جولتاي جۇمات. تۇتاس تاريح جانە تۋعان ادەبيەت
(ۇلت تۋرالى ەسسە)
بۇل قازاقتىڭ ەجەلگىسى مەن كەشەگىسىن ەسكە الساق، قانداي بۇرالاڭدى جولداردان ءوتىپ، قالاي ەل بولعانىمىزدى كوزگە ەلەستەتە الامىز با؟
ۇلتىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحى بىزگە نەنى نۇسقاپ، نەنى ماعۇلىم ەتە الماقشى؟
ءبىز وتكەن-كەتكەنىمىزگە، اسۋ-بەلەستەرىمىزگە سالماقتى سانامەن اقىل توقتاتا قاراپ، مۇقيات بولا العان ەلمىز بە، وسى؟...
ءبىر ءسات حالقىڭ تۋرالى ويعا بەرىلىپ، ارلى-بەرلى ءجۇرىپ وتكەن تايعاقتى دا تاستاقتى جولدارىنا ۇڭىلە باستاساڭىز-ءدال وسى تەكتەس سان-ساۋالدار الدىڭىزدى كەس-كەستەيدى.
قازاق دەگەن قابىرعالى ەلمىز! وعان ەشكىمنىڭ دە داۋى جوق. سانىمىز بىردە ءوسىپ، بىردە كەمىپ-ءار عاسىردا ارقالاي سىي-سىباعا ەنشىلەپ كەلە جاتساق تا-ۇلتپىز! تاريحىمىزعا سونشا سالاق قاراپ، ءوزىمىزدىڭ وتكەنىمىز جايلى وزگەدەن (اسىرەسە ورىستاردان) دەرەكتەر الىپ، سوعان بارىنشا مالدانىپ جۇرگەن بولساق تا-حالىقپىز!
«مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق دەگەن ەل-ول ءبىز بولامىز!
ەندەشە، تومەندەگى بايانحاتقا قۇلاق سالىڭىز!...
***
تاريحىمىزدى تۇگەندەيىك!
(ۇلت تۋرالى ەسسە)
بۇل قازاقتىڭ ەجەلگىسى مەن كەشەگىسىن ەسكە الساق، قانداي بۇرالاڭدى جولداردان ءوتىپ، قالاي ەل بولعانىمىزدى كوزگە ەلەستەتە الامىز با؟
ۇلتىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحى بىزگە نەنى نۇسقاپ، نەنى ماعۇلىم ەتە الماقشى؟
ءبىز وتكەن-كەتكەنىمىزگە، اسۋ-بەلەستەرىمىزگە سالماقتى سانامەن اقىل توقتاتا قاراپ، مۇقيات بولا العان ەلمىز بە، وسى؟...
ءبىر ءسات حالقىڭ تۋرالى ويعا بەرىلىپ، ارلى-بەرلى ءجۇرىپ وتكەن تايعاقتى دا تاستاقتى جولدارىنا ۇڭىلە باستاساڭىز-ءدال وسى تەكتەس سان-ساۋالدار الدىڭىزدى كەس-كەستەيدى.
قازاق دەگەن قابىرعالى ەلمىز! وعان ەشكىمنىڭ دە داۋى جوق. سانىمىز بىردە ءوسىپ، بىردە كەمىپ-ءار عاسىردا ارقالاي سىي-سىباعا ەنشىلەپ كەلە جاتساق تا-ۇلتپىز! تاريحىمىزعا سونشا سالاق قاراپ، ءوزىمىزدىڭ وتكەنىمىز جايلى وزگەدەن (اسىرەسە ورىستاردان) دەرەكتەر الىپ، سوعان بارىنشا مالدانىپ جۇرگەن بولساق تا-حالىقپىز!
«مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق دەگەن ەل-ول ءبىز بولامىز!
ەندەشە، تومەندەگى بايانحاتقا قۇلاق سالىڭىز!...
***
تاريحىمىزدى تۇگەندەيىك!
بۇگىنگى اۋەزە ەتىپ ايتارىمىز دا، ۇستانعان باعىتىمىز دا - وسى! ونى بيىك مىنبەرلەردەن وزەكتى ماسەلە ەتىپ كوتەرىپ، ورتاعا سالىپ تالقىلاپ، جان-جاقتى ءسوز ەتۋگە شىنتتاپ بەل بايلادىق. ينشاللا، بۇعان دا شۇكىرشىلىك. ال، بىراق سول تار جول، تايعاق كەشۋلى سۇرلەۋلى سوقپاقتارىمىزدى قالاي زەرتتەپ، قالاي سالماقتاپ، قالاي جۇيەلەسەك ءجون بولماقشى؟
حالقى سايلاعان ەلباسى ن.نازارباەۆ قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ماسەلەلەر جونىندە ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت تىلگە تيەك ەتىپ، سوڭعى جىلدارى وتاندىق تاريحشىلاردىڭ الدىنا ناقتى-ناقتى تاپسىرمالار قويعانى امبەگە ايان. ەسكە ءتۇسىرىڭىزشى، 1995 جىلى ەل پرەزيدەنتىنىڭ تىكەلەي تاپسىرۋىمەن «قازاقستاندا تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ تۇجىرىمداماسى» تالقىلانىپ، بەكىتىلگەن جوق پا!. بۇل عانا ەمەس، 1998 جىل «ۇلت تاريحى جىلى» دەگەن اتپەن اتالىپ، شاڭ باسقان كەشەگىمىزگە بارىنشا كوڭىل ءبولىنىپ، وسى سالاعا بارشا زيالى قاۋىمنىڭ نازارى اۋدارىلدى. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىندا دا اتاتاريحقا ارنايى بەتبۇرىس بايقالدى.
ءتىپتى «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىندا ەل تاريحى مەن حالقىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن اۋمالى-توكپەلى وتكەنىنە ارنايى توقتالىپ، عالىمدارىمىزعا وي سالىپ، وسى سالاعا قوزعاۋ تۋعىزعانى بارشامىزعا بەلگىلى.
الايدا، اشىعىنا جۇگىنسەك، بۇگىنگى عالىمدارىمىز بەن تاريحشىلارىمىز حالقىمىزدىڭ وتكەن-كەتكەنىن بارىنشا دالدىكپەن جۇيەلەپ كورسەتۋدە اۋىز تولتىرىپ ايتار ۇلكەن-ۇلكەن قوماقتى ىستەر اتقارىپ تاستاي الدى ما؟ ەگەر ونداي شارۋالار جۇزەگە اسسا، ونىڭ دەڭگەيى قانداي؟ نەنى بىتىرە الدىق؟ قانداي مەجەگە جەتتىك؟
ساۋال كوپ. ال، دالمە-ءدال جاۋاپ بەرۋ بارىنشا قيىنىراق. ارينە، تاريحتىڭ سان قىرلى قاتپارىن تانىپ-ءبىلۋ قاي زامان، قاي كەزەڭدەردە دە وڭاي بولماعان.
بىزدىڭشە، بۇگىنگى كۇنى قازاق تاريحىن تۇبەگەيلى ءھام جان-جاقتى زەرتتەۋدى ماقسات-مۇرات ەتىپ، وسى شارۋانى قايتادان مىقتاپ قولعا الار بولساق، وندا ونى ءۇش-ءتورت سالاعا ءبولىپ قاراعان ابدەن ورىندى. ورىندى عانا ەمەس، اسا قاجەت. ەڭ الدىمەن تاريحي كەزەڭدەردى ءبولىپ-ءبولىپ اتاپ وتەلىك. قازاقتىڭ وتكەن ءومىرى بىلاي سالالانعانى ءجون بولار ەدى:
- قازاق تاريحى;
- قازاقستان تاريحى;
- بۇگىنگى زامان تاريحى.
ال، وسى ءۇش بولىكتىڭ ارقايسىسىنا از-كەم توقتالا سويلەسەك، ونىڭ ءمانىن بىلايشا تۇسىندىرە الامىز.
«قازاق تاريحى» دەگەن ۇعىم ارعى تاريح، ورتا تاريح، ءحىح عاسىرعا دەيىنگى تاريح بولىپ شارتتى تۇردە ءبولىنىپ اڭگىمەلەنسە، وتە وڭدى بولماقشى.
«قازاقستان تاريحى» حح عاسىردى قامتيدى. بۇل سالادا كەڭەستىك بيلىكتىڭ قازاقتارعا جاساعان ءارتۇرلى ىقپالى، قياناتى، وكتەمدىگى، ت.ب. جايلى تەرەڭىرەك جازىلعانى، تالداپ كورسەتىلگەنى ماقۇل-اق.
«بۇگىنگى زامان تاريحى»-ەل تاۋەلسىزدىككە، ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەن 1991 جىلدان باستاۋ الادى. سوڭعى 22 جىل ىشىندە جەتكەن جەتىستىكتەر مەن ىرگەلى ىستەر، ۇلت بولىپ ۇيىسۋ جولىنداعى ىزگى ارەكەتتەر تىلگە تيەك ەتىلسە، ونىڭ بولمىسى بارىنشا اشىلا تۇسپەك.
اتاتاريحىمىزدى تانىپ-بىلۋدە، ونى زەردەلەۋدە ءھام جۇيەلەۋدە وسى ءۇش بولىكتىڭ قاي-قايسىسى دا اسا ماڭىزدى ءارى كۇردەلى! ارينە، «قازاق تاريحى» مەيلىنشە تەرەڭ زەردەلەنۋدى قاجەت ەتەتىنى دە جاسىرىن ەمەس. بۇل سالا كۇنى بۇگىنگە دەيىن وتاندىق تاريحشىلارىمىز اراسىندا ءار ساققا جۇگىرتە ءسوز ەتكەن تالاس-تارتىسقا ەنگىز قالاپ كەلەدى. ونىڭ باستى سەبەبى-ءبىز ءوز تاريحىمىزدى دەر كەزىندە قاعازعا ءتۇسىرىپ، حاتتاماعان ەلمىز. بولعان تاريحي وقيعالار مەن قاقتىعىستار، تايتالاستار مەن تەكەتىرەستەر نەگىزىنەن اۋىزشا جەتىپ وتىرعان، ال جازبا تاريحتا دەرەكتەر وتە از، ءتىپتى سيرەك دەسە دە بولعانداي. (ارينە، ءبىز بۇل جەردە مۇلدە جازبا تاريحىمىز بولماعان دەۋدەن اۋلاقپىز، بىراق وسى كۇنگە دەيىن قولعا تۇسكەن قۇندى دەرەكتەردىڭ تىم ازدىعىن مەڭزەپ وتىرمىز.)
قازاقتىڭ تاريحىن (ەرتە داۋىردەن ءحىح عاسىرعا دەيىن) كوپتەگەن تاريحشى عالىمدارىمىز ءبىر كەزدەرى كەرەي-جانىبەك حاندار تۇسىنان باستاعاندى دۇرىس سانادى. الايدا، ول بەرگى ءداۋىر ەدى. ءتىپتى كۇنى كەشەگى، قول سوزىم جەردەگى تاريح دەسە دە بولادى. سوسىنعى ءبىر توپ تاريحشىلار-«ءبىزدىڭ جىل ساناۋ ءداۋىرىمىزدىڭ شىندىعىن الدىمەن تاريحي تۇرعىدا جۇيەلەپ الۋىمىز قاجەت» دەستى. ياعني، شەجىرە-داستاندى قازىرگى جىل ساناۋدىڭ باسىنان باستاعاندى دۇرىس كورۋشىلەر از بولعان جوق. بىراق بۇل دا تۇتاس تاريح بولا المايدى. ويتكەنى، قازاق دەگەن قابىرعالى ەلدىڭ ودان بۇرىن دا ءومىر ءسۇرىپ، تىرلىك كەشكەنى اقيقات.
ەندى ءبىر توپ زەرتتەۋشىلەر ورحون-ەنيسەي، كۇلتەگىن جازبالارىنا ءۇڭىلدى. جازبا مۇرالارىنان ەلىمىزدىڭ، جۇرتىمىزدىڭ وتكەنى مەن جوعالتقانىن ىزدەپ باقتى. راس، تاستاعى تاڭبالاردىڭ ايتارى كوپ-اق ەدى. ول-وتكەننىڭ كوزى، دانانىڭ سوزىندەي-ءدى.
قىسقاسى، ءبىز قانداي سالالى تاريحى بار ەل ەدىك دەگەن ماڭگىلىك ساۋال زيالى قاۋىمدى ءالى كۇنگە ويعا سالىپ، تولعاندىرىپ كەلە جاتقانى داۋسىز شىندىق.
ەندىگى ماسەلە-وتكەنىمىزدىڭ ءار جىلىن، ءار ايىن، ءتىپتى ءار كۇنىن انىقتاپ-جۇيەلەپ، سول ارقىلى جۇرتىمىزدىڭ تاريحي ءوسۋ-وركەندەۋ جولدارىن جۇيەلى تۇردە ءتۇزىپ شىعۋ بولىپ قالىپ وتىر. بۇل وڭاي شارۋا ما؟ ارينە، جوق.
وسى ورايدا ايتا كەتەر ءبىر جايت-قازىرگى تاريحشى-عالىمدارىمىزدىڭ ارقايسىسى ءار ساققا تارتىپ، اركىم وزىنشە ءتۇزىپ، ءبىرىن-ءبىرى تىڭداماي، (كەيبىر ەشقانداي ءمانى جوق بەي-بەرەكەت تارتىستاردى ايتامىز) ءارى-ءسارى جاعدايعا جالپى جۇرتتى سالىپ قويۋى ەش كەرەك ەمەس. بىرلىك بولمايىنشا، ءبىز حالقىمىزدىڭ شىن تاريحى تۋرالى شىنايى جازبانى تۇزە المايمىز. ونسىز دا وتكەنىمىز بۇلىڭعىر، قولىمىزدا قۇجات از، كەيبىر ءسوزىمىز بەن پىكىرىمىزگە شەتەلدىك، قالا بەردى ورىس ساياساتشىلارى مەن جيھانكەزدەرىنىڭ جازبا دەرەكتەرىن دايەك ەتىپ وتىرعان وسى ءبىر كەزەڭدەردە اۋىزبىرشىلىكتىڭ الاتىن ورنى وتە جوعارى. تاريحتى ءتۇزۋ-اربىردەن سوڭ بىرلەسە ەڭبەك ەتۋ مەن تۇسىنىسە تىزە قوسۋدى بارىنشا تالاپ ەتپەكشى. بۇل-الەمدە بار ءۇردىس. باياعىدان قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن جاقسى جورالعى.
وسىنداي ءار جاققا بۇرا تارتۋدىڭ، ءبىر كەلىسىمگە كەلىپ، توقتامدى ويعا تابان تىرەي الماۋدىڭ سالدارىنان، ايتالىق، انەبىر كەزدەرى «ابىلاي حان» دەگەن كوركەم ءفيلمدى ءوز دەڭگەيىندە شىعارا المادىق. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزدە، سول كينونىڭ ستسەناريىن جازۋشىلار قازاقتا از بولماپتى. بىراق، امال نەشىك! قازىرگى كورىپ جۇرگەن «كوشپەندىلەر» كينوسىنان ومىردەگى ايبارلى، ايبىندى، ەل قامىن جەگەن ۇلى قاھاندى تابا الماي وتىرعانىمىز وتىرىك پە؟ تاريحي قۇجاتتار جوق بولسا ەكەن، ابىلاي ءداۋىرى كومەسكى دە كۇڭگىرت بولسا ەكەن-وندا ىلاج جوق. الايدا، ءبارى دە باسقاشا تاريحتاعى ابىلاي حان ءومىرى مەن قىزمەتى، ەلىن قورعاۋداعى ەرلىك ىستەرى ۇشان-تەڭىز، ول ءتىپتى قاعازعا تۇسىرىلگەن. ناعىز كينونىڭ تاقىرىبى. سۇرانىپ-اق تۇر.
تەك بۇل عانا ەمەس، ءبىز وسىنداي ارقيلى سەبەپتەردىڭ سالدارىنان تاريحي تۇلعالارىمىز-ءال-ءفارابيدى، ق.ءياسساۋيدى، ءامىر تەمىردى، مودە حاندى، حان كەنەنى، ت.ب. كۇنى بۇگىنگە دەيىن كينو تىلىندە مولدىرەتىپ، جاس ۇرپاق تامسانا كورەتىن فيلم ەتىپ شىعارا الماي كەلە جاتقانىمىز جاسىرىن با؟
تەك كينو عانا ەمەس، ايتالىق دراما تەاترلارىنىڭ ساحنالارىنان دا وسى ۇلى تۇلعالار تۋرالى كوڭىل كونشيتىن سپەكتاكلدەر كورە الماي وتىرعانىمىز دا شىندىق. ەگەر كەيبىرىنىڭ ءومىرى مەن تاريحي ءرولى ساحنالانعان بولسا، وندا دا حالىق قاھارمانىنىڭ سوم تۇلعاسى ايشىقتى كورىنە الدى دەۋگە ەرتەرەك.
تاپ وسى جاعداي ۇلتىمىزدىڭ كوركەم ادەبيتكە دە قاتىستى. ءبىزدىڭ تالانتتى جازۋشى-اقىندارىمىز حالقىمىزدىڭ حاس باتىرلارى مەن پاراساتتى شەشەن-بيلەرىن ءالى كۇنگە جوعارى دەڭگەيدە كوركەم تىلمەن سومداعان جوق. ايتالىق، تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەر...
ءسوز رەتىنە قاراي ايتا كەتەلىك، كونە تاريحقا تەرەڭ بويلاي بىلگەن قالامگەر اعالارىم-قويشىعارا سالعاراۇلىنىڭ «مودە حان» دەگەن كينوپەساسىن، قاجىعالي مۇحامەتقاليۇلىنىڭ «دۇربەلەڭ» رومانىن (سىرىم باتىر تۋرالى) بۇگىنگى كۇننىڭ ەلەپ ايتۋعا بولارلىق كوركەم دۇنيەلەرى دەپ ايتار ەدىم.
وسىنىڭ ءبارى دە اتاتاريحتى ءبىر ىزگە تۇسىرە الماي، ال بەلگىلى-بەلگىلى قايراتكەرلەرىمىزدى ءوز دەڭگەيىندە باعالاي بىلمەگەندىگىمىزدىڭ شىنايى كورىنىسى بولىپ قالا بەرمەك.
مۇنى ارى قاراي تارقاتا ايتا بەرەتىن بولساق، تاعى دا تاياقتىڭ ۇشى تاريحشى-عالىمدارىمىزعا بارىپ تيمەكشى.
اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋدەن ساقتاسىن. قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحشىلارى ءوز ەلىنىڭ وتكەن-كەتكەنىن كەستەلەۋدە وسى كۇنگە دەيىن ءبىرشاما تولىمدى ەڭبەك سىڭىرگەنىن اتاپ ايتساق تا جاراسادى. ءا.مارعۇلان، ە.بەكماحانوۆ، ك.اقىشەۆ، م.قوزىباەۆ، ح.ارعىنباەۆ، ت.ب. سىندى عالىم-تاريحشىلار ەڭبەگى وتە ەلەۋلى. الايدا، جازىلعانى ءبىر توبە، ال جازىلماي جۇيەگە تۇسپەي جاتقانى-ون ءبىر توبە! دەمەك، بىزگە ءالى دە بۇل باعىتتا كوپ ەڭبەكتەنىپ، جۇمىس ىستەيتىن شارۋا شاش ەتەكتەن.
كونە داۋىردەن باستاۋ الاتىن تامىرلى تاريحتى تۇزگەندە قاي تاريحشى بولماسىن، الدىمەن تاريحي قۇجاتتارعا، جازبا دەرەكتەرگە بارىنشا سۇيەنە وتىرىپ وي تولعايتىنى بارشاعا ايان. الايدا، كونە تاريح كەي-كەيدە اۋىزشا شەجىرەگە، ەل ىشىندەگى اڭىز اڭگىمەلەرگە دە يەك ارتادى. وسى ورايدا ايتارىمىز:
- ءبىز قالىڭ قازاق ىشىندەگى سانسىز كوپ باتىرلار مەن بيلەر، كوسەمدەر مەن شەشەندەر تۋرالى ءارتۇرلى الىپقاشپا اڭگىمە-اڭىزدارعا بارىنشا مۇقيات بولۋىمىز كەرەك، ەلگە بارىنشا تانىلعان، تاريحتا ءوز ورنى بار كىسىلەر عانا تيىسىنشە باعالانعانى دۇرىس;
- رۋلىق-تايپالىق ءبولىنۋ مەن ولاردىڭ اراسىنداعى قاقتىعىستار، ۇرىس-شايقاستار دا بارىنشا شىنايى ءتۇزىلىپ، انىق-قانىعى مەيلىنشە دالدىكپەن زەردەلەنگەنى دۇرىس;
- اسىرەسە، وسى كۇنى جاپپاي جازىلا باستاعان اتا-بابا شەجىرەسى مەن تاريحي تىزبە-كەستەلەرگە كوزسىز باس شۇلعىپ، سول قالپىندا قابىلداي سالۋ دا ءتۇبى سان سوقتىرۋى ىقتيمال. بۇنى دا ويلاپ-ەسكەرىپ، سۇزگىدەن وتكىزىپ وتىرۋ اسا ماڭىزدى;
- شەتەلدىك جازبا دەرەكتەردى (بىزگە قاتىستى) پايدالانعاندا دا وتە ىجداعاتتىلىق ءارى بايقامپازدىق اسا قاجەت. دۇرىسى مەن بۇرىسىن انىقتاپ المايىنشا، عىلىمي اينالىسقا ەنگىزۋگە ەش بولمايدى.
مىنە، وسىنداي قاداۋ-قاداۋ جاعداياتتار الداعى ۋاقىتتا جادىمىزدا بولسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
***
كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدەگى تاريح (1917-1991 ج) تۋرالى دا ەندى كەڭ تولعاپ، جان-جاقتى زەرتتەپ، بارىنشا جۇيەلىكپەن جازۋ جايى كۇن تارتىبىندە تۇر. جازىلعاندارى ءوز الدىنا. (ولاردىڭ باسىم بولىگى كەڭەستىك ساياسات ىڭعايىمەن تۇزىلگەن دەرەكنامالار). ەندىگى جەردە كەڭەس بيلىگى كەزىندەگى قازاق ەلىنە جاسالعان كوپە-كورنەۋ قياناتتار، ارتىق-اۋىس ءىس-ارەكەتتەر، ساياسي ويىندار ءھام ادەيى جاسىرىلىپ، ايتىلماي كەلە جاتقان اقيقاتتار حاتتالۋى كەرەك.
بۇل باعىتتاعى جۇمىسقا بەل شەشە كىرىسكەندە الدىمەن ەسكەرىلەتىنى-تاريحي ماڭىزى زور بىرنەشە كەزەڭدەر ەستە بولعانى دۇرىس. ايتالىق، كەڭەس ءداۋىرىن بىلايشا شارتتى تۇردە ءبولىپ الىپ زەردەلەۋ ورىندى بولار دەپ ويلايمىز:
- 1917-27 ج.ج. اۋمالى-توكپەلى كەزەڭ;
- 1928-29 ج.ج. كامپەسكە ناۋقانى;
- 1931-33 ج.ج. قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىق;
- 1937-38 ج.ج. رەپرەسسيا ياعني جاپپاي حالىق جاۋى دەپ جازالاۋ;
- 1941-45 ج.ج. سوعىس شىندىعى ءھام وعان قازاق حالقىنىڭ قاتىسى;
- 1946-1990 ج.ج. قىزىل يمپەريا ساياساتى ۇستەمدىك ەتكەن تۇستاعى قازاق ەلى.
كورىپ وتىرسىزدار، ءبىز «قازاقستان تاريحىن» كەڭىنەن تولعاپ جازار بولساق، ونىڭ ءاربىر ونجىلدىعى وزىنشە ورنەكتەلىپ، ءاربىر جىلى تاريحي دەرەكتەرمەن تۇيىندەلگەنى اسا قاجەت. بۇل جەڭىل-جەلپى قاراۋدى كوتەرە بەرمەيدى.
ەڭ باستىسى-بۇل كەزەڭدى تاريحي ساراپتاعاندا بۇرىنعى ەسكى تۇجىرىمدار مەن ءاتۇستى كوزقاراستار نەگىزگە الىنباۋى كەرەك. جاڭاشا باعا بەرۋ، جاڭاشا ءتۇيىن جاساۋ-قازىرگى كۇننىڭ باستى تالابى بولعانى ابزال.
ءبىز مۇنى نەگە قاداپ ايتىپ وتىرمىز؟
ويتكەنى، كەڭەستىك داۋىردەگى تاريحتى تاريحشىلار ءبىرشاما تولعاپ جازدى. مونوگرافيالار، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ءھام تاريحي-تانىمدىق كىتاپتار مولىنان جارىق كوردى. ولاردىڭ ىشىندە، ارينە، قازاق تاريحشىلارى دا بارشىلىق. الايدا... سول ەڭبەكتەردىڭ ءبارى دە تۇگەلىمەن شىنايى ءومىردى سول قالپىندا مولدىرەتىپ كورسەتە الدى دەسەك، بۇل شىندىق اۋلىنان الشاق كەتپەكشى.
الايدا، كەڭەستىك كەزەڭ شىندىعىن بارىنشا دالدىكپەن كورسەتۋگە كۇش سالعان تاريحشى-عالىمدار ساپىندا م.قوزىباەۆ، ك.نۇرپەيىسوۆ، م.قويگەلديەۆ، ق.اتاباەۆ، ب.كارىباەۆ، ت.وماربەكوۆ، و.قوڭىراتباەۆ،ح.تۇرسىنوۆ، ت.ب. بار ەكەندىگىن اتاپ وتۋگە بولادى. ماماندىعى تاريحشى بولماسا دا شىنايى شىندىقتى كورسەتۋگە كومەكشى بولىپ، كۇش سالىپ كەلە جاتقان ءا.ساراي، ق.سالعاراۇلى، ت. جۇرتباي، ت.ب. قالامگەرلەردىڭ دە ەڭبەگى ەلەپ ايتۋعا تۇرارلىق.
تاعى ءبىر ەسكەرتەرلىگى-وسى كەزەڭدەگى تاريحتى جازىپ-تۇزۋگە تەك تاريحشى-عالىمدار ەمەس، ءارتۇرلى قالام يەلەرى-جۋرناليستەر، جازۋشىلار، فيلولوگتار، فيلوسوفتار دا بەلسەنە قاتىستى. ءتىپتى ۇلكەن-ۇلكەن كىتاپتار مەن توم-توم ەڭبەكتەردە شىعاردى. بىراق سول جازبالارعا كوز جۇما قاراپ، شىنايى تاريحقا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس ەدى دەسەك، بۇنىمىز دا اقيقات بولا قويماسى انىق.
وسى ارادا مىنا ءبىر جاعدايدى ايتپاي بولمايدى.
كەشەگى كەڭەستىك جۇيە تۇسىندا ورتالىقتى باسقارعان ۆ.ي.لەنين جانە ي.ۆ.ستالين داۋىرىنە شىن باعا بەرىلىپ، اق-قاراسى اجىراتىلدى ما؟ اسىرەسە، قازاق ەلىنە قاتىستى ۇستانعان ساياسات پەن ساياسي ويىنداردى ايتقىمىز كەلەدى. بىزدىڭشە، بۇل جاعى ءالى دە اشىلماعان ارال سەكىلدى. ارينە، مۇنى جازۋ ۇستىندە تەك قانا قۇجاتتارعا ەمەس، ءارتۇرلى ەستەلىكتەرگە دە سۇيەنۋ اسا ماڭىزدى. سونىمەن بىرگە تاريحتا ورنى زور ۇلكەن تۇلعا ەڭبەگىنىڭ ساۋلەلى تۇستارى مەن كولەڭكەلى جاقتارى دا قاتار اشىپ ايتىلسا، بۇل سول زاماننىڭ شىنايى كەلبەتىن تانىپ-بىلۋگە زور كومەگىن تيگىزگەن بولار ەدى.
ءسوز رەتىندە ايتۋعا بولادى، سوڭعى 20 جىل كولەمىندە الاش ارىستارىنىڭ ەسىمدەرى حالقىنا ورالىپ، ەڭبەكتەرىنە زور باعا بەرىلە باستادى. بۇل باعىتتا ءارتۇرلى عىلىمي، تاريحي، ادەبي ەڭبەكتەر دە جازىلىپ، كىتاپ بولىپ باسىلعانى ءوز الدىنا. اسىرەسە، ش.مۇرتازا اعامىز ۇلت قايراتكەرى ت.رىسقۇلوۆ جايلى 5 كىتاپتى رومان، 2-3 پەسا جازدى. الاش ارداقتىلارىنىڭ بىرقاتارىنىڭ تاريحي بەينەسىن ساحنا تىلىندە سومداماق بولىپ، ءبىز دە ون-ونبەس جىل بويى ەڭبەكتەنگەنىمىز بار. سونىڭ ناتيجەسىندە «اباقتى-عۇمىر» (م.جۇماباەۆ تۋرالى), «سانا دەرتى» (ن.تورەقۇلوۆ جايلى), «دوس-جۇرەك دوس» (م.اۋەزوۆ تۋرالى), «فرۋستراكتسيا» (س.سەيفۋللين مەن س.ساپاربەكوۆتەر ومىرىنە قاتىستى), «قايراتكەر قۇپياسى» ء(ى.وماروۆ جايلى) جانە «ەرجۇرەك» (ج. تاشەنوۆتىڭ ءومىرىنىڭ ءبىر ءساتى) سەكىلدى پەسالار سەرياسىن جازدىق. العاشقى ەكى دۇنيە مارقۇم ر.سەيتمەتوۆ اعامىزدىڭ ارقاسىندا تۇركىستان دراما تەاترىندا ساحنالانسا، ال قالعاندارىن ىزدەيتىن دە، سۇرايتىن دا ەشكىم جوق. «بۇل نە دەگەن سەلقوستىق» دەپ ويلايمىز دا قويامىز. ەگەر ءبىز وتكەن تاريحىمىزعا وسىلايشا نەمقۇرايدى بولا بەرسەك، ءتىپتى بۇگىنگى بارىمىزدان دا ايرىلىپ قالامىز عوي...
كەي-كەيدە وسى وي مازالاپ قويادى...
دەمەك، تاريح تۋرالى شىنايى ءسوز ەندى عانا باستالىپ، تەرەڭنەن قوزعايتىن، ناقتى دەرەك-دايەكپەن نەگىزدەلگەن ەڭبەكتەر تۋعىزاتىن ۋاقىت تا كەلگەن سياقتى.
***
قازىرگى زامان تاريحى (1991 ج باستاپ) ءسوز بولعاندا، ارينە، ەل تاۋەلسىزدىگىن العاشقى قادامدارى، حالقىمىزدىڭ جاڭاشا ءومىر سۇرۋگە بەت الۋى، ت.ب. ماسەلەلەر ءتۇپ-تۇگەلىمەن تاريح ساراپتاماسىنا سالىنباقشى.
جالپى، ءبىز ءبىر نارسەنى ۇنەمى ەستە ۇستاۋىمىز قاجەت سياقتى. تاريح بۇگىننەن باستالادى. بۇگىنگى كۇنىڭ-ەرتەڭگى تاريح. ال، ونى دەر كەزىندە قاعازعا ءتۇسىرىپ، حاتتاپ وتىرساڭىز، ۇلتىمىزدىڭ بەت-بەينەسىن دە ساقتاي العانىڭىز.
سوڭعى 22 جىل ىشىندە قازاق ەلى بىرقاتار ءىرى-ءىرى جەتىستىكتەرىنە قول جەتكىزە العانى داۋسىز اقيقات.
وسى جىلدار ىشىندە قازاق ەلىن الەم تانيدى. بىرقاتار وتە بەدەلدى ۇيىمدارعا توراعا بولۋ باعى بۇيىردى. ءدىني ۇيىمدار مەن ءدىني اعىمدار وكىلدەرى دە الدەنەشە رەت ءبىزدىڭ توپىراقتا باس قوسىپ، ىمىراعا كەلۋگە تالپىنىس جاسادى.
قالا سالدىق.
وقۋ ورىندارىنىڭ سانىن وسىردىك. جاستارىمىز شەتەلدەردە ەركىن وقىپ كەلىپ، ەلگە قىزمەت ەتۋ مارتەبەسىنە يە بولدى. بۇل رەتتە «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقىعان جاس تۇلەكتەردىڭ ورنى ەرەكشە. ولاردىڭ الدى وسى كۇنى ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە تاعايىندالۋدا.
سپورت سالاسىندا ەلەپ ايتارلىق جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىلدى.
مىنە، وسىنىڭ ءبارى دە ءتول تاريحىمىزدى جۇيەلەۋدە ءاردايىم ەستە بولىپ، كەلەر ۇرپاققا حاتتالىپ جەتۋى قاجەت.
وتكەن تاريحتى بۇگىنگى جاستارىمىزعا تالداپ-تۇسىندىرۋدە كوركەمونەردىڭ، اسىرەسە ادەبيەتتىڭ ءرولى وتە جوعارى ەكەنىن تاعى دا قاداپ ايتقىمىز كەلەدى. دەمەك، بۇگىنگى زاماننىڭ جارقىن بەينەسى مەن كەلبەتىن ورنەكتەپ كورسەتكەن كينوفيلمدەر، كوركەم شىعارمالار، پولوتنولار، ارحيتەكتۋرالىق انسامبلدەر، درامالىق تۋىندىلارعا مولىنان ورىن بەرىلگەنى دۇرىس-اق.
تاعى ءبىر مىسال. وسى ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ومىردەگى وقيعانى («بولاشاقتى» ءبىتىرىپ كەلگەن جاستار ءومىرى) وزەك ەتكەن «اداسقان ارمان» اتتى درامامەن تانىسقان لاۋازىمى بار ۇلتجاندى ازامات (اتى-ءجونىن ايتپاي-اق قويالىق) ونى ساحنالاۋعا تىكەلەي كومەك بەرۋگە ىنتا ءبىلدىردى. ءبىز مۇنى تەك ونەر تۋىندىسىنا عانا ەمەس، جالپى ۇلت بولاشاعىنا اسا جاناشىرلىق پەيىل دەپ قابىلدادىق.
وسى ورايدا ايتپاسقا شارا جوق، مەتسەناتتىق تا-ۇلت مەرەيى! ەگەر مەتسەنات ازامات ۇلت ءۇشىن قىمبات قازىناعا قامقور قولىن سوزا بىلسە-بۇل ۇلكەن باقىت!
ءبىزدىڭ ۇلتىمىز الەمدىك دەڭگەيدە بارىنشا تانىلا ءتۇسسىن دەسەك، ەڭ الدىمەن وسى كوركەمونەرىمىزگە وتە ىقتياتتى بولعانىمىز ءجون-اۋ دەپ وي تۇيدىك.
***
توقسان ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى مىناعان سايادى.
اسىرەسە، ەل تاريحى جان-جاقتى تالدانىپ ايتىلار تۇستا ۇلتى ءۇشىن شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسكەن ءبىلىمدار، قايراتكەر ازاماتتار ەڭبەگى جەكە-جەكە تالدانىپ جازىلعانى دۇرىس-اق.
بۇل ەرتە دۇنيە تاريحىنا دا، كەڭەستىك كەزەڭ تاريحىنا دا، ءتىپتى بۇگىنگى زامان تاريحىنا دا قاتىستى.
مۇندايدا اسىرەسە ويدا بولارلىعى-ءبىز حالقىمىزدىڭ ەسكى اڭىز-داستاندارىنداعى، تاريحي پوەمالارىنداعى دەرەك-دايەكتەرگە دە اسا مۇقيات قاراپ، تاريحي شىندىقپەن بايلانىستىرا ءسوز ەتە الساق، بۇل وتە وڭدى بولار ەدى. قالاي دەسەك تە، ەرتەدەن جەتكەن كوركەم دۇنيەلەر-اسىل قازىنامىز. وندا ۇلتىمىزدىڭ جۇرەك ءلۇپىلى، سەزىم-تۇيسىگى ءھام قۋانىش مەن قايعىسى تۇتاسىپ تۇرعان جوق پا!
مىنە، شىنايى تاريحتى تانىپ-بىلۋگە وسىلايشا كوركەم شىعارمالار دا كومەككە كەلە الماقشى ەكەن.
قازىرگى زاماندا ەلىن سۇيگەن، حالقىنا شىن جاناشىر بولىپ كەلە جاتقان ۇلتجاندى ۇل-قىزدار جوق پا؟ ال، بار بولسا، وندا ولار تۋرالى نەگە اشىق ايتا المايمىز؟ نەگە ۇلتجاندى ۇرپاقتىڭ كوشباسشىلارى كولەڭكەدە قالا بەرەدى!
ءبىز ءوزىمىزدىڭ ارىستارىمىزدى ءوز دەڭگەيىندە كوتەرمەلەپ، ولاردىڭ ەڭبەگىنە ءتيىستى باعا بەرۋدى ۇيرەنەتىن ۋاقىت جەتتى. بۇل رەتتە بىرجاقتى باعا بەرۋدى دوعارۋ قاجەت. ءاربىر جەكە تۇلعانىڭ بىتىرگەن وڭ ىستەرى مەن جىبەرگەن كەمشىلىكتەرى قاتار تارازى باسىنا تۇسكەنى دۇرىس. سوندا عانا كەلەر ۇرپاق ولار تۋرالى تولىق ماعلۇمات الىپ، شىن باعاسىن بەرە الماقشى. بۇل-الەمدە الدەقاشان ادەتكە اينالا باستاعان ءۇردىس.
تاريح-ءار ۇلتتىڭ كۇرەتامىرى. كۇرەتامىرىن قادىرلەي بىلمەگەن ەلدە بولاشاق تا جوق. جادى جوق ەلدىڭ الدىنان قانداي جارقىن ىستەر كۇتۋگە بولماق!
وسى ورايدا ەسكە تۇسەدى، ءبىز نەگە وسى كۇنگە دەيىن قازاق توپىراعىنداعى ەسكى قالالار مەن قورعاندار، كەسەنەلەر مەن ماۆزولەيلەر تۋرالى جيناقتالعان، جۇيەلەنگەن ءھام عىلىمي تۇرعىدا باعاسى بەرىلگەن تانىمدىق ەڭبەك جازا الماي كەلەمىز؟
ءبىز نەگە قازاق جەرىندە حاندىق ۇستەمدىك ەتكەن تاريحي كەزەڭدەرگە بارىنشا شۇقشىپ، سول داۋىرلەردىڭ ەل مەن جۇرتتىڭ ۇيىسۋىنا، توپتاسۋىنا، ءتىپتى اربىردەن سوڭ اۋىزبىرشىلىككە كەلۋىنە ىقپال ەتكەنى جايىندا تولىققاندى ءسوز ەتپەي وتىرمىز؟
ءبىز نەگە الاش ارداقتىلارىنىڭ تاريحي ەڭبەگىن جەكە-جەكە ەمەس، تۇتاس ءبىر ءداۋىر ء(تىپتى الەم) رەتىندە جۇيەگە ءتۇسىرىپ، اڭگىمەلەۋگە كىرىسە الماي جاتىرمىز؟
ءبىز نەگە تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ اياعىنان تىك تۇرۋىنا بارىنشا ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ايانباي تەر توككەن ۇلت قايراتكەرلەرى مەن زيالىلارىن وتە سيرەك اتاپ، ولاردىڭ تاريح الدىنداعى ەڭبەگىنە ءتيىستى باعا بەرۋدەن قاشقاقتاي بەرەمىز؟
دەمەك، بۇگىنگى كۇنى ەس جيناپ، ءتول تاريمىزدى تۇگەندەپ، بارلىق دەرەكتەرگە مۇقيات بولۋدى ءاردايىم ەستە ۇستاعانىمىز ءجون. ءتىپتى قازىرگى ءومىرىمىز-ەرتەڭ تاريح ەكەنىن دە تەرەڭ تۇسىنگەنىمىز ماقۇل.
وسى ىزگى شارۋاعا ءبارىمىز بولىپ جۇمىلا بىلەيىك، دوستار!
Abai.kz
