەندە، عالامتوردا جاقىندا قازاقستاننىڭ ء“الىپبي جاساۋ نەگىزدەرى” دەگەن ءبىر ماقالا شىقتى.  ماقالادا الىپبيدەگى جەكە ارىپتەردىڭ ماندەرىن وزگەرتۋ ماسەلەسى ءسوز بولعان، وندا مىسال رەتىندە  x  ارىپىن اۋىزعا الىپ، ول 1） پورتۋگال تىلىندە  “ش” دىبىسىن بەلگىلەيدى; 2） پولياك تىلىندە “ى” دىبىسىن بەلگىلەيدى، دەلىنگەن. مىنە بۇل بىزگە نەگىز بولا الادى، سونىمەن ءبىز دە بۇل تاڭبانى جالعىز “ى” دىبىسىنا عانا ەمەس، ىڭعايى كەلگەن جاعدايدا، قازاق ءتىلىنىڭ باسقا داۋىستى دىبىستارىنا دا بالامالاۋعا جارايدى دەي الامىز. ال مۇنداعى كىرمە دىبىستىڭ “v” تاڭباسىن ء“ا” دىبىسىنا بەرۋدەگى نەگىزىمىز دە، ءبىز “v” تاڭباسىن “A” تاڭباسىنىڭ توڭكەرىلگەن كولەڭكەسى رەتىندە پىشىندەستىك بايقاتقانىن جانە سىرتقى كورىنىسى دە جاراسىپ تۇرعانىن بايقاپ، سولاي بەلگىلەپ وتىرمىز.

ال “Y ءۇ” تاڭباسىن ء“ۇ” دەپ الۋىمىزداعى سەبەپ، بۇل تاڭبانىڭ “Y” جانە ء“ۇ” دەگەن باس ءارىپ جانە جول ءارىپ بولىپ كەلەتىن ەكى ءتۇرلى جازىلۋ ۇلگىسى بار. ەگەر ءبىز ونىڭ “Y” دەگەن باس ءارىپ تاڭباسىن كادىمگى قازاقي كيريللشەمىزدەگى ء“ۇۇ” تاڭباسىنا ۇقساتاتىن بولساق، وندا ونىڭ ء“ۇ” دەگەن جول ءارىپ تاڭباسىن كادىمگى حالىقارالىق ترانسكريپتسياداعى ء“ۇ” دىبىسىنىڭ تاڭباسى ەكەنىن ەسكە الامىز. سول ءۇشىن بۇل تاڭبا وسى ء “ۇ” دىبىسىنا بۇيىرىپ تۇرعانى انىق. ونىڭ ۇستىنە وسى “Y ءۇ” تاڭباسى كومپيۋتەردىڭ تۇيمەتاقتاسىندا داۋىستى دىبىسقا بەيىمدەلىپ جاسالعان ەكەن دە، سوعان ونى كوپ ادام قايتا- قايتا “ى” دىبىسىنا قاراي الا ۇشادى. سوندىقتان ءبىز “ى” دىبىسىنىڭ قازاق تىلىندە وتە ءجيى كەزىگەتىندىگىن، ال ء“ۇ” دىبىسىنىڭ قازاق تىلىندە وتە سيرەك كەزىگەتىندىگىن ەرەكشە ەسكەرىپ، جالپى قازاق تىلىندەگى جازۋ ءماتىنىنىڭ كوركەمدىگى، سۇلۋلىعى ءۇشىن، قازاق تىلىندەگى داۋىستى دىبىستاردى اعىلشىن- لاتىننىڭ ورتا بويلى ارىپتەرىنەن تاڭدايمىز دەگەن ەرەجەمىزدى شارتتى تۇردە بۇزا وتىرىپ، “Y ءۇ” تاڭباسىن ادەيى ء“ۇ” دىبىسىنا بالامالاپ وتىرمىز.

ال “c” تاڭباسىنىڭ ء“و” دىبىسىن بەينەلەۋى ونىڭ “o” تاڭباسىمەن پىشىندەس بولعاندىعىندا ەدى. قازاق تىلىندەگى 9 داۋىستى دىبىستى وسىنداي دارا تاڭبالارمەن بەلگىلەۋ – قازاق جازۋىن قىرۋار اۋرەدەن قۇتىلدىرۋدىڭ بىردەن- ءبىر شىعار جولى. بۇل جول – ء“ا”، ء“و”، ء“ۇ” دىبىستارىن “a’”، “o’”، “u’” نەمەسە توبەسىنە ەكى نۇكتە شىعارىپ جاسالعان “”a”، “”o”، “”u” جانە “A̋a̋”، “ا`a`”، “Ää” سياقتى （مۇنداي بەلگىلەردىڭ تاعى دا كوپ ءتۇرى بار） ارىپتەردەن مىڭ ارتىق، ويتكەنى وقىرمانىمىز دارا، تازا، جالبىر- جۇلبىرسىز مۇنداي تاڭبالاردى جازۋدان ەش قينالمايدى، ولاردى جول ورتادا توسىلىپ، قاعىلىپ قالارما دەۋدەن دە، عالامتوردان باسقالارعا امان- ساۋ، اقاۋسىز جىبەرۋدەن دە ەش الاڭدامايدى.

ەندى وسىنداي پاتۋالارمەن جاسالعان مىنا جوبامىزعا باعالىق:

1. قازاقي لاتىنشا جوبانىڭ دارا تاڭبامەن الىنعان ءتول ارىپتەرى （26）:

ا    （A a） 

ب   （B b）

ءو   （C c）

د   （D d）

ە   （E e）

ع   （F f）

گ   （G g）

ھ   （H h）

ءى   （I i）

ي   （J j）

ك   （K k）

ل   （L l）

م   （M m）

ن   （N n）

و   （O o）

پ   （P p）

ق   （Q q）

ر   （R r）

س   （S s）

ت   （T t）

ۇ   （U u）

ءا   （V v）

ۋ   （W w）

ى   （X x）

ءۇ   （Y y）

ز   （Z z）

 

2. قازاقي لاتىنشا جوبانىڭ قوس تاڭبالاپ الىنعان ءتول ارىپتەرى （3）:

ڭ   （Nh nh）

ش   （Sh sh）

ج   （Zh zh）

3. قازاقي لاتىنشا جوباعا دارا تاڭبامەن الىنعان ۋاقىتتىق كىرمە ارىپتەر （2）:

تس   （C c）

ۆ   （V v）

4. قازاقي لاتىنشا جوباعا قوس تاڭبالاپ الىنعان كىرمە ارىپتەر （3）:

چ   （Ch ch）

ف   （Ph ph）

ح   （Qh qh）

ەندى وسى تاڭبالاردىڭ نە ءۇشىن وسىلاي الىنعانىن ءبىر- بىرلەپ ءتۇسىندىرىپ شىعامىز:

1. قازاقي لاتىنشا جوبانىڭ دارا تاڭبامەن الىنعان ءتول ارىپتەرى:

“ا” دىبىسىنىڭ “Aa” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. شىنىن ايتساق “Aa” تاڭباسى اعىلشىن تىلىندە جىڭىشكە دىبىستالادى. اۋەلى ءوزىمىز ايتىپ جۇرگەن قۇران الىپبيىندە دە ءبىزدىڭ “ا” ءارپىمىز جىڭىشكە دىبىستالادى، مىسالى ء“الىپ”، ء“بىي”، ء“تىي”، ء“سىي” دەيمىز. بىراق ءبىز ونى جۋانداتىپ وقۋعا ابدەن داعدىلانىپ الدىق، سوعان “Aa” تاڭباسىن ء“ا” دەپ الايىق دەسەك، قالىڭ وقىرمان باج ەتە تۇسەدى. اعىلشىن تىلىندە “R” ءارپىن “ا” دەپ وقيدى، بىراق قولدانىستا ول جىڭىشكە دىبىس تاڭبالارىن جۋانداتىپ وقۋعا قىزمەت وتەيدى، مىسالى “ar”، “or” سياقتى. سول سياقتى ءبىز “ماركس （ماركس） “ دەپ وقىعان كىسى اتىن اعىلشىندار “Marx” دەپ جازىپ، “ماكس （ماكس）” دەپ وقيدى. （بەينە “يت” دەپ جازىپ “شوشقا” دەپ وقيدى دەگەنى سياقتى）  سول سەبەپتى ءبىز حالقىمىزدىڭ داعدىلانعان ادەتى بويىنشا وسى “Aa” تاڭباسىن “ا” دىبىسىنا بەرىپ وتىرمىز.

“ب” دىبىسىنىڭ “Bb” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل تاڭبا جايىندا كوپ تالاس بولعان جوق. سوندىقتان بۇل تاڭبا وسىلاي الىنا بەرەدى دەپ ويلايمىز.

ء“و” دىبىسىنىڭ “C c” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇنىڭ ء“و” دىبىسىنا بالاما بولىپ تاڭبالانۋداعى باستى سەبەپ، بۇل تاڭبانىڭ بىرىنشىدەن قازاقي داۋىسسىز دىبىس تاڭبالارىنان اسىپ قالعاندىعىندا بولسا، ەكىنشىدەن، داۋىستى دىبىس “و” دىبىسىنىڭ “O o” تاڭباسىنا پىشىندەس كەلگەندىگىندە بولدى. ەندى ءبىر جاعىنان “C c” تاڭباسىنىڭ وراق ءپىشىندى بولعاندىعى ءۇشىن، ونى وراق دەپ اتاپ، تاڭباسىن “و” دەپ وقىساق تا بولاتىن ەدى. بىراق وقىرمانىمىزدىڭ كوبى “A a” تاڭباسىن “ا” دەپ اتاپ كەتكەنى سياقتى “O o” تاڭباسىن دا “و” دەپ وقۋعا داعدىلانىپ قالعاندىقتان، وقىرمانىمىزدى اۋرەلەمەيىك، قايتا وسى ورايدا وسى “C c” تاڭباسىن دا كادەگە جاراتىپ ء“و” دەپ الۋعا كەلىسەيىك دەمەكپىز.

“د” دىبىسىنىڭ “D d” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل تاڭبا جايىندا دا كوپ تالاس بولعان جوق. بىراق ءبىز ارالىقتا “D d” تاڭباسىن “a” تاڭباسىنا ۇقساتىپ الىپ، مىسالى باس ءارىپ بولىپ كەلەتىن “D” تاڭباسىن “ɑ” تاڭباسىنىڭ وڭنان سولعا نەمەسە سولدان وڭعا 180 گرادۋس اۋدارىلعان تۇرىنە ۇقساتىپ، ء“ا” دەپ اتاماقشى بولىپ، ودان جول ءارىپ بولىپ كەلەتىن “d” تاڭباسىن “a” تاڭباسىنا ۇقساتىپ، ودان ونى دا ء“ا” دىبىسىنا بالاماقشى بولىپ، ال “د” دىبىسىن “th” بويىنشا تاڭبالاماقشى بولىپ تا تاجىريبە جاسادىق. ناتيجەدە، “د” دىبىسى كەزىگە قالعان جەردە، “th” تاڭباسىن قايتا- قايتا ۇمىتىپ قالىپ، “D d” بويىنشا تاڭبالايتىن جاعداي كوپ بايقالدى. سوعان ءبىز بۇل دىبىستى ءالى دە بۇرىنعىسىنداي “D d” بويىنشا تاڭبالاي بەرەيىك دەستىك.

“ە” دىبىسىنىڭ “E e” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. ءاسىلى ءبىز “E e” تاڭباسىن “ى” دىبىسىنا بەرمەكشى ەدىك، بىراق “ە” دىبىسىنىڭ ورنىنا باسقا بالامالايتىن لايىقتى تاڭبا تابىلمادى. ال “ە” دىبىسىن “ie” بويىنشا تاڭبالايىق دەسەك، “ە” دىبىسىنىڭ قولدانىس پايىزى وتە كوپ بولعاندىقتان، مىسالى، ەرەسەك （ieriesiek）، ەلگەزەكتەن （ielgieziektien）، ەلپەڭ- سەلپەڭ （ielpienh- sielpienh）، ەگجەي- تەگجەيلە （iegzhiej- tiegzhiejlie）، ەرەكشەلەپ （ieriekshieliep）، ەتەلەنەن （ietielienien） سياقتى سوزدەردى جازعان كەزدە، ونى دۇرىس وقي الۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعاتىنى بايقالدى. ونىڭ ۇستىنە “E e” تاڭباسى كوپ ەلدە “ە” دىبىسىنا بەرىلگەنى انىق بولعاندىقتان، “ى” دىبىسىنا ءالى دە باسقالاي تاڭبا قاراستىرايىق دەدىك تە، “E e” تاڭباسىن كوپ ەلدىڭ تالعامى بويىنشا قازاق ءتىلىنىڭ “ە” دىبىسىنا بەردىك.

“ع” دىبىسىنىڭ “F f” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. “ع” دىبىسىنىڭ “F f” بويىنشا تاڭبالانۋىنداعى ءبىر سەبەپ، ءبىز اعىلشىن- لاتىننىڭ 26 تاڭباسىنان ءالىپبي جاسايمىز دەگەن ەكەنبىز، وندا ءبىز، ءسوزسىز، وسى 26 تاڭبانى قازاقتىڭ ءوز تاڭباسى، ءتول تاڭباسى رەتىندە قاراۋىمىز كەرەك دەگەن ويدان بولدى. العاشىندا بۇعان قارسىلار بولدى، بىراق كەيىن كەلە وسىلاي الۋدى قۇپتايتىندار كوبەيدى. جاقىندا جاريالانعان قازاقستاننىڭ 4 جوباسىنىڭ ىشىندە دە “ع” دىبىسىن “F f” بويىنشا تاڭبالاعاندارى بار ەكەن. سوعان ءبىز دە وسىلاي الۋعا كەلىستىك. “ع” دىبىسىن “F f” بويىنشا تاڭبالاۋداعى تاعى ءبىر وي، “گ” مەن “ع” -عا ۇقساس تاڭبا الۋدان نەمەسە “گ” -ءنى “g” دەپ، “ع” -نى “gh” دەپ الۋدان قاشۋ. ويتكەنى بۇدان بولاشاقتا “گ” مەن “ع” -نى ايىرا المايتىن زارداپ تۋىلۋى مۇمكىن. بەينە كەزىندەگى كيريللشە تاڭبا مەن ورىسشا تاڭبانىڭ جاقىندىعىنان “قازاق” ءسوزى “كازاك” بولىپ، “قازىر” ءسوزى “كازىر” بولىپ، “قادىر” ءسوزى “كادىر” بولىپ كەتكەنى سياقتى. سوعان، قازاق ءتىلىنىڭ بۇزىلۋىنان ساقتانۋ تۇرعىسىنان، بۇل ارادا “ك” مەن “ق” -عا، “گ” مەن “ع” -عا ءوزارا جاقىن كەلمەيتىن تاڭبالاردى قاراستىرعانىمىز وڭ دەپ ويلادىق. وسىلايشا، قازاق ءتىلىنىڭ “ع” دىبىسى “F f” بويىنشا تاڭبالاندى. ونىڭ سىرتىندا، بۇل تاڭبانىڭ بەينەسى ءوزىمىزدىڭ كادىمگى قازاقي كيريللشەمىزدەگى “ع” تاڭباسىنا ۇقساپ تۇرعاندىعىنان دا، وقىرمانىمىزدىڭ ونى كورگەن جەردەن تاني كەتۋىنە قولايلى بولسىن دەستىك.

“گ” دىبىسىنىڭ “G g” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل تاڭبانى （ياعني “G g” تاڭباسىن） ءبىز ءبىر مەزەت “ڭ” دىبىسىنا بەرگىمىز كەلدى. سەبەبى، ءبىز قازاق تىلىندە جازىلعان بىرنەشە كەسەك- كەسەك روماندى تاۋىپ، ونداعى قازاقي دىبىستاردىڭ قولدانىس پايىزىنا ساناق جاسادىق. ناتيجەدە قولدانىستاعى پايىزى ەڭ تومەن بولعان قازاق ءتىلىنىڭ داۋىسسىز دىبىسى “گ” دىبىسى بولىپ شىعا كەلدى （نەشە روماندا دا ۇقساس شىقتى）، سونىمەن “G g” تاڭباسىن “گ” دىبىسىنا بەرۋگە قيماي قالدىق. ال قولدانىستاعى پايىزى ەڭ جوعارى بولعان قازاق ءتىلىنىڭ داۋىسسىز دىبىسى “ن” دىبىسى ەكەن （بۇل دا نەشە روماندا ۇقساس شىقتى）، سودان ەسىمىزگە كەي ەلدىڭ جانە كەي توراپتاستىڭ “G g” تاڭباسىن “ڭ” دىبىسىنا بەرىپ جۇرگەندىگى كەلدى دە، ءبىز دە ونى “ڭ” دىبىسىنا بەرەيىك دەستىك. بىراق “گ” دىبىسىنا باسقاشا لايىقتى تاڭبا تابىلا قويمادى. سونىمەن “G g” تاڭباسى قايتادان “گ” دىبىسىنا بەرىلەتىن بولدى.

“ھ” دىبىسىنىڭ “H h” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل تاڭبانى （ياعني “H h” تاڭباسىن） ەلىمىزدەگى توراپتاستار كوبىنشە “ق” دىبىسىنا، ال قازاقستان جوباگەرلەرى كوبىنشە “ح” دىبىسىنا بەرگىسى كەلدى، بىراق ولاي بولعاندا، كوپ جوباگەر （مەيلى ەلىمىزدە نەمەسە قازاقستاندا بولسىن） ج، ش، ف سياقتى دىبىستاردى “zh”, “sh” ، “ph” سياقتى ەتىپ جازۋعا كەلمەي قالاتىندىعىن سەزبەدى. ويتكەنى ءسىز “ىزحار （ىزقار）”، “اسقار”، ء“شارىپحان” نەمەسە “تالاپقان” سياقتى كىسى اتتارىن وسىنداي جوبامەن جازباقشى بولساڭىز، ولاردى شارتتى تۇردە “Xz’har”، “As’har”، “Shvrip’han” نەمەسە “Talap’han” سياقتى ەتىپ، ەكى تاڭبانىڭ اراسىنا بۋىن ايىرۋ بەلگىسىن قويىپ وتىرىپ جازۋىڭىزعا تۋرا كەلەدى دە، استە “Xzhar”، “Ashar”، “Shvriphan” نەمەسە “Talaphan” ەتىپ جازا المايسىز. ويتكەنى مۇنداي ەكى تاڭبا اراسى بولىنبەي تىركەلىپ جازىلسا، ولار ج، ش، ف بويىنشا دىبىستالىپ كەتەدى دە، جوعارىداعى كىسى اتتارىن “ىجار”، “اشار”، ء“شارىفان” نەمەسە “تالافان” دەپ وقيتىن بولاسىز. سوعان ءبىز “H h” تاڭباسىن “ھ” بويىنشا دىبىستاۋدىڭ سىرتىندا، باسقا كوپ ەل سياقتى قوس تاڭبالى ارىپتەردىڭ سىڭارى نەمەسە سۇيەۋى بولسىن دەپ، وعان دا باسقا كوپ مىندەت جۇكتەمەي وتىرمىز.

ء“ى” دىبىسىنىڭ “I i” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. قازاق ءتىلىنىڭ ء“ى” دىبىسىن “I i” بويىنشا تاڭبالاۋ – قازاق ءۇشىن ءداستۇر. جۇڭگو قازاقتارىنىڭ كەزىندەگى جاڭا جازۋ ءالىپبيى مەن قازىرگى قازاقي كيريللشە الىپبيىمىزدە دە قازاق ءتىلىنىڭ ء“ى” دىبىسى “I i” بويىنشا تاڭبالانعان. بىراق بۇل تاڭبا ورىس الىپبيىندە جوق، ال حانزۋ ءتىلىنىڭ ءپينيىن الىپبيىندە ي بويىنشا دىبىستالادى. وزدەرى ونى كىشكەنە ي دەپ اتايدى. ۇلكەن ي دەپ ولار “Y y” تاڭباسىن ايتادى. ءبىزدىڭ كەي جوباگەرىمىز دە “I i” تاڭباسىن “ي” -گە بەرسەك دەيدى. بىراق ءبىز ونى داۋىستى دىبىسقا تىركەلىپ كەلگەن جاعدايدا عانا شارتتى تۇردە “ي” دەپ دىبىستاساق دەگەن ويدامىز. ال باسقا ءار قانداي جاعدايدا ء“ى” دىبىسىن ءالى دە “I i” بويىنشا تاڭبالاساق دەيمىز. كەزىندە ءبىز “I i” تاڭباسىن قالاي اتاساق بولار دەپ توراپتاستاردان پىكىر سۇراعانىمىزدا، توراپتاسىمىزدىڭ كوبى ونى “ى” دەپ الساق دەگەن ەدى. بۇل ۇسىنىستى دا ەسىمىزدەن شىعارمايمىز. بىراق ءبىز قازىر ءالى دە “I i” تاڭباسىن ء“ى” بويىنشا دىبىستاي تۇرساق، دەيمىز.

“ي” دىبىسىنىڭ “J j” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل دىبىستى وسىلاي تاڭبالاۋداعى نەگىزىمىز حالىقارالىق ترانسكريپتسيادان كەلگەن. بۇنى جالعىز قازاق قانا ەمەس، بۇكىل حالىقارا تانيدى. جاقىنداعى قازاقستاننىڭ جوبالارىندا دا بۇل تاڭبانى وسى “ي” دىبىسى ءۇشىن ۇسىنعان جوباگەر كوپ ەكەن. سوعان ءبىز دە وسىلاي الۋعا كەلىستىك.

“ك” دىبىسىنىڭ “K k” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. “ك” دىبىسىنىڭ “K k” بويىنشا تاڭبالانۋى دا قازاق ءۇشىن ءداستۇر بولىپ قالعان. نەگە دەگەندە، جۇڭگو قازاقتارىنىڭ كەزىندەگى جاڭا جازۋ ءالىپبيى مەن قازىرگى قازاقي كيريللشە الىپبيىمىزدە دە قازاق ءتىلىنىڭ “ك” دىبىسى “K k” بويىنشا تاڭبالانعان. بۇعان كوپشىلىكتىڭ كوڭىلى تولادى. بىراق كەي جوباگەرلەرىمىز وسى تاڭباعا “ق” دىبىسىن دا بىرگە جۇكتەگىسى كەلەدى. بۇعان ءبىز ءجۇز پايىز قارسىمىز. نەگە دەگەندە، كەزىندە قازاقتىڭ بۇل ەكى دىبىسىن ورىستار پارىقتامايتىندىقتان （ويتكەنى ولارعا قازاقي كيريللشەمىزدەگى “ق” تاڭباسى مەن “ك” تاڭباسى ۇقساس بولىپ كورىنەدى）، قازاق كازاك بولىپ، قازىر كازىر بولىپ كەتكەن، وعان ءبىر ءبولىم قازاعىمىز دا ەلىكتەپ، قازاقتىڭ تالاي ءسوزى وسىلاي باسقاشا دىبىستالىپ بۇلىنگەن. سوعان ەندىگارى بۇل تاڭباعا ەكى دىبىس جۇكتەۋگە قارسىمىز.

“ل” دىبىسىنىڭ “L l” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل دىبىستى بۇلاي تاڭبالاۋ بارلىق جەردە، بارلىق ەلدە نەگىزىنەن ۇقساس. سوعان بۇل ءۇشىن كوپ ايالدامايمىز.

“م” دىبىسىنىڭ “M m” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل دىبىستى بۇلاي تاڭبالاۋ دا بارلىق جەردە، بارلىق ەلدە نەگىزىنەن ۇقساس. سوعان بۇل ءۇشىن دە كوپ ايالدامايمىز.

“ن” دىبىسىنىڭ “N n” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل دىبىستى بۇلاي تاڭبالاۋ دا بارلىق جەردە، بارلىق ەلدە نەگىزىنەن ۇقساس. سوعان بۇل ءۇشىن دە كوپ ايالدامايمىز. بىراق ءبىر ءىستى ەسكەرتە كەتسەك دەيمىز. ويتكەنى ءبىز تالاي رەت قازاق تىلىندەگى قازاقي دىبىستاردىڭ تىلدىك قولدانىس جاعىنداعى جاعدايىنا ساناق جاساپ كوردىك، ناتيجەدە بارلىق جاعدايدا قازاق ءتىلىنىڭ داۋىسسىز دىبىستارىنىڭ ءبىرى بولعان وسى “ن” دىبىسى قازاقي داۋىسسىز دىبىستار ىشىندە قولدانىسقا تۇسكەن پايىزى ەڭ جوعارى دىبىس بولىپ وتىر. سونى ەسكەرتە كەتسەك دەيمىز.

“و” دىبىسىنىڭ “O o” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل دىبىستى بۇلاي تاڭبالاۋ دا بارلىق جەردە، بارلىق ەلدە نەگىزىنەن ۇقساس. سوعان بۇل ءۇشىن دە كوپ ايالداماق ەمەسپىز.

“پ” دىبىسىنىڭ “P p” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل دىبىستى بۇلاي تاڭبالاۋ كوپ جەردە، كوپ ەلدە نەگىزىنەن ۇقساس. بىراق ءبىز ءبىر مەزەت بۇل تاڭبانى “ر”- عا بەرىپ تە كوردىك، قولداۋشىلار كوپ بولعانىمەن، قازاقتىڭ “پ” دىبىسىنا لايىقتى تاڭبا ويداعىداي تابىلا قويمادى. سودان وسىلاي تاڭبالاۋعا قايتا ورالعان جايىمىز بار.

“ق” دىبىسىنىڭ “Q q” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. قازاقتىڭ “ق” دىبىسىن “Q q” بويىنشا تاڭبالاۋ كوپ جوبادا ۇقساس. قازاقستاننىڭ 1924- جىلدان كەلە جاتقان لاتىنشا جوبالارىنىڭ كوبى وسى بويىنشا الىنعان. سوعان حالقىمىز بۇل تاڭباعا كوپ- كورىم كوز ءۇيىر بولىپ قالدى. بىراق كەي جوباگەرىمىز “Q q” تاڭباسىن بىردە “ك” دىبىسىنا، بىردە “ع” دىبىسىنا، بىردە “ھ” دىبىسىنا بالامالاپ كوردى، بىراق باياندى بولمادى. كەي جوباگەرىمىز “ق” دىبىسىن “ك” دىبىسىنا ۇقساس ەتىپ، “k” تاڭباسىمەن بالامالاساق دەيدى، ولاردىڭ ءپاتۋاسى قازاقستاننىڭ كوپ سايتىندا “kz” دەگەن تاڭبا بار، سول تاڭبامەن بىرىڭعاي بولماسا بولمايدى دەيدى. ياعني “k” تاڭباسىن “ك” دىبىسى مەن “ق” دىبىسىنا تەڭ جۇرەتىن ەتىپ بەلگىلەۋدى قۇپتايدى. بۇعان ءبىز قارسىمىز. نەگە دەگەندە، بولاشاقتا وسىنىڭ سالدارىنان قازاقتىڭ كوپ ءسوزى بىردە “ك” دىبىسى “ق” دىبىسىنا، بىردە “ق” دىبىسى “ك” دىبىسىنا وزگەرەتىن جاعداي كوپ تۋىلىپ، قازاق ءتىلى بۇلىنەدى دەيمىز. بۇعان كورسەتەتىن مىسالدار كوپ. عالامتورداعى ءبىر حاباردان ءبىزدىڭ اكادەميك اعامىز ءابدۋالي قايدار اقساقال دا وسى “ق” دىبىسى جونىندە توقتالعاندا، ول كىسى دە “ق” دىبىسىنا “q” نەمەسە “kh” تاڭباسىن بالامالاۋدى قۇپتايتىندىعىن ايتقانى ەسىمىزدە. سوعان ءبىز دە “ق” دىبىسىنا “Q q” تاڭباسىن ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

“ر” دىبىسىنىڭ “R r” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. “R r” تاڭباسىن “ر” دىبىسىنان باسقا دىبىستارعا بەرۋ ماقساتىمەن، ءبىز ءبىر مەزەت “ر” دىبىسىن “P p” بويىنشا تاڭبالاپ كوردىك. ويتكەنى قازىرگى قازاقي كيريللشەمىزدىڭ جاعدايى سولاي. بۇلاي تاڭبالاۋعا كوپشىلىك تىم قارسى شىعىپ كەتكەن جوق. بىراق ءبىز “R r” تاڭباسىن ءار الۋان پاتۋامەن باسقا دىبىستارعا، مىسالى ء“ا”، ء“ى” جانە “ج” سياقتى دىبىستارعا بالامالاعان ەدىك، وعان كوپشىلىكتىڭ كوڭىلى تىم تولا قويمادى. سونىمەن قايتادان “ر” دىبىسىن “R r” بويىنشا تاڭبالاي بەرەيىك دەگەن جايىمىز بار.

“س” دىبىسىنىڭ “S s” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل دىبىستى بۇلاي تاڭبالاۋ بارلىق جەردە، بارلىق ەلدە نەگىزىنەن ۇقساس. سوعان بۇل ءۇشىن دە كوپ ايالداماق ەمەسپىز.

“ت” دىبىسىنىڭ “T t” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. “ت” دىبىسىن “T t” بويىنشا تاڭبالاۋ بارلىق جەردە، بارلىق ەلدە نەگىزىنەن ۇقساس. سوعان بۇل تاڭبا ءۇشىن كوپ ايالداپ وتىرمايمىز.

“ۇ” دىبىسىنىڭ “U u” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. “ۇ” دىبىسىن “U u” بويىنشا تاڭبالاۋدى جۇرتتىڭ كوبى قۇپتايدى. بىراق كەي جوباگەرىمىز “U u” تاڭباسىن “ۋ” دىبىسىنا بەرسەك جاقسى بولار ەدى دەيدى. مۇنداي ۇسىنىستى ورتاعا قويعان جوباگەرلەر كوبىنشە “ۇ” دىبىسىن “W w” بويىنشا تاڭبالاۋعا بەيىم. سوندىقتان، ءبىز بۇنى مىناداي جولمەن شەشسەك دەيمىز. ياعني: 1） “U u” تاڭباسى جەكە- دارا كەلگەندە نەمەسە ءسوز باسىندا نەمەسە داۋىسسىز دىبىستارعا تىركەلىپ كەلگەندە، “U u” تاڭباسى جوعارىدا ايتىلعانداي “ۇ” بويىنشا دىبىستالا بەرسە; 2） “U u” تاڭباسى داۋىستى دىبىستاردىڭ سوڭىنا تىركەلىپ كەلگەندە، مىسالى، “au”، “ou”، “eu”، “vu”، “cu” سياقتى بولىپ كەلگەندە “اۋ”، “وۋ”، “ەۋ”، ء“اۋ”، ء“وۋ” بويىنشا دىبىستالسا دەيمىز. دەمەك ول ماتىندىك قولدانىسقا قاراي كەيدە داۋىستى دىبىس، كەيدە داۋىسسىز دىبىس بويىنشا، ياعني كەيدە “ۇ”، كەيدە “ۋ” بولىپ وقىلۋىنا بولادى دەگەن ءسوز. مۇنداي جاعداي كوپ ەلدە بار.

ء“ا” دىبىسىنىڭ “V v” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. “V v” تاڭباسىنىڭ قازاقي لاتىن الىپبيلەرىندە كوبىنشە “ۆ” دىبىسىنا تاڭىلىپ كەلگەن جايى بار. بىراق “ۆ” دىبىسى قازاققا كىرمە دىبىس بولعاندىقتان، ونى قازاق الىپبيىنەن شىعارىپ تاستايمىز دەيتىن پىكىر دە از ەمەس. سونىمەن “V v” تاڭباسىن قازاقتىڭ ءوز دىبىسىنا، ءتول دىبىسىنا بالاما ەتىپ بەرەيىك دەيتىن پىكىر شىعىپ، ونى قازاقتىڭ ء“ۇ” دىبىسىنا، ء“و” دىبىسىنا، ءتىپتى “ى” دىبىسىنا دەيىن تاڭۋشىلار بولدى. ال بۇل جوبادا ءبىز ونى ء“ا” دىبىسىنا بەرۋگە بەيىمدەلىپ وتىرمىز. نەگە دەگەندە: 1） ول A تاڭباسىمەن پىشىندەس، بەينە A تاڭباسىن توڭكەرە سالعانداي، نەمەسە سول تاڭبانىڭ ءتۇسىپ تۇرعان كولەڭكەسىندەي بولىپ بايقالادى. ويتكەنى ا مەن ءا دىبىستىق تۇرعىدان ءوزارا ۆاريانت بولعاندىقتان، ء پىشىن جاعىنان جاقىنداۋ بولعانى ابزال دەپ ويلايمىز. 2） “V v” تاڭباسىن قازاق الىپبيىندەگى “ۆ” دىبىسىنا بەردىك دەگەن كۇننىڭ وزىندە، ءبىز وعان ء“ا” دىبىسىن بىرگە جۇكتەسەك تە، ونىڭ قالىپتى دىبىستالۋىنا ەش ورالعى بولمايدى. دەمەك، مەيلى قازاق تىلىندە، نەمەسە ورىس، اعىلشىن تىلدەرىندە بولسىن، ەش قايسىسىندا ء“ءۆا” نەمەسە ء“اۆ”، ياعني “vv” بويىنشا بىرگە تىركەلىپ كەلەتىن جاعداي بايقالمايدى، ونىڭ ۇستىنە ونىڭ ءبىرى داۋىستى دىبىس تا، ەندى ءبىرى قازاق تىلىنە كىرمە داۋىسسىز دىبىس، ەكەۋىنىڭ قاتارىنان كەلەتىن ەش ورايى نەمەسە ەش مۇمكىندىگى دە جوق. سوندىقتان ءبىز وسى تاڭباعا ياعني “V v” تاڭباسىنا قوس مىندەت جۇكتەسەك تە ەش دۇنيە ءبۇلىنىپ كەتپەيدى دەگەن قاراستامىز. سوعان ءبىز ونى اۋەلى ء“ا” دەپ الامىز، ودان قالسا، ياعني ءىشىنارا “ف”  مەن “ۋ” ارالىعىندا دىبىستالاتىن  كىسى اتتارى مەن جەر- سۋ اتتارىندا داۋىسسىز دىبىس بولىپ كەلگەن جاعدايدا عانا “ۆ” بويىنشا دىبىستاساق دەگەن ويدامىز. مىسالى، “（قۇنايەۆ） Qunaiev”، “（نازاربايەۆ） Nazarbaiev”، “（چاپايەۆ） Chapaiev”، “（اليەۆ） Vljev”، ء“（ابدىراحمانوۆا） Vbdiraxmanova”، “（احمەتوۆا） Axmetova”، “（كيەۆ） Kjev” سياقتى وتە از كەزىگەتىن جاعدايلاردا عانا قولدانىلادى.

“ى” دىبىسىنىڭ “X x” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. قازاقستاننىڭ كوپ جوباسىندا “ى” دىبىسىنا “Y y” تاڭباسى بالامالانىپ جۇرگەندىگى كوپكە ءمالىم. ونداي بولۋداعى سەبەپ، ورىستىڭ “ى” تاڭباسىن ورىستار “ىي” دەپ وقىپ، ال ولار ونى لاتىنشاعا ايلاندىرعاندا “Y y” دەپ جازاتىندىعىنان بولعان. ال قازاقتار ورىستىڭ “ى” تاڭباسىن ءوز جازۋىندا “ى” دەپ وقيتىندىقتان، ورىستار ونى لاتىنشا “Y y” دەپ جازادى ەكەن دەپ، “Y y” دەپ الۋعا بەيىمدەلىپ قالعان. ال قازاق ءتىلىنىڭ ماتىندىك قولدانىسىندا “ى” دىبىسى “ا” دىبىسىنان قالسا 2- ورىندا تۇراتىندىقتان، “y” تاڭباسىنىڭ جەر جىرتاتىن سوقا سياقتى سۇيرەتىلگەن سۇركەيلى سۋرەتىنەن- اق، قازاق ءتىلىنىڭ لاتىنشا ماتىندىك جازبا كوركەمدىگىن نولدىك كۇيگە بىراق تۇسىرگەن. ونىڭ سىرتىندا “Y y” تاڭباسىن “ى” دىبىسىنا بالامالاپ جۇرگەن جوباگەرلەرىمىزدىڭ تاعى ءبىر توبى قازاق ءتىلىنىڭ “ي” دىبىسىن دا وسى “Y y” تاڭباسىمەن العاندىقتان، “ى” مەن “ي”- دىڭ بىرگە تىركەلىپ كەلەتىن مۇمكىندىگى جيىلەپ، مۇنداي تىركەلىستەردىڭ “ىي” نەمەسە “يى” بويىنشا انىقتالۋى دا مۇشكىل كۇيگە تۇسكەن. سوندىقتان ءبىز وسىنداي كوپ اۋرەشىلىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن، “ى” دىبىسىنا بويى سورايىپ سويديمايتىن ءارى سوزىلىپ سۇيرەتىلمەيتىن ورتاشا بيىكتىكتەگى ءبىر تاڭبانى قاراستىرساق دەستىك. سونىمەن وعان “E e”، “C c”، “I i”، “V v” سياقتى تاڭبالاردىڭ بارلىعى كەزەگىمەن مىندەت وتەپ كوردى. ناتيجەدە “E e” بويىنشا الىنسا ءماتىننىڭ كوركەمدىگى ارتقانىمەن، قازاقتىڭ “ە” دىبىسىنا لايىقتى تاڭبا تابىلمادى، “C c” بويىنشا الىنسا، “C c” تاڭباسىن قاجەت ەتەتىن باسقا ورىندار كوبەيىپ تۇرعانداي بولىپ، “I i” بويىنشا الايىق دەسەك، ء“ى” دىبىسىنا لايىقتى تاڭبا تابىلمايتىنداي بولىپ، “V v” بويىنشا الايىق دەسەك، ول تاڭبانى دا قالايتىن ورىندار كوبەيگەندەي بولىپ، اقىرى “X x” بويىنشا تاڭبالاۋعا بەيىمدەلىپ قالدىق. ويتكەنى، عالامتوردا جاقىندا قازاقستاننىڭ ء“الىپبي جاساۋ نەگىزدەرى” دەگەن ءبىر ماقالاسى شىقتى. وندا الىپبيدەگى جەكە ارىپتەردىڭ ماندەرىن وزگەرتۋ ماسەلەسى ءسوز بولعان ەكەن، وندا مىسال رەتىندە  x  ارىپىن اۋىزعا الىپ، ول 1） پورتۋگال تىلىندە  ”ش” دىبىسىن بەلگىلەيدى; 2） پولياك تىلىندە “ى” دىبىسىن بەلگىلەيدى، دەلىنگەن. مىنە بۇل بىزگە نەگىز بولا الادى، دەيمىز. دەمەك، قازاق ءتىلىنىڭ داۋىستى دىبىستارىن تاڭبالاۋ ءۇشىن تاعى ءبىر تاڭبا تابىلدى دەگەن ءسوز.

ء“ۇ” دىبىسىنىڭ “Y y” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. قازاقستاننىڭ كوپ جوباسىندا “Y y” تاڭباسى “ى” دىبىسىنا بالامالانىپ جۇرگەندىگى جوعارىدا ايتىلدى. سوعان ءبىز جوعارىدا ايتىلعان كوپ اۋرەشىلىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن، “Y y” تاڭباسىمەن قازاق ءتىلىنىڭ ء“ۇ” دىبىسىن بالامالاۋعا كەلىستىك. مۇندا مىناداي 2 نەگىز بار. ءبىرى، مۇنداعى باس ءارىپ “Y” تاڭباسى ء پىشىن جاعىنان كادىمگى قازاقي كيريللشەمىزدەگى ء“ۇۇ” تاڭباسىنىڭ ەكەۋىنە دە ۇقسايدى; ەكىنشىدەن، ونىڭ جول ءارپى بولعان “y” تاڭباسى دا حالىقارالىق ترانسكريپتسياداعى ء“ۇ” دىبىسىنا بەرىلگەن “y” تاڭباسىنا ۇقسايدى. ونىڭ سىرتىندا، قازاق تىلىندەگى ء“ۇ” دىبىسىنىڭ ماتىندىك قولدانىس پايىزى وتە تومەن بولعاندىقتان، قازاق ءتىلىنىڭ لاتىنشا ماتىندىك جازبا كوركەمدىگىنە دە كوپ كەسىرىن تيگىزە المايدى، دەيمىز. نەگە دەگەندە، بۇل جوبادا قازاق تىلىندەگى 9 داۋىستى دىبىستىڭ 8 ءى لاتىنشا ورتا بويلى تاڭبامەن تاڭبالانىپ، جالعىز وسى ء“ۇ” دىبىسى عانا قازاق تىلىندەگى ماتىندىك قولدانىس پايىزى ەڭ تومەن بولعان سالاۋاتىمەن “Y y” بويىنشا تاڭبالانىپ وتىر. ءبىزدىڭ جوبامىز كوپشىلىكتىڭ ءار جولعى بەرگەن ۇسىنىس پىكىرى نەگىزىندە جاڭالانىپ جاريالانىپ تۇردى. سول بارىستا، قازاق تىلىندەگى داۋىستى دىبىستارعا بالامالايتىن تاڭبالاردى نەعۇرلىم بوي بيىكتىگى ورتاشا بولاتىن تاڭبالارمەن تاڭبالاعان ابزال دەگەن ۇسىنىستى دا توراپتاستارىمىز ورتاعا قويعان بولاتىن. ءبىز بۇل پىكىردى سول كەزدەن باستاپ قابىلداپ ءارى اتقارىپ كەلەمىز. وسىنىڭ ىشىندە وسى ء“ۇ” دىبىسىنىڭ جاعدايى عانا باسقاشا بولىپ تۇر. ءبىز كوپ ۋاقىتقا دەيىن “ۋ” دىبىسىن “Y y” بويىنشا تاڭبالاپ، ء“ۇ” دىبىسىن “W w” بويىنشا تاڭبالاپ كەلگەن ەدىك، بىراق كوپشىلىك مۇنداعى جول ءارپى بولعان “y” تاڭباسىن “ۋ” دەپ وقۋعا كەلىسكەنىمەن، ونىڭ باس ءارپى بولعان “Y” تاڭباسىن “ۋ” دەپ وقۋعا كەلىسە المادى. سودان مۇنى ەرەكشە ماسەلە رەتىندە قاراپ، قازاقي كيريللشەمىزدەگى “ۋ”، “ۇۇ”، ء“ۇۇ” سياقتى تاڭبالارعا دا جاقىنىراق دىبىستالاتىن ءبىر تاڭبا ءالىپبيىمىزدىڭ ىشىندە ءجۇرسىن دەگەن ويمەن، وسى “Y y” تاڭباسىن قازاق ءتىلىنىڭ ء“ۇ” دىبىسىنا تۋرالاپ وتىرمىز.

“ۋ” دىبىسىنىڭ “W w” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. مۇنداعى “W w” تاڭباسى قازاقستاننىڭ كوپ جوباسىندا قازاقتىڭ “ۇ” دىبىسىن بالامالاۋعا ۇسىنىلىپتى; ال ءبىزدىڭ بۇرىنعى كەي جوبامىزدا “W w” تاڭباسى قازاقتىڭ ء“ۇ” دىبىسىن بالامالاۋعا ۇسىنىلعان. ال كەي جوبالاردا قازاقتىڭ “ۋ” دىبىسىن بالامالاۋعا كوبىنشە “Y y”، “U u” سياقتى تاڭبالار ۇسىنىلىپ ءجۇرىپتى. بىراق سوندا دا “U u” تاڭباسىن قازاقتىڭ “ۇ” دىبىسىن بالامالاۋعا ۇسىنۋشىلار كوپ بولعان. سوندىقتان، ءبىز ءالى دە قازاقتىڭ “ۋ” دىبىسىن “W w” بويىنشا تاڭبالاساق دەگەن ويدامىز. بىراق ءبىز مىناداي ءبىر ويىمىزدى دا ەسكەرتە كەتسەك دەيمىز. ماسەلەن، حانزۋ تىلىندە “W w” تاڭباسىن ۇلكەن “ۋ”، “U u” تاڭباسىن كىشكەنە “ۋ”، “Y y” تاڭباسىن ۇلكەن “ي”، “I i” تاڭباسىن كىشكەنە “ي” دەپ اتايدى دا، “W w” تاڭباسى مەن “Y y” تاڭباسىن ءسوز باسى مەن بۋىن باسىنا كەلگەندە عانا “ۋ”، “ي” دەپ جازىپ، “U u” تاڭباسى مەن “I i” تاڭباسىن ءسوز اراسى مەن ءسوز سوڭىنا كەلگەن جاعدايدا عانا “ۋ”، “ي” دەپ جازادى. سوعان ءبىز دە كەيىنگى ەملە ەرەجەمىزدە وسى جاعىن ەسكەرىپ، قازاقي الىپبيىمىزدەگى “W w” مەن “U u”- دىڭ، “J j” مەن “I i”- ءدىڭ مىندەت وتەگەن ورنىنا قاراي وقىلۋ ماسەلەسىن ءوز لايىعىندا شەشسەك ەكەن دەيمىز.

“ز” دىبىسىنىڭ “Z z” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. “ز” دىبىسىن “Z z” بويىنشا تاڭبالاۋ بارلىق جەردە، بارلىق ەلدە نەگىزىنەن ۇقساس. سوعان بۇل تاڭبا ءۇشىن دە كوپ ايالداپ وتىرمايمىز.

2. قازاقي لاتىنشا جوبانىڭ قوس تاڭبالاپ الىنعان ءتول ارىپتەرى （3）:

“ڭ” دىبىسىنىڭ “Nh nh” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل ماسەلە ماقالانىڭ باسىندا ارناۋلى سويلەندى. بۇلاي تاڭبالاۋداعى باستى ماقسات، وسى “ڭ” دىبىسىنىڭ “Ng ng” بويىنشا تاڭبالانۋى بارىسىندا “نگ”، “نع” سياقتى جازۋلاردى جازۋدىڭ قاجەتى ءۇشىن، “n” مەن “g” تاڭباسىنىڭ اراسىنا “’” （بۋىن ايىرۋ بەلگىسى） سياقتى بوتەن ءبىر تاڭبانىڭ اياق استىنان قىستىرىلىپ، جازۋ ءماتىنىنىڭ كوركەمدىگىنىڭ بۇزىلۋىنان، “g'n” سياقتى كورىكسىز تاڭبالاردىڭ كوبەيۋىنەن ساقتانۋ ءۇشىن بولعان. دەمەك، بۇل جوبادا جازىپ كورسەتۋگە ءتيىستى كىرمە مىسالداردان باسقا، قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىنە “`” سياقتى شەكەلىكتىڭ نەمەسە “’” سياقتى بۋىن ايىرۋ بەلگىلەرىنىڭ قازاقي لاتىنشا جوبالارىندا كەزىكپەۋىن ءۇمىت ەتەمىز، ءارى سولاي جوبالاپ تا وتىرمىز.

“ش” دىبىسىنىڭ “Sh sh” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. قازاق ءتىلىنىڭ “ش” دىبىسىنا “X x”، “S s”، “C c”، “Sh sh”، “Sch sch” جانە “Xh xh” سياقتى كوپتەگەن تاڭبانىڭ بالامالانعانىن باسقا جوبالاردان بايقاپ ءجۇرمىز. مۇنىڭ ىشىندە “X x”، “S s”، “C c” سياقتى تاڭبالارعا باسقا مىندەت كوبىرەك جۇكتەلىپ، “Sh sh”، “Sch sch”، “Xh xh” سياقتى تاڭبالاردىڭ ىشىندە “Sh sh” تاڭباسى كوبىرەك “ش” دىبىسىنا بالامالانىپ جۇرگەنى جۇرتقا ايان. ونىڭ ۇستىنە مۇنداي بالامالاۋ بۇكىل حالىقاراعا دا جالپىلاسىپ قالعانداي. سوعان قازاق ءتىلىنىڭ “ش” دىبىسىنا ءالى دە “Sh sh” تاڭباسىن بالامالاساق دەگەن ويدامىز.

“ج” دىبىسىنىڭ “Zh zh” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. قازاق ءتىلىنىڭ “ج” دىبىسىنا “X x”، “C c”، “J j”، “R r”، “Zh zh” جانە “Jh jh” سياقتى كوپتەگەن تاڭبانىڭ بالامالانعانىن قىرۋار جوبادان بايقاپ ءجۇرمىز. مۇنىڭ ىشىندە “X x”، “C c”، “J j”، “R r” سياقتى تاڭبالارعا باسقا مىندەت كوبىرەك جۇكتەلىپ، “Zh zh” جانە “Jh jh” سياقتى تاڭبالاردىڭ ىشىندە “Zh zh” تاڭباسى كوبىرەك “ج” دىبىسىنا بالامالانىپ جۇرگەنى جۇرتقا ايان. سوعان قازاق ءتىلىنىڭ “ج” دىبىسىنا ءالى دە “Zh zh” تاڭباسىن بالامالاساق دەگەن ويدامىز. سوندا دا مىناداي ءبىر ويىمىزدى كوپشىلىكتەن جاسىرعىمىز كەلمەيدى. ول دەگەنىمىز، قازاق ءتىلىنىڭ “ج” دىبىسىنا ءالى دە “Jh jh” تاڭباسىن بالامالاساق دەيمىز. نەگە دەگەندە، بىزدەگى شۇار （شينجياڭ ۇيعۇر  اۆتونوميالى رايونى） دەگەن قىسقارعان ءسوز قازىرگى وزىمىزدەگى ءسوز قىسقارتۋ داعدىمىز بويىنشا لاتىنشا “ShUAR” بولىپ قىسقارادى، بىراق ول شەتەلگە بارعاندا “SUAR” بويىنشا قىسقارادى （قوس تاڭبالى ارىپتەردىڭ باس تاڭباسى بويىنشا قىسقارادى）، سول سياقتى بىزدەگى جحر دەگەن قىسقارعان ءسوز قازىرگى ءسوز قىسقارتۋ داعدىمىز بويىنشا لاتىنشا “ZhQhR” بولىپ قىسقارادى، بىراق ول شەتەلگە بارعاندا “ZQR” بويىنشا قىسقارادى. ەگەر ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ “ج” دىبىسىن “Jh jh” تاڭباسىمەن بالامالايتىن بولساق، وندا ول شەتەلگە بارعاندا “JQR” بويىنشا قىسقارىپ، مۇنداعى “J” تاڭباسىن “ج” دەپ وقۋعا مۇمكىندىك تۋادى، دەيمىز. سول سياقتى “ShUAR” عا دا وسىنى ايتۋعا بولادى، ەگەر ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ “ش” دىبىسىن “Xh xh” تاڭباسىمەن بالامالايتىن بولساق، وندا ول شەتەلگە بارعاندا “XUAR” بويىنشا قىسقارىپ، مۇنداعى “X” تاڭباسىن “ش” دەپ وقۋعا دا مۇمكىندىك تۋادى، دەيمىز.

3. قازاقي لاتىنشا جوباعا دارا تاڭبامەن الىنعان كىرمە ارىپتەر （2）:

“تس” دىبىسىنىڭ “C c” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل دىبىس قازاق تىلىندە جوق، بىراق ورىس تىلىندە، اعىلشىن تىلىندە جانە حانزۋ ءتىلى سياقتى كوپ تىلدە بار. سوندىقتان، ءبىز بۇل دىبىستى ءوز ءتىلىمىزدى دۇرىس جازۋ ءۇشىن ەمەس، شەتەلدىڭ ءىشىنارا （بارلىعى ەمەس） كىسى اتتارى مەن جەر- سۋ اتتارىن شەتەلگە جاقىنىراق جازۋ ءۇشىن قابىلداپ وتىرمىز. مىسالى حانزۋدا تساي ءلۇن （Cai Lun）، تساي چاڭ （Cai Chang）، تساي ى （Cai E） سياقتى ايگىلى كىسى اتتارى مەن شەتەلدە تسەرمات （Cermat）، تسەلل （CeL l）، تسەللە （CeL le）، تساماح （Camah） سياقتى جەر- سۋ اتتارى بار دەگەندەي. سولاردى قازاقي لاتىنشامىزدا شەتەلگە جاقىنىراق تاڭبالاۋ ءۇشىن عانا قابىلداپ وتىرمىز. اعىلشىن تىلىندەگى مىنا ءبىر جاعدايعا دا نازار اۋدارا وتىرىڭىزدار. اعىلشىن تىلىندەگى “copy center”، “concert” ء（بىر تىلدەگى ءبىر تاڭبانىڭ ەكى ءتۇرلى دىبىستالۋىنىڭ مىسالى） دەگەن سوزدەر ورىس تىلىنە “تسەنتر كوپيا”، “كونتسەرت” （كوپيالاۋ ورتالىعى، كونسەرت） بويىنشا اۋدارىلادى ەكەن. بۇدان ءسىز اعىلشىن تىلىندەگى “c” تاڭباسىنىڭ بىردە “ك”، بىردە “تس” بولىپ دىبىستالعانىن دا بايقاپ وتىرعان بولارسىز. دەمەكشى ءبىز دە اعىلشىن ءتىلىنىڭ وسىنداي ارتىقشىلىقتارىنان ۇيرەنىپ، وسى “c” تاڭباسىن كەلگەن ورنىنا قاراي بىردە ء“و”، بىردە “تس” بويىنشا دىبىستاماقشى بولىپ وتىرمىز، ال قازاقي ءالىپبي تۇرعىسىنان العاندا، ءبىز ونى الدىمەن ء“و” دەپ دىبىستايتىن بولامىز. بۇل ارادا كەي توراپتاس “c” تاڭباسىن كەلگەن ورنىنا قاراي بىردە ء“و”، بىردە “تس” بويىنشا دىبىستاماقشى بولىپ وتىرمىز، دەپ بەلگىلەپسىزدەر، بۇعان قانداي نەگىزدەرىڭىز بار دەۋى مۇمكىن. بۇعان ايتارىمىز، مەيلى قازاق تىلىندە نەمەسە ورىس تىلىندە نەمەسە باسقا تىلدەردە بولسىن، بارلىعىندا ەش قاشان ء“وتس” نەمەسە ء“تسو” نەمەسە بولاشاق لاتىنشا الىپبيىمىزدە  “cc” بولىپ بىرگە تىركەلىپ كەلەتىن جاعداي بايقالمايدى، ونىڭ ۇستىنە بۇنىڭ بىرەۋى قازاق ءتىلىنىڭ جىڭىشكە داۋىستى دىبىسى دا، بىرەۋى شەتەلدىڭ بىزگە كىرمە داۋىسسىز دىبىسى، سوعان بۇل ەكى دىبىس ەش قاشان ءوزارا قاقتىعىسىپ نەمەسە بىرگە تىركەلە كەلىپ ورىن تالاسىپ جاتپايدى، سول ءۇشىن وسىلاي الىندى، دەيمىز.

“ۆ” دىبىسىنىڭ “V v” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل دىبىس تا ەجەلدەن قازاق تىلىندە جوق، بىراق ول ورىس ءتىلى مەن اعىلشىن تىلىندە بار. سوندىقتان، بۇل دىبىستى دا ءبىز ءوز ءتىلىمىزدى دۇرىس جازۋ ءۇشىن ەمەس، شەتەلدىڭ ءىشىنارا （بارلىعى ەمەس） كىسى اتتارى مەن جەر- سۋ اتتارىن شەتەلگە جاقىنىراق جازۋ ءۇشىن قابىلداپ وتىرمىز. مىسالى “（چاپايەۆ） Chapajev”، “（قۇنايەۆ） Qunajev”، “（نازاربايەۆ） Nazarbajev”، “（اليەۆ） Vljev”، “（كيەۆ） Kjev” سياقتى وتە از كەزىگەتىن كىسى اتتارى مەن جەر- سۋ اتتارىندا عانا قولدانىلادى. بۇل ارادا كەي توراپتاس “v” تاڭباسىن ءارى ء“ا”، ءارى “ۆ” دەپ بەلگىلەپسىزدەر، بۇعان قانداي نەگىزدەرىڭىز بار دەۋى مۇمكىن. بۇعان ايتارىمىز، مەيلى قازاق تىلىندە نەمەسە ورىس تىلىندە بولسىن، ەكى تىلدە دە ەش قاشان ء“ۆا” نەمەسە ء“اۆ” نەمەسە بولاشاق لاتىنشا الىپبيىمىزدە دە “vv” بولىپ بىرگە تىركەلىپ كەلەتىن جاعداي بايقالمايدى، ونىڭ ۇستىنە بۇنىڭ بىرەۋى قازاق ءتىلىنىڭ جىڭىشكە داۋىستى دىبىسى دا، بىرەۋى شەتەلدىڭ بىزگە كىرمە داۋىسسىز دىبىسى، سوعان بۇل ەكى دىبىس ەش قاشان قاقتىعىسىپ، ورىن تالاسىپ جاتپايدى، سول ءۇشىن وسىلاي الىندى، دەيمىز.

4. قازاقي لاتىنشا جوباعا قوس تاڭبالاپ الىنعان كىرمە ارىپتەر （3）:

“چ” دىبىسىنىڭ “Ch ch” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. بۇل دىبىس قازاقتىڭ اۋىزەكى تىلىندە نەمەسە جەرگىلىكتى ايتىلىمدارىندا ءجيى كەزىگەدى، بىراق ول “ش” دىبىسىمەن ماعىنا پارىقتامايدى، سوعان “چ” بويىنشا دىبىستالعان قازاق سوزدەرى “ش” بويىنشا جازىلا بەرەدى. مىسالى قازاقتار “چەشە”، “چەگە”، “چويىن”، “چالبار” دەپ سويلەي بەرەدى، بىراق ونى قاعاز بەتىنە تۇسىرگەندە “شەشە”، “شەگە”، “شويىن”، “شالبار” دەپ جازادى. بىراق “چ” دىبىسى ورىس تىلىندە، اعىلشىن تىلىندە جانە حانزۋ ءتىلى سياقتى كوپ تىلدە بار، اۋەلى تۋىسقان ۇيعۇر  تىلىنە دەيىن بار. سوندىقتان، ءبىز بۇل دىبىستى ءوز ءتىلىمىزدى دۇرىس جازۋ ءۇشىن ەمەس، شەتەلدىڭ ءىشىنارا （بارلىعى ەمەس） كىسى اتتارى مەن جەر- سۋ اتتارىن شەتەلگە جاقىنىراق جازۋ ءۇشىن قابىلداپ وتىرمىز. مىسالى، “Chapajev （چاپايەۆ）”، “Chapljn （چاپلين）”، “CherchjL （چەرچيلل）”، “Chen Yi （چىن ي）”، “Chi Haotian （چى حاۋتيان）”، “Chang E （چاڭ ى）”، “Chexov （چەحوۆ）”، “Chexja （چەحيا）”، “Choson （چوسون）”، “Chjlj （چيلي）”، “Chwashja （چۋاشيا）”، “Changchun （چاڭچۇن）”، “Changsha （چاڭشا）”، “Xichang （شيچاڭ）” ت.ب.

“ف” دىبىسىنىڭ “Ph ph” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. “ف” دىبىسى قازاق تىلىندە جوق، بىراق حالقارادا وسىنداي ءبىر دىبىس بار ەكەن دەپ، ونىڭ قاتىستى تاڭباسىنا دەيىن ۇيرەتىپ  جانە ونى جازىپ بەرسەڭىز، قازاقتار ونى “پ” بويىنشا دىبىستاي بەرەدى، ال حالىقارادا “ف” دىبىسىن “ph” بويىنشا تاڭبالاۋ كوبىمىزگە تانىس، ماسەلەن “alpha （الفا）”، “alphabet （الفاۆيت）”، “phonetika （فونەتيكا）”، “phantasia （فانتازيا）”، “photoswret （فوتوسۋرەت）”، “phjzjka （فيزيكا）” سياقتى كوپ ءسوز بار. بىراق وسى “ف” دىبىسىنىڭ كوبىمىزگە تانىس تاعى ءبىر تاڭباسى بار، ول – “F f” تاڭباسى. كوپ جاعدايدا بۇل ەكى تاڭبانىڭ ورنىن ءوزارا اۋىستىرۋعا كەلمەيدى. بىراق جاقىندا قازاقستاننىڭ جوبالارىندا وسى “F f” تاڭباسىمەن قازاقتىڭ “ع” دىبىسىن تاڭبالاپ جاتىپتى. كەزىندە ءوزىمىزدىڭ جوبامىزدا دا وسى “F f” تاڭباسىمەن قازاقتىڭ “ع” دىبىسىن تاڭبالاعان جايىمىز بار ەدى، كوپتەگەن توراپتاسىمىز دا وسى ۇسىنىستى ورتاعا قويعان. سوعان ءبىز دە حالىقاراعا بەيىمدەلىپ، وسى “ف” دىبىسىن “Ph ph” بويىنشا تاڭبالايىق دەگەن ويدامىز.

“ح” دىبىسىنىڭ “Qhqh” بويىنشا تاڭبالانۋى جايىندا. ماقالانىڭ باسىندا ءبىز “qh” تاڭباسىن “ح” دىبىسىنىڭ ورنىنا بالامالاپ وتىرمىز، ءالىپبي تارتىبىندە “ق” دىبىسىنا （نەمەسە تاڭباسىنا） جاقىنىراق جەردە تۇرسىن، ۋاقىت وتە كەلە ەگەر حالجىمىز راسىندا “ح” دىبىسىن نكىرمە دىبىس دەپ كىنالاپ، “ح” دىبىسىن قۋالاپ جاتاتىنداي جاعداي تۋىلىپ جاتسا، “qh” تاڭباسىنىڭ ءبىر سىڭارى بولىپ تۇرعان “h” تاڭباسىن ۇشىرىپ جىبەرىپ، ونىڭ “q” سىڭارىن ءوز ورنىندا قالدىرا سالۋعا دا قولايلى بولسىن دەپ. ەگەر كوپشىلىك “qh” تاڭباسىن “چ” دىبىسىن تاڭبالاۋعا كورسەتىپ جاتسا، （مىسالى “q+ch=qh（چ）” سياقتى پاتۋامەن） وندا ءبىز “ح” دىبىسىنىڭ ورنىنا “kh” تاڭباسىن قويۋعا دا دايىنبىز. ويتكەنى ول تاڭبا دا كوبىمىزگە تانىس، دەگەن ەدىك. ەندى قازىر ءبىز بۇل ويىمىزدان دا قايتقالى تۇرمىز، دەگەن پىكىردەمىز. نەگە دەگەندە، “ح” دىبىسى كىرمە دىبىس بولعانىمەن، ول جازبا تىلىمىزدە كوپ قولدانىلادى. مىسالى اۋىزەكى تىلدە قانشالىقتى “قان”، “قات”، “قابار”، “قالىق” دەپ ايعايلاعانىمىزبەن، وسى سوزدەردى قاعاز بەتىنە تۇسىرگەندە ونى “حان”، “حات”، “حابار”، “حالىق” دەپ جازباساق، كوڭىلىمىز جاي تاپپايدى. سوعان وسى دىبىسقا بولا قوس تاڭبالى ءارىپ جاساپ حالقىمىزدى اۋرەلەمەسەك دەيمىز. دەمەك، كادىمگى قازاقي كيريللشەمىزدەگى “حح” تاڭباسىنا ۇقسايتىن لاتىننىڭ “X x” تاڭباسىن وسى “ح” دىبىسىنا بالامالاساق دەگەن ويعا كەلىپ وتىرمىز. بۇعان مىناداي سۇراۋ تاعى جاۋعالى تۇر، ياعني الدىندا بۇل تاڭبانى قازاقتىڭ جۋان داۋىستى دىبىسى “ى” -عا بەرىپ بولدىڭىزدار، ەندى ول تاڭباعا تاعى مىنا “ح” دىبىسىن جۇكتەسەڭىزدەر، وندا “حى”، “ىح” سياقتى بۋىندار كەلە قالعاندا قالاي تاڭبالايسىزدار؟ – دەگەن سۇراۋ تۇسكەلى تۇر. بىزشە، ونىڭ جاراسى جەڭىل! دەمەك، “X x” تاڭباسى پولياك تىلىندە “ى” دىبىسىن بەلگىلەيدى ەكەن （ماقالانىڭ الدىندا ايتىلعان）، وندا ءبىز نەگە سول “X x” تاڭباسىمەن ء“ى” دىبىسىن بەلگىلەمەسكە؟! ويتكەنى قازاق تىلىندە ەشقاشان ء“حى” نەمەسە ء“ىح” سياقتى بۋىن ارالاستىعى كەلمەيدى، سوندىقتان، بۇل جوبادا ء“ى” دىبىسى “X x” تاڭباسىمەن الىنسا، وسى جوبامەن جازىلعان ماتىندە ەشقاشان ء“حى” نەمەسە ء“ىح” سياقتى بولىپ، “xx” سياقتى بىرگە تىركەلىپ كەلەتىن جاعداي بايقالمايدى، دەي الامىز. بۇل جەردە تاعى ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن جاعداي، كەيبىرەۋلەر ءبىزدىڭ بۇل جوبامىزدى “داۋىسسىز دىبىستىڭ تاڭبالارىمەن داۋىستى دىبىستاردى تاڭبالاپتى” دەپ سوگەدى. ول دەگەنى “v” تاڭباسىمەن ء“ا” دىبىسىن تاڭبالاپتى، “x” تاڭباسىمەن ء“ى” دىبىسىن تاڭبالاپتى، “c” تاڭباسىمەن ء“و” دىبىسىن تاڭبالاپتى، “y” تاڭباسىمەن ء“ۇ” دىبىسىن تاڭبالاپتى، دەگەنى. بىراق ولار ءبىزدىڭ وزدەرى كورسەتىپ وتىرعان وسى “v” تاڭباسىمەن “ۆ” دىبىسىن قوسىمشا تاڭبالاعانىمىزدى، “x” تاڭباسىمەن “ح” دىبىسىن قوسىمشا تاڭبالاعانىمىزدى، “c” تاڭباسىمەن “تس” دىبىسىن قوسىمشا تاڭبالاعانىمىزدى كورمەگەن نەمەسە كورمەسكە سالعان نەمەسە نە ءۇشىن مۇنداي بولاتىنىن تۇسىنبەگەن. قازاقتا “جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى” دەيتىن ءبىر ءسوز بار. ءبىزدىڭ باسقاشا دىبىس جۇكتەپ جۇرگەن تاڭبالارىمىز دا لاتىن ارىپتەرىندەگى وسىنداي ءبىر “جۋاس تۇيەلەر” ەدى. دەمەك، جوعارىداعى “x” تاڭباسى مەن “c” تاڭباسى ءدال وسىنداي تاڭبالار بولىپ وتىر. ايتالىق، “x” تاڭباسى حانزۋ تىلىندە “ش”، ورىس تىلىندە “ح”، اعىلشىن تىلىندە “كس”، پولياك تىلىندە “ى” دىبىسىن بەلگىلەيدى ەكەن; ال “c” تاڭباسى حانزۋ تىلىندە “تس”، ورىس تىلىندە “س”، اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءبىر وزىندە “ك”، “تس” جانە “س”، ال تۇركيا قازاقتارىنىڭ جازۋىندا “ج” دىبىسىن بەلگىلەيدى ەكەن، دەپ تانىستىرعانىمىزدا، وتكەن جىلعى ءبىر جوبا جونىندەگى تالقى جيىنىمىزدا، سول جيىننىڭ ماماندار گرۋپپاسىنىڭ باستىعى بولعان شينجياڭ وقۋ- اعارتۋ ينيستيتۋتىنىڭ بۇرىنعى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، پروفەسسور اۋەلقان قاليۇلى: “x” تاڭباسى حانزۋ تىلىندە “ش”، ورىس تىلىندە “ح”، اعىلشىن تىلىندە “كس” سياقتى الىنعان بولسا، وندا ول قازاق ءتىلى ءۇشىن قىزمەت ىستەپ، ءبىر ۋاق داۋىستى دىبىس بولسا نە بولىپتى؟ – دەگەن ەدى. سول سياقتى قازاقستاننىڭ كوپ جوباسىندا دا “y” تاڭباسىمەن “ى” دىبىسىن تاڭبالاپ، “w” تاڭباسىمەن “ۇ” دىبىسىن تاڭبالاپ جۇرگەن جاعداي كوپ بايقالۋدا. بۇعان ايتارىمىز، “قايدان قۇلاق شىعارۋ – قازانشىنىڭ ءوز ەركى” دەگەنى سياقتى، ول – ءار ۇلتتىڭ ءوز جۇمىسى. سول سياقتى، قازاقستاندا “تاڭبادا تۇرعان تۇك تە جوق!” دەگەن ءسوزدى ءالىمحان جۇنىسبەك اعامىز دا كوپ ايتاتىنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.

قوسىمشا ەسكەرتۋ:  1, بۇل جوبادا قازاق تىلىندەگى 9 داۋىستى دىبىس جەكە- جەكە: a（ا）، ءv（ا）، x（ى）، ءi（ى）، e（ە）، o（و）، ءc（و）، u（ۇ）، y ء（ۇ） سياقتى ارىپتەرمەن تاڭبالانعان، ولار ءبىزدى توتە جازۋدىڭ دايەكشەسىنەن تۋاتىن قىرۋار اۋرەدەن جانە زارداپتاردان ادا- كۇدە ازات ەتەدى;   2, بۇل جوباعا مۇندا j+zh=jh（ج）، q+ch= qh（چ）، x+sh=xh（ش） ، f+ph=fh（ف） سياقتى 4 قوس تاڭبالى ءارىپ قوسىمشا دايىندىق ءۇشىن جاسالىپ وتىر، ولاردىڭ جاسالۋ جولى دا جوعارىداعى فورمۋلادا كورسەتىلگەندەي، وقىرماننىڭ ولاردى باسقا قوس تاڭبالى ارىپتەردەن ايىرا تانۋىنا توتەنشە قولايلى بولسىن دەمەكشىمىز; ەگەر مۇنداي ارىپتەرگە كوندىگە المايمىز دەلىنسە، وندا سول الدىندا ايتىلعانداي بۇرىنعىسىنشا （”zh”, “ch” ، “sh” ، “ph”） سياقتى ارىپتەرمەن جۇرە بەرەمىز.  3, بۇل جوبادا بۇرىنعى قازاق جاڭا جازۋىنداعى “ng（ڭ）” تاڭباسىنىڭ ورنىنا “nh” تاڭباسى قولدانىلىپ، سول ادىسپەن “ng” تاڭباسىن “نگ” نەمەسە “نع” رەتىندە وقىتۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن بۋىن ايىرۋ بەلگىسىن “’” ءجيى قولدانۋ اۋرەسىنەن تۇبەگەيلى قۇتىلامىز;   4, بۇل جوبادا حالىقارالىق داعدى بويىنشا، حانزۋشا كىسى اتتارى مەن جەر- سۋ اتتارى حانزۋ ءتىلىنىڭ دىبىس ىرعاعى قويىلمايتىن پينيىنىمەن جازىلاتىن بولادى; اعىلشىنشا كىسى اتتارى مەن جەر- سۋ اتتارى ونىڭ ورىس تىلىندەگى جاقىن وقىلۋىنا ساي، وسى جوباداعى ارىپتەرمەن جازىلاتىن بولادى; ورىسشا كىسى اتتارى مەن جەر- سۋ اتتارى دا ورىس تىلىندەگى وقىلۋىنا ساي، وسى جوباداعى ارىپتەرمەن جازىلاتىن بولادى.

سوڭىندا ايتارىمىز: بۇل جوبانىڭ جالپى ءارىپ سانى 34, قازاقستان جاريالاعان تۇركيا ۇلگىسىندەگى جوبانىڭ ءارىپ سانىمەن ۇقساس، بىراق بۇعان ەكى كىرمە دىبىس ء（ارى كىرمە ءارىپ） ماقساتتى تۇردە سىناق رەتىندە ۋاقىتتىق قوسىلدى، ونىڭ ءبىرى “ۆ （v）”، ەندى بىرەۋى “تس （c）”. بىراق بۇلار كوبىنشە شەتەلدىڭ  كىسى اتتارى مەن جەر- سۋ اتتارىن جانە ءىشىنارا كىرمە اتاۋلاردى شەتەلگە جاقىنداتىپ جازۋ ءۇشىن  عانا قولدانىلادى. تازا قازاقي ماتىنگە مۇلدە قاتىسپايدى. مىسالى، “（چاپاەۆ） Chapajev”، “（تساي لۋن） Cai Lun”، “（كيەۆ） Kjev”، “（تسايدام） Caidam”، “（ۆاليۋتا） Valjwta”، “（تسەمەنت） Cement”. ال كوپ جاعدايدا بۇل ەكى تاڭبا قازاق ءتىلى ءۇشىن قىزمەت وتەپ، قازاق ءتىلىنىڭ جىڭىشكە داۋىستى دىبىسى ء“ا” جانە ء“و” دىبىسىن تاڭبالايدى. دەمەك، بۇل ەكى ءارىپ وسى جوبادا وسىنداي قوس مىندەت اتقارادى. ەگەر ولارعا قوس مىندەت اتقارتپايمىز دەسەڭىزدەر، وندا ولار تەك قازاق ءتىلىنىڭ ء“ا” جانە ء“و” دىبىسىن عانا تاڭبالايدى دا، جوبانىڭ جالپى ءارىپ سانى 32 گە ازايادى.

جوعارىدا ايتىلعانداي، ەگەر ءبىز ەندىگى جەردە “ى” دىبىسىنا “I i” تاڭباسىن بالامالاپ، ء“ى” دىبىسىنا “X x” تاڭباسىن بالامالايتىن بولساق، وندا بۇل جوبا بىلايشا وزگەرەتىن بولادى، مۇنى دا تاماشالاي وتىرىڭىزدار. ماقالانى مۇقيات وقۋ ارقىلى بۇل 2 جوبانى سالىستىرىپ كورىڭىزدەر. 2- جوبا 1- جوبانىڭ نەگىزىندە ءارى ماقالاداعى نەگىزدەر بويىنشا جاڭعىرتىلىپ جاسالعاندىقتان، بۇل ارادا 2- جوبانى جاڭا جوبا ەسەپتەيمىز. سول ءۇشىن جاقسىراق سالىستىرىڭىزدار دەيمىز.

ەندى جوعارىداعى تۇسىنىكتەر نەگىزىندە وزگەرتىلگەن مىنا 2- جوبامىزعا باعالىق:

 

1, قازاقي لاتىنشا جوبانىڭ دارا تاڭبامەن الىنعان ءتول ارىپتەرى （26）:

ا   （A a）

ب   （B b）

ءو   （C c）

د   （D d）

ە   （E e）

ع   （F f）

گ   （G g）

ھ   （H h）

ى   （I i）

ي   （J j）

ك   （K k）

ل   （L l）

م   （M m）

ن   （N n）

و   （O o）

پ   （P p）

ق   （Q q）

ر   （R r）

س   （S s）

ت   （T t）

ۇ   （U u）

ءا   （V v）

ۋ   （W w）

ءى   （X x）

ءۇ   （Y y）

ز   （Z z）

 

2, قازاقي لاتىنشا جوبانىڭ قوس تاڭبالاپ الىنعان ءتول ارىپتەرى （3）:

ڭ   （Nh nh）

ش   （Sh sh）

ج   （Jh jh）

 

3, قازاقي لاتىنشا جوباعا دارا تاڭبامەن الىنعان ۋاقىتتىق كىرمە ارىپتەر （3）:

（تس）  （C c）

ۆ      （V v）

ح     （X x）

 

4, قازاقي لاتىنشا جوباعا قوس تاڭبالاپ الىنعان كىرمە ارىپتەر （2）:

چ   （Ch ch）

ف   （Ph ph）

ەسكەرتۋ: بۇل ماقالا توراپتاستاردان پىكىر الۋ ءۇشىن جاريالانىپ وتىر. بىراق، بۇل جوبانى جاڭا جوبا دەپ اتاعانىمىزبەن، سوڭعى جوبا دەۋدەن اۋلاقپىز. ويتكەنى، قازاقستان دا ءالى وزدەرىنىڭ سوڭعى جوباسىن جاريالاعان جوق. قازاقستان كيريللشەدە قالادى ەكەن دەگەن داقپىرت تا جوق ەمەس، بىراق لاتىنشاعا رەسەي دە كوشەدى ەكەن دەگەن الىپ قاشپا ءسوز تاعى بار. ەلىمىز تاراپىنان قازاقستان جاققا سۇلتان جانبولاتوۆ اعامىزدىڭ، شادىمان احىمەتۇلىنىڭ جانە ءامۋال اۋەلقانۇلىنىڭ جوبالارى جولدانعانى بەلگىلى. سوندىقتان ءبىز دە سولاردىڭ قاتارىندا اعىلشىنشا- لاتىنشا 26 تاڭبامەن عانا جاسالعان وسىنداي ءبىر جوبانىڭ دايىندالۋ ۇستىندە ەكەندىگىن ەسكەرتەمىز. كوپتىڭ پىكىرى نەگىزىندە بۇل جوبا تاعى وزگەرۋى مۇمكىن. پىكىر، ۇسىنىس بەرۋشىلەر بولسا جانە بىزبەن بايلانىس جاساۋشىلار بولسا، مىنا ادىرىستەرگە حات جازىڭىزدار. قازاقتىڭ بولاشاق قامى ءۇشىن بۇل ماقالانى شارت جاعدايى بار ورىنداردىڭ جاريالاپ قويۋىنان دا ءۇمىتتىمىز. راقمەت سىزدەرگە!

 

E-mail حات ساندىعىمىز:

 talapker@163.com   bolekmurat@163.com ，bahethanbulali@126.com, hapas@126.com

QQ حات ساندىعىمىز: 350751859@qq.com 

قولفون نومىرلەرىمىز:

18999414298   مۇرات ءسولتانشارىپۇلى

13899837737  باقىتقان ءبىلالۇلى

15199687227  قاپاس اسەيىنۇلى

Abai.kz