بىرەگەي تۇلعالارعا كۇيە جاعۋ كىمگە قاجەت بولدى؟
داعىستاندىق اۆار ۇلتىنان شىققان كورنەكتى اقىن راسۋل عامزاتوۆتىڭ «مەنىڭ داعىستانىم» اتتى الەمگە ايگىلى كىتابى حالىق اقىنى ابۋتاليب عافۋروۆتىڭ «وتكەنگە تاپانشا كەزەسەڭ، كەلەشەك ساعان زەڭبىرىك اتادى» دەگەن سوزىمەن باستالادى. راسىندا، وتكەندى ورىنسىز مانسۇقتاۋ، ونىڭ وزىندە تۋعان حالقى ءۇشىن قالتقىسىز قىزمەت ەتىپ، ەل-جۇرتىنىڭ اياۋلى پەرزەنتتەرى بولعان، بۇگىنگى كۇنى ومىردەن وتكەن ايتۋلى اقىن، جازۋشىلارعا جالا جاۋىپ، تىلدەۋدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
ءبىرتۇتاس قازاق ادەبيەتىنىڭ اجىراماس ءبىر بولشەگى مونعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىن ماسكۇنەم ەتىپ مانسۇقتاعان كىم؟
جۋىقتا مونعوليانىڭ ادەبي ورتالىق باسىلىمى «ۋتگا زوحيول، ۋرلاگ» گازەتىنىڭبىرىنشى بەتىندە(№016. 2013ج) مۇڭعىلحان بەستايۇلىنىڭ «قۇرمانحان مەن كاكەيدىڭ اراقتى كوپ ءىشىپ، جاستاي ومىردەن وزعانى وكىنىشتى» دەگەن سۇحباتى جاريالانىپتى.
وقىرمان قاۋىمعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن الدىمەن مونعولياداعى قازاق دياسپوراسى اراسىنان شىققان اقىن-جازۋشىلار قۇرمانحان مۇقاماديۇلى مەن كاكەي جاڭجۇڭۇلى تۋرالى ماعۇلمات بەرە كەتكەن ءجون.
داعىستاندىق اۆار ۇلتىنان شىققان كورنەكتى اقىن راسۋل عامزاتوۆتىڭ «مەنىڭ داعىستانىم» اتتى الەمگە ايگىلى كىتابى حالىق اقىنى ابۋتاليب عافۋروۆتىڭ «وتكەنگە تاپانشا كەزەسەڭ، كەلەشەك ساعان زەڭبىرىك اتادى» دەگەن سوزىمەن باستالادى. راسىندا، وتكەندى ورىنسىز مانسۇقتاۋ، ونىڭ وزىندە تۋعان حالقى ءۇشىن قالتقىسىز قىزمەت ەتىپ، ەل-جۇرتىنىڭ اياۋلى پەرزەنتتەرى بولعان، بۇگىنگى كۇنى ومىردەن وتكەن ايتۋلى اقىن، جازۋشىلارعا جالا جاۋىپ، تىلدەۋدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
ءبىرتۇتاس قازاق ادەبيەتىنىڭ اجىراماس ءبىر بولشەگى مونعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىن ماسكۇنەم ەتىپ مانسۇقتاعان كىم؟
جۋىقتا مونعوليانىڭ ادەبي ورتالىق باسىلىمى «ۋتگا زوحيول، ۋرلاگ» گازەتىنىڭبىرىنشى بەتىندە(№016. 2013ج) مۇڭعىلحان بەستايۇلىنىڭ «قۇرمانحان مەن كاكەيدىڭ اراقتى كوپ ءىشىپ، جاستاي ومىردەن وزعانى وكىنىشتى» دەگەن سۇحباتى جاريالانىپتى.
وقىرمان قاۋىمعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن الدىمەن مونعولياداعى قازاق دياسپوراسى اراسىنان شىققان اقىن-جازۋشىلار قۇرمانحان مۇقاماديۇلى مەن كاكەي جاڭجۇڭۇلى تۋرالى ماعۇلمات بەرە كەتكەن ءجون.
كورنەكتى جازۋشى، قوعام قايراتكەرى قۇرمانحان مۇقاماديۇلى (1923-1964) موڭعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى.مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرگەننەن كەيىن 1948-1950 جىلدارى ارالىعىندا ماسكەۋدە اسكەري جوعارى ءبىلىم العان ول،وسى ۋاقىت ىشىندە ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەردى. سونىڭ ارقاسىندا ۇلى ورىس ادەبيەتى مەن الەم ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك تۋىندىلارىمەن ءجىتى تانىستى. كەيىن بايان-ولگي ايماعىنا ورالعان سوڭ ەل باسقارىپ، رەسمي ورگانداردا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارىپ، ساياسي تۇلعاعا اينالدى. سونىمەن قاتار كوركەم ادەبيەت سالاسىندا قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ، ارتىندا وشپەس ءىز قالدىرعان ۇلكەن جازۋشى دەڭگەيىنە كوتەرىلدى.ونىڭ «جۇت الا ما، جۇرت الا ما؟» دەگەن كوركەم وچەركى وسى ەلدەگى قازاق باسپاسوزىندەگى ءداستۇرلى مالشارۋاشىلىعىنىڭ وززەكتى ماسەلەلەرىن ارقاۋ ەتكەن العاشقى سۇبەلى ەڭبەك ەكەندىگىن كەزىندە عىلىمي ديسسەرتاتسيامدا ارقاۋ ەتكەن ەدىم.
قۇرمانحان اعا دراماتۋرگ، اۋدارماشى رەتىندە دە مونعوليا ادەبيەتىنە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. 1956 جىلى مونعول جەرىندە شاڭىراق كوتەرگەن قازاق ۇلتتىق تەاترىنىڭ ساحناسى العاش رەت وسى اعامىزدىڭ «كەزەڭ ۇستىندە» اتتى پەسامەن اشىلعان ەدى. جازۋشى رەتىندە ق.مۇقامادۇلىنىڭ قالامىنان تۋعان شىعارمالار اتى اڭىزعا اينالعان شىعىستانۋشى، اكادەميك ب.رينچەننىڭ اۋدارۋىمەن تۋۆا، ورىس تىلدەرىندە جارىققا شىعۋىنىڭ ءوزى ونىڭ قارىمدى قالامگەر ەكەندىگىن اڭعارتادى.ال، قۇرمانحان اعانىڭ ءوزى موڭعولدىڭ جاڭا زامان ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىسى د.ناتساگدورجىنىڭ ايگىلى «جۇمباق توبەلەر» وپەراسىنىڭ ليبەراتتوسى مەن بىرنەشە اڭگىمە، ولەڭدەرىن قازاق تىلىندە سويلەتتى. بۇل دا ونىڭ سۋرەتكەر رەتىندەگى تالعامى مەن تابىندىلىعىنىڭ دەڭگەيىن كورسەتسە كەرەك.
كورنەكتى جازۋشى، مونعولياداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى قۇرمانحان مۇقاماديۇلىنىڭ تاڭداۋلى شىعارمالارىنىڭ جەكە جيناقتارى مونعول تىلىندە ۇلانباتىردا، قازاق تىلىندە ولگي قالاسىندا بىرنەشە رەت باسىلىپ، وقىرمان قاۋىمنىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن بولاتىن.
سول سەكىلدى موڭعوليا قازاقتارى اراسىنان شىققان ليريك اقىن، ساتيريك جازۋشى كاكەي جاڭجۇڭۇلى الماتىداعى اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ1971 جىلعى تۇلەگى. وتە ءبىلىمدى ءارى دارىندى قالامگەر قازاق ادەبيەتنىڭ جاڭا سيپاتتا دامىپ، قالىپتاسۋىنا زور ۇلەس قوستى. 1982–1993 جىلى موڭعولياداعى قازاق ادەبيەتى كەڭەسىن باسقاردى. ادەبي «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت ەتتى. وسى جىلداردا ادەبيەت اۋىلىنا بەت بۇرعان كوپتەگەن جاستاردىڭ ىشىندە كاكەي جاڭجۇڭۇلىنىڭ تاربيەسىن كورمەگەنى كەم دە كەم. ول قالامىنىڭ جەلى بار تالاي جاستى ادەبيەت دەگەن كيەلى الەمگە تارتىپ، ونىڭ قىر سىرىنا باۋلىعان ەدى. سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە مەن كاكەي اعانى كوركەم ادەبيەتتىڭ ساتيرا سالاسىنداعى ءوزىمنىڭ ۇلاعاتتى ۇستازىم دەپ بىلەمىن. ءبىر سالادا قىزمەتتەس بولىپ، ەل ىشىندەگى تالاي ءىسساپارلاردا بىرگە ءجۇرىپ، رەسەيدىڭ التاي ولكەسىن، تۋۆا ەلىنىڭ قىزىل قالاسىن بىرگە ارالاعان ۇزاق جولداردا ۇزەڭگى جولداس بولعان ساتتەرىمدە مەن ول كىسىنىڭ ءتىل، ادەبيەت، تاريح، ەتنوگرافيا، ونەر سالاسىنداعى ءبىلىمىنىڭ تەلەگەي تەڭىز تەرەڭدىگىنە تالاي ءتانتى بولعان ەدىم.
كاكەي جاڭجۇڭۇلى- موڭعولياداعى قازاق ورتا مەكتەپتەرىنە ارناپ ادەبيەت وقۋلىعىن دايىنداعان ادىسكەر عالىم دا ەدى. مونعول جەرىندە ايتىس ونەرىنىڭ قانات جايۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى، ەتنو ءان ونەرىنىڭ توبىن قۇرىپ، حالىققا ناسيحاتتادى. قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن، اسىل قازىناسىن جيناپ، بىرنەشە كىتاپتى جارىققا شىعاردى.ءوز قالامىنان تۋعان ونشاقتى جىر جيناقتارى مەن ءازىل-سىقاق اڭگىمەلەرى قازاق جانە مونعول تىلدەرىندە جاريالاندى.وسى ءبىر اسا تالانتتى اقىن ءارى ۇلاعاتتى ۇستازدىڭ بىرقاتار اڭگىمىلەرىن مونعول تىلىنە اۋدارىپ، ادەبي-كوركەم «تسوگ»، ساتيرالىق «تونشۋل» جۋرنالدارىنا وسىدان جيىرماشاقتى جىل بۇرىن مارقۇمنىڭ كوزى تىرىسىندە جارىققا شىعارىپ، باتاسىن العانىمدى ءوز باسىم ءاردايىم ماقتانىش ەتەمىن.
ءيا، تاعدىردىڭ ماڭدايلارىنا جازعانى سول شىعار، تۋعان حالقىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان وسى ەكى ايتۋلى تۇلعانىڭ عۇمىرلارى تىم قىسقا بولدى، ومىردەن ەرتە كەتتى. الايدا، جوعارىداعى مۇڭعىلحان سەكىلدى نيگيليستىڭ ساندىراقتاعانىنداي اجالدارى اراقتان كەلمەگەنى ايداي اقيقات.
قۇرمانحان مۇقاماديۇلى قايتىس بولعاندا مەن نەبارى ءتورت جاستا عانا ەكەنمىن. ول كىسىنىڭ ءوزىن كورمەسەك تە، كوزىندەي بولعان جاقىن جاناشىر دوسى، قىزمەتتەس ارىپتەسى قوبداحان سەبەتۇلىنىڭ تۋعان جيەنى رەتىندە قۇرەكەڭنىڭ ونەگەلى ومىرىنەن تولىق حاباردار بولىپ وستىك. جالپى، ول كىسىنىڭ تالانتى مەن ىسكەرلىگىن جىر ەتىپ ايتىپ، ماقتان تۇتاتىندار اينالامىزدا كوپ بولدى. كورنەكتى جازۋشىنىڭ تۋعان ۇلى بامان قۇرمانحانۇلىمەن قالامداس ارىپتەس ءارى اعا-ءىنى بولىپ سىيلاسىپ جۇردىك. سوندىقتان، ول كىسىنىڭ اجالى اراقتان بولماعانىنا كەپىلدىك بەرۋگە دە بارمىن. ءوزىنىڭ قىسقا عانا عۇمىرىندا ۇكىمەتتىك جاۋاپتى لاۋازىمداردى اتقارا ءجۇرىپ، ارتىندا مول ادەبي مۇرا قالدىرعان جاننىڭ «اراق ءىشىپ، ءلايلىپ جۇرۋىنە»ۋاقىتتىڭ دا، جازۋشىلىق تابيعاتى مەن ءتارتىبىنىڭ دە، حالىق الدىنداعى ابىرويلى مىندەتىنىڭ دە، ءوز جەكە باسىنىڭ بيىك مادەنيەتىنىڭ دە مۇرشا بەرمەسى بەلگىلى.
ال، كاكەي جاڭجۇڭۇلىنا كەلسەك، اراق اتاۋلىنىڭ يت باسىنا توگىلىپ جاتاتىن «برەجنەۆتىك توقىراۋ» زامانىندا دا ول كىسى ىشىمدىك اۋىلىنان الىس جۇرەتىن جان بولاتىن. توقسانىنشى جىلداردان باستاپ ەلدە قۇرىلعان «مونعوليا مۇسىلماندار قوعامىنىڭ» باس ۋاعىزشىسى بولعان، ادەبي تۋىندىلارىندا دا، بىلايعى ومىردە دە يماندىلىقتى، يسلام قاعيدالارىن ناسيحاتتاپ كەلگەن ادامدى «اراقتى كوپ ءىشىپ، جاستاي ومىردەن وزدى» دەۋى كوپە-كورنەۋ جالا.
شىن مانىندە، كاكەي مارقۇم 1993 جىلى 23 ساۋىردە مونعوليادا بولعان ۇشاق اپاتىنان قازا تاپقان. سول قاسىرەتتى كۇنى جوعالعان ۇشاق ءبىر اپتادان كەيىن تابىلىپ، سۇيەگى ولگي قالاسىنا جەتكىزىلگەندە بۇكىل ەل بولىپ قايعىرىپ، جەر قوينىنا تاپسىرعانبىز. سول ساتتە كاكەي ۇستاز ەمەس، كەرىسىنشە، مونعولحاننىڭ ءوزى «اراقتى كوپ ءىشىپ، ەسىنەن تانىپ» جاتقاندىقتان مونعول ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى قول قويعان، ءوزى سۇحبات بەرىپ وتىرعان تاپ وسى «ۋتگا زوحيول، ۋرلاگ» گازەتىندە جاريالانعان قازانامانى وقۋعا شاماسى كەلمەگەن بولار.
مونعول گازەتىندە ءوز قانداس باۋىرلارىن قارالاپ جۇرگەن بەستايۇلى مۇڭعىلحان دەگەن كىم؟ ەندى، ونى دا تانىستىرا كەتكەن ءجون بولار. ونى مونعوليادا وسى اتى-جونىمەن سۇراستىرسا ەشكىم بىلمەيدى. مونعول ادەبيەتىندە ول «بەحتين مونگولحۇۇ»، جۋرناليستيكادا جاي عانا «ب.مونگولحۇۇ» دەگەن اتاۋلارىمەن تانىمالدىلىعى بار. تۋعان جەرى: قازاقتىڭ بۇزىلماعان قايماعى - بايان-ولگي ايماعى! سولاي بولا تۇرا نەگە ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمىنەن بەزىپ، اكەسى قازاق بەستايدى، مونعول بەحتەيگە ايىرباستاپ ءجۇر؟! «حان» ءسوزىن «ءحۇۇ» (بالا) اتاۋىنا ايىرباستاۋى اقىرى سول ۇلتقا ءامىر جۇرگىزە المايتىن السىزدىگىن ەرتە ءبىلىپ، قولبالا ءارى قۇل بولايىن دەپ شەشكەنى بولار. بۇل ەندى، وزىنە سىن، ەرىك وزىندە!
ستۋدەنت كەزىمدە پراكتيكاعا بارعانىمدا ساتيرالىق «تونشۋل» جۋرنالىندا مونگولحۇۇ دەگەن حات تىركەۋشى بولدى. العاشقى كۇندەرى وعان ءمان بەرگەن جان جوق. كەلەسى اپتادا ەكەۋىمىز ۇرسىسىپ قالدىق. سەبەبى، مەنىڭ تاجىريبە جەتەكشىسى تەكسەرىپ، باس رەداكتور بەكىتكەن فەلەتوندارىم حات تىركەۋشىگە بەرىلگەن كەزدە جوعالىپ كەتتى. ۇرىس-كەرىس وسىدان شىقتى. ءبىراز جەرگە بارىستىق. جىگىتتەر باسۋ ايتىپ جاتىر. سول كەزدە جۋرنالدىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، اتاقتى ساتيريك م. گۇرسەد: «ءما، مىنالاردى قارا! قاپتاعان مونعولدىڭ ورتاسىندا ەكى قازاق ءبىرىن ءبىرى ءتۇتىپ جەگەلى جاتىر» دەمەسى بار ما. جۇرت كۇلىپ جاتىر. مۇڭعىلحان قىپ-قىزىل بوپ شىعىپ كەتتى.
ونىڭ مونعولعا ءسىڭىپ كەتكەن قازاق ەكەنىن كەيىن ارىپتەستەرى ءتۇسىندىردى. ۇلانباتىرعا وقۋعا بارعان كەزىنەن باستاپ، تۋعان اۋىلىنا ات ءىزىن سالماي كوپ جىل «جوعالىپ» كەتكەن كورىنەدى. ۋنيۆەرسيتەتتە بىرگە وقىعان مونعول قىزىمەن شاڭىراق كوتەرەدى. اتى-ءجونىن، ۇلتىمەن قوسا وزگەرتىپ «جونگە كەلتىرەدى». ەستۋىمىزشە، ونىڭ قازاق ەكەنىن كەش بىلگەن مونعول جەڭگەمىز سوڭعى جىلدارى بايان-ولگيدەگى تۋىستارىن تاۋىپ قايتا تابىستىرعان كورىنەدى.
ال، ەندىگى تىرلىگى مىناۋ. ءوزىنىڭ قازاق ەكەندىگى اشكەرە بولعان سوڭ ەندى ەلدەگى ازعانا قانداستارىنىڭ ماڭداي الدى تاڭداۋلى تۇلعالارىنا جالا جاۋىپ، اياۋسىز قارالايتىن بىرەگەي «شەجىرەشىگە» اينالىپتى. مەيلى، قالاي ءومىر ءسۇرۋدى، كىم بولۋدى اركىم ءوزى بىلەر. بالكىم، قازاق دياسپوراسىنىڭ يگى جاقسىلارىنا وسىلاي ءتىل تيگىزسەم، وزگە ۇلت اراسىندا ءوزىم كەرەمەت دانىشپان بولىپ كورىنەمىن دەپ ويلايتىن شىعار.
وسىدان وتىز جىل بۇرىن ستۋدەنتتىڭ تاۋىرلەۋ جازعان فەلەتونىن جوعالتىپ جىبەرەتىن «قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى» جاسى جەتپىسكە كەلسەدە ءالى «ىشىندە ءولىپ»جاتىر ما ەكەن، كىم ءبىلسىن. وعان اقىل ايتىپ، ءجون سىلتەۋدەن اۋلاقپىز. بىراق، قازىرگى تاڭدا ومىردەن وزسا دا، ارتىندا وشپەس ءىز قالدىرعان ەلگە سىيلى، حالىققا قادىرلى جاندارعا جالا جاۋىپ قارالاۋ مۇڭعىلحان سەكىلدى قالام ۇستاعان اقساقالعا جاراساتىن ءىس ەمەس.
جالپى ۇلتىن ساتقان ادامعا قازاقى ار-ۇيات، يماندىلىق تۋرالى ايتىپ اۋىز اۋىرتۋدىڭ قاجەتى دە شامالى. ويتكەنى، وندايلار «كەزەگەن تاپانشاعا كەلەشەكتىڭ زەڭبىرىگى» جاۋاپ بەرەرى انىق.
دەگەنمەن، سولاي ەكەن دەپ جىلى جاۋىپ قويا سالۋعا تاعى بولمايدى. سەبەبى، «ىرىگەننىڭ اۋزىنان شىققان» ءدال وسىنداي «شىرىگەن سوزدەر» كەيىنگى جاستاردىڭ اراسىندا تەرىس تۇسىنىك تۋدىرادى. مونعوليانىڭ ادەبي ورتالىق باسىلىمى، كوپ جىلدىق تاريحى بار، جۇزدەگەن تارالىممەن شىعاتىن ءداستۇرلى گازەتىنىڭ ءوزى ونى «شىرىگەن ءسوز» دەپ قاراماي ءبىرىنشى بەتىنە، باس تاقىرىپ ەتىپ ايعايلاتىپ بەرۋى –قازاقتىڭ ءوز قولىمەن وزىنە وق اتقىزۋ دەمەسكە شارا جوق.
ەندەشە، ەڭ اۋەلى، اباي بولايىق، بارىنەن بۇرىن اردىڭ ءىسى – ادەبيەتكە ادالدىق تانىتايىق، ونىڭ ۇلكەندى-كىشىلى مايتالماندارىنا قارا كۇيە جاعاتىن ءدۇبارا-دۇمبىلەزدەردىڭ ورىنسىز شابۋىلدارىنان، نەگىزسىز پالە-جالالارىنان ساقتانايىق جانە ءاردايىم اققا جاق بولۋعا تىرىسايىق!
قۋاندىق شاماحايۇلى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
دوتسەنت، قر مادەنيەت قايراتكەرى.
Abai.kz
