ۇلت جاناشىرلارى 1932-1933 جىلدارى بولعان اشارشىلىقتىڭ ساياسي باعاسى ءالى بەرىلگەن جوق دەگەن توقتامعا كەلۋدە. سول زامانداعى كەڭەس وداعىنىڭ باسشىلارى قازاق ۇلتىن جويىپ، تۇقىمدىققا مال باعاتىن قۇل مەن ەسىگىندە جۇرەتىن كۇڭدەردى عانا قالدىرۋ ساياساتىن ۇستانعانداي. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن قازاق دالاسىندا بۇرىن سوڭدى بولماعان الاپات اشتىقتىڭ شىعۋ تاريحىنا ءۇڭىلىپ، قۇجاتتارعا زەر سالايىق. 

وتارلاۋشىلاردىڭ عاسىرلار بويى جانىن جەگىدەي جەگەن ارام ويى، قازاقتىڭ استى-ءۇستى بايلىققا تولى كەڭ دالاسىنا يەلىك ەتۋ ەدى. وسى ماقساتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ماسكەۋ 1925 جىلى پاتشانى وتباسىمەن قاتىگەزدىكپەن قىرىپ تاستاۋدى ۇيىمداستىرعان جەندەت – ف.ي.گولوششەكيندى قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ 1 حاتشىسى ەتىپ تاعايىندادى.

ۇلت جاناشىرلارى 1932-1933 جىلدارى بولعان اشارشىلىقتىڭ ساياسي باعاسى ءالى بەرىلگەن جوق دەگەن توقتامعا كەلۋدە. سول زامانداعى كەڭەس وداعىنىڭ باسشىلارى قازاق ۇلتىن جويىپ، تۇقىمدىققا مال باعاتىن قۇل مەن ەسىگىندە جۇرەتىن كۇڭدەردى عانا قالدىرۋ ساياساتىن ۇستانعانداي. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن قازاق دالاسىندا بۇرىن سوڭدى بولماعان الاپات اشتىقتىڭ شىعۋ تاريحىنا ءۇڭىلىپ، قۇجاتتارعا زەر سالايىق. 

وتارلاۋشىلاردىڭ عاسىرلار بويى جانىن جەگىدەي جەگەن ارام ويى، قازاقتىڭ استى-ءۇستى بايلىققا تولى كەڭ دالاسىنا يەلىك ەتۋ ەدى. وسى ماقساتتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ماسكەۋ 1925 جىلى پاتشانى وتباسىمەن قاتىگەزدىكپەن قىرىپ تاستاۋدى ۇيىمداستىرعان جەندەت – ف.ي.گولوششەكيندى قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ 1 حاتشىسى ەتىپ تاعايىندادى.

 سول جىلدارى قازاقستاندا ساياسي پوزيتسياسى مىقتى قازاق زيالىلارىنىڭ توبى شوعىر­لانعان ەدى. گولوششەكيننىڭ باستى ماقساتى – وسى زيالى قاۋىمنىڭ كوزىن جويىپ، اينالاسىنا ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرەتىن جاندايشاپتاردى جيناۋ بولدى. گولوششەكين 1927 جىلى كۇزدە ستالينگە قازاق كومۋنيستەرىنىڭ ۇلتشىلدارعا قارسى كۇرەسىن كۇشەيتىپ جاتقانىن ايتقاندا ستالين وعان: «جولداس گولوششەكين! مەنىڭ ويىمشا، وسى حاتتا بەلگىلەنگەن ساياسات نەگىزىنەن بىردەن-ءبىر دۇرىس ساياسات» دەپ جاۋاپ جازادى. 1927 جىلى قاراشادا وتكەن پارتيا ۇيىمىنىڭ 6-شى كونفەرەنتسياسىندا ءستاليننىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن گولوششەكين: «قانداي دا بولماسىن توپتىڭ «كوسەمدەرى» ولكەلىك كوميتەتكە قارسى شىعىپ كورسىن، ولاردىڭ بارلىعى 1 اپتانىڭ ىشىندە جانشىلادى» دەپ قوقان-لوققى كورسەتتى.

 قازاق بايلارىن تاركىلەۋ تۋرالى دەكرەت 1928 جىلى تامىزدىڭ 27-دە قابىلداندى. وسى تاركىلەۋ تۋرالى زاڭ 1928 جىلدىڭ ساۋىرىندە مىڭداعان مالى بار حان، سۇلتان تۇقىمدارىنان شىققان ءىرى بايلارعا قارسى جۇرگىزىلەتىنى قۇپيا دايىندالعانىمەن، ناۋقان بارىسىندا ءجۇز تۇياعى بارلاردى دا ءىرى باي قاتارىنا جاتقىزىپ، تاركىلەدى. كامپەسكەنىڭ ماڭىزىن قازاق دالاسىنداعى ۇلى قازانمەن بىردەي باعالاعان گولوششەكين: «مۇنىڭ ارتى ازامات سوعىسىنا ۇلاسسا دا ءبىز ودان تايىنبايمىز» دەپ، وزدەرىنىڭ زۇلىمدىق ساياساتىن اشىق مالىمدەدى.

 وسى جىلدارى ءالى بۇعاناسى بەكىمەگەن كەڭەس ۇكىمەتىنە ىشكى-سىرتقى جاۋلاردان قورعانىپ، ءسوتسياليزمنىڭ جەڭىسىن ساقتاپ قالۋ كەرەك ەدى. سول ءۇشىن مەملەكەتتىڭ قۋاتىن كۇشەيتىپ، ەكونوميكانىڭ مىقتى ىرگەتاسىن قالاۋ ماقساتىندا، 1928-1932 جىلدارداعى ءى بەسجىلدىق ەلدى يندۋستريالاندىرۋعا ارنالدى. بۇل جىلدارى ماگنيتوگورسك، كۋزنەتسك مەتال­­لۋرگيالىق كومبيناتتارى، ستالينگراد تراكتور زاۋىتى، ماسكەۋ مەن نيجني نوۆگورود قالالارىنداعى اۆتوموبيل زاۋىتتارى بوي كوتەردى. بۇدان باسقا دا 1500 ءىرى ءوندىرىس وشاقتارى اشىلدى. وسى كاسىپورىندارعا ستانوك، قۇرال-جابدىقتاردى شەتەلدەن ۆاليۋتاعا ايىرباستاپ الۋعا استىق كەرەك بولدى. سونىمەن قاتار، كەڭەس ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ الدىندا الىپ قۇرىلىستاردا ەڭبەك ەتەتىن ءجۇز مىڭداعان جۇمىسشىلاردى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ پروبلەماسى تۇردى.

 1928 جىلدىڭ 11 ساۋىرىندە بك(ب)پ مەن بوك-ءنىڭ بىرىككەن پلەنۋمىندا 1929-1930 جىلدارداعى استىق دايىنداۋ ناۋقانى تۋرالى قاۋلى شىقتى. وسى قاۋلىنىڭ نەگىزىندە شارۋالاردىڭ استىعىن مەملەكەتتىك تومەن باعامەن الۋعا، كونبەسە، اكىمشىلىك نەمەسە سوت ارقىلى تارتىپ الۋعا ۇكىمەت ۋاكىلدەرىنە بيلىك بەرىلدى.

 ي.ستالين 1929 جىلى 22 ساۋىردە بك(ب)پ وك پلەنۋمىندا استىق دايىنداۋ ساياساتىنىڭ باستى باعىتى تۋرالى بايانداما جاسادى. وندا: «…استىق دايىنداۋ ناۋقانى كەزىندە توتەنشە وكىلەتتىك ەنگىزىپ، كۋلاكتار مەن بايلاردىڭ قارسىلىعىن جانىشتاپ، ولاردىڭ ارتىق استىقتارىن الامىز. يندۋستريا ءۇشىن ۆاليۋتانى ۇنەمدەيمىز… ءبىز استىق دايىنداۋدىڭ ىشكى مۇمكىنشىلىگى بار ەكەنىن تاپتىق. بۇل وتە دۇرىس ساياسات قانا ەمەس، وسىنىڭ ارقاسىندا سوۆحوز بەن كولحوز ۇيىمداستىرۋدىڭ نىق جولىنا شىقتىق»، – دەپ تۇيىندەيدى.

 1929 جىلى 21 تامىزدا ستالين مولوتوۆقا جازعان حاتىندا: «بيىلعى استىق دايىنداۋ ءبىزدىڭ جۇمىستارىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدىسى. ەگەر بۇدان ۇتىلساق، ءبىز بارىنەن ايىرىلامىز. سوندىقتان، ورتالىق كوميتەتتىڭ شەشىمدەرىن ورىنداۋدى اسا قاتىگەزدىكپەن وتكىزبەسەڭىزدەر ۇتىلامىز»، – دەيدى. ال، 1930 جىلى 24-ءشى تامىزدا جازعان حاتىندا بىلاي مالىمدەدى: «كۇنىنە 1-1,5 ميلليون پۇت استىقتى سىرتقا شىعارۋدامىز. مەنىڭ ويىمشا، بۇل – از. ەڭ از دەگەندە، 3-4 ميلليونعا دەيىن كوتەرۋ كەرەك. ايتپەسە، ءبىز جاڭا مەتاللۋرگيالىق، ماشينا جاساۋ زاۆودتارىنسىز قالامىز(اۆتوزاۆود، چەليابينسك، ت.ب.)».

 1929 جىلى 20 جەلتوقساندا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى رەسەيدىڭ ءوندىرىستى اۋداندارىن ەتپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاۋلى قابىلدادى. قازاقستان قاۋلىنىڭ قارارلارىنا سايكەس ماسكەۋ، پەتەربور ءتارىزدى ءىرى قالالاردى، رەسەيدەگى ونەركاسىپ ورتالىقتارىن، سولتۇستىك كاۆكازدى، ورتا ازيانى، قيىر شىعىستاعى جانە اسكەري مەكەمەلەردى ەتپەن جابدىقتاۋشىلاردىڭ بىرىنە اينالدى. وداقتىق دارەجەدەگى «سويۋزمياسوپرودۋكت»، «جيۆوتنوۆودسويۋز»، «سكوتوۆود»، «پوترەبكووپ»، «لەنمياسو»، «موسمياسو»، «سوۆحوزترەست» سياقتى ۇيىمدار قازاقستاندا مال ەتىن دايىنداۋمەن اينالىستى. 1926-1930 جىلدىڭ 1-ءشى ساۋىرىنە دەيىن قازاقستاننان ورتالىقتىڭ ءىرى ونەركاسىپ ورىندارى مەن اسكەري مەكەمەلەرىنە 2830820 توننا استىق الىپ كەتكەن.

 «قازاقفيلم» تاپسىرىسىمەن تانىمال رەجيسەر ەركىن راقىشەۆپەن بىرىگىپ «اشارشىلىق» اتتى دەرەكتى ءفيلمنىڭ ستسەناريىن جازۋ ۇستىندە رەسەيدىڭ فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ مۇراعاتىنان الىنعان قۇجاتتاردان جانتۇرشىگەرلىك وقيعالار كەزدەستىردىك.

 1929-1930 جىلدارداعى ورتالىق كوميتەتپەن ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ديرەكتيۆالارىن ورىنداۋدا جىبەرگەن قاتەلىكتەر تۋرالى قازاق واك-ءنىڭ حاتشىسى ابدوللا اسىلبەكوۆ، كەيىننەن الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ حالىق كوميسسارى بولعان ناعيما ارىقوۆا جانە تاعى باسقالاردىڭ ورتالىققا جىبەرگەن 1930 جىلى 19 تامىزدا «ەرەكشە قۇپيا» بەلگىسى سوعىلعان بايانداماسىندا سول كەزدە ورىن العان كەلەڭسىز وقيعالار كەلتىرىلەدى:

 «ورال وكرۋگىنىڭ ورتا شارۋاسى ەسەناليەۆكە 10 ساعاتتا 50 پۇت ەت تاپسىرۋدى جۇكتەگەن. ول 3 سيىردىڭ ەكەۋىن سويىپ، ەت تاپسىرسا، مالدى قاساقانا سويدى دەگەن ايىپ تاعىلىپ، بار دۇنيە-مۇلكىن تاركىلەگەن. ەلەك اۋدانىندا 200 كەدەي استىق وتكىزبەگەنى ءۇشىن تۇتقىندالعان. ولار استىق وتكىزۋ ءۇشىن مالدارىن ساتىپ استىققا ايىرباستاسا، مالدارىن ساتقانى ءۇشىن سوتتاعان.

 كەدەيلەردىڭ موينىنا ءجىپ ءىلىپ، وزدەرى اسىلىپ ءولدى دەپ جۇرتقا كورسەتكەن.

 گۋرەۆتە ءجۇن دايىنداۋ ناۋقانى كەزىندە ءبىر قويدان ءبىر پۇت ءجۇن وتكىزۋدى تالاپ ەتكەن.

 قىزىلوردا وكرۋگىندە ماقتا مەن ءجۇن دايىنداۋ كەزىندە قازاقتاردىڭ كورپەلەرىن جىرتىپ، ماقتاسىن، كيىزدىڭ ءجۇنىن ءتۇتىپ وتكىزۋگە ماجبۇرلەگەن. جوسپاردى ورىنداماعانداردى سوت­تاپ جىبەرگەن.

 اقتوبە وكرۋگىنىڭ اقكەمەر اۋىلىندا پوزدنوۆ دەگەن قازاقتاردى ۇيدەن شىعارماي قاماپ، قارسىلىق كورسەتكەندەردىڭ اۋزىنا كەروسين قۇيىپ ورتەپ، قورلاپ قيناعان.

 جانىبەك اۋىلىندا ۋاكىلدەر ماس بولىپ، ايەلدەر مەن جاس قىزداردى زورلاعان. ولاردى وتقا ورتەيمىز دەپ قورقىتىپ قارعا جالاڭ اياق جۇرگىزگەن.

 جوسپاردى ورىنداعان شارۋاشىلىقتارعا ونىڭ مولشەرىن 2-3 ەسە كوبەيتكەن. ونى دا ورىنداسا، ورىنداي المايتىنداي قوسىمشا تاپسىرمالار بەرگەن. ءسويتىپ، جوسپار ورىندامادى دەپ، ولارعا ايىپپۇل سالىپ، سوتتاعان.

ء ار وتباسىن ەكى پۇت سۇيەك، ءبىر ءيتتىڭ تەرىسىن وتكىزۋگە مىندەتتەدى. وسى جوسپاردى ورىنداۋ ءۇشىن كەدەيلەر مەن شارۋالارعا 5 كۇن ۋاقىت بەرىلدى. ادامداردى سوتتايمىز، جەر اۋدارامىز دەپ قورقىتىپ، ولارعا يت، ەسەك، تۇيەلەردى سويعىزىپ، سۇيەكتەرىن تاپسىرۋعا ماجبۇرلەدى. سيىرلاردىڭ ءمۇيىزىن كەستىرتىپ، تاپسىرتتى. كيىز، ارقان ءتارىزدى ءۇي مۇلىكتەرىن الىپ كەتتى.

 سوت، پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوبىسى ساۋاتسىز ادامدار بولعاندىقتان، زاڭ بۇزىلعان. ولار جەر-جەرلەرگە ۋاكىل رەتىندە جىبەرىلىپ، جوعارىدان كەلگەن تاپسىرمالاردىڭ كوزسىز ورىنداۋشىسى عانا بولعان» (تسا فسب رف. ف. 2. وپ. 8. د. 744. ل. 570-576). وسىنداي شەكتەن  شىققان وقيعالار قازاقستاننىڭ بارلىق جەرلەرىندە ورىن العانىمەن، ايىپتىلارعا ەشقانداي جازا قولدانىلماعان. سونداي-اق، حالىققا 20-عا تارتا سالىق سالىنىپ، ونىڭ ىشىندە كەسىرتكە، جىلان، تىشقان اۋلاپ، تەرىسىن تاپسىرۋ ءتارىزدى تۇسىنىكسىز تۇرلەرى كەزدەسكەن. 

 1930 جىلدىڭ 20 ساۋىرىندە ولكەلىك بك(ب)پ-ى مال شارۋاشىلىعى اۋداندارىندا كووپەراتيۆ جانە كولحوز بىرلەستىكتەرىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى №188 قۇپيا قاۋلى قابىلدادى. وسى قاۋلىدا گولوششەكيننىڭ «ۇجىمداستىرۋدى وتىرىقشىلاندىرۋ نەگىزىندە وتكىزەمىز. ادامداردى ەمەس، جەكە مالداردى ءبىر جەرگە جيناپ، ورتالىقتىڭ ۇجىمداستىرۋ تاپسىرماسىن ىسكە اسىرامىز» دەگەنىنەن، ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى قازاقتاردىڭ بار مالىن تارتىپ الۋ ءۇشىن عانا وتكىزىلەتىنى تۇسىنىكتى بولدى.

 بۇل جەردە مىناداي جىمىسقى ساياسات ورىن الدى. ولكەدەگى ازىق-تۇلىك دايىنداۋدى باقى­لاۋعا العان توپ ىشىندە قولدارىنا شەكسىز بيلىك بەرىلگەن ءۇش ادامنان تۇراتىن كوميسيانىڭ مۇشەلەرى، سونداي-اق، ورتالىقتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ ءۇشىن قۇرىلعان مەكەمە باسشىلارىنىڭ قۇرامىندا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى بولمادى. مىسالى، 1930 جىلدىڭ 28 تامىزىندا وتكەن قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ قاسىنان قۇرىلعان استىق دايىنداۋ ۇشتىگىنىڭ ۇيىمدىق ماسەلەلەر جونىندەگى ءماجىلىسىنىڭ №1 حاتتاماسىنا نازار اۋدارايىق. وعان قاتىسقاندار: ۇشتىكتىڭ مۇشەلەرى – ۆوسكانوۆ، الشانسكي، ديۆەەۆ. شاقىرىلعاندار: برۋشكوۆسكي (ناركومتورگ), شەيمان (سويۋزحلەب), گلادوۆسكي (سويۋزمياسو), سميرنوۆسكي (كازپولەۆودسويۋز), ۆارلاموۆ (رەد.گازەت «سوۆ.ستەپ»), يۋساك (سويۋزترانس), دەميدوۆيچ (سر.-از.ۆوەن.وكرۋگ).

 قازاقتىڭ باققان مالى مەن جەرىندەگى ەككەن ءدانىن ماسكەۋدەگى ورتاق قازانعا جىبەرۋ ءۇشىن وتكىزگەن ماجىلىستەگىلەردىڭ ءىس-ارەكەتى جەمتىككە تالاسقان قارعا-قۇزعىننىڭ تىرلىگىمەن پارا-پار ەدى. ادىلەتسىزدىككە ارا تۇسكەن ارىس ازاماتتار قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، ارتىنان ءبارى جازالاندى. ناۋقان بارىسىندا حالىقتىڭ قاسىرەتىنە كۋا بولعان كوپتەگەن كوممۋنيستەر قازاقستاننىڭ ءبىرتالاي ايماقتارىندا بۇعان قارسى استىرتىن شارالار ۇيىمداستىرعان. وگپۋ-دىڭ اقپارات حابارلارىن تاراتۋ ءبولىمىنىڭ جازعان انىقتاماسىندا اقمولا وكرۋگى، جاڭاارقا اۋدانى، №5 اۋىلىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ارتەلىنىڭ توراعاسى، پارتيا مۇشەسى «ارتەلگە تاپسىرعان مال-مۇلىك ۇكىمەتتىڭ مەنشىگىنە اينالىپ، دالادا قالاسىڭدار» دەپ ۇگىت جۇرگىزگەنىنىڭ ناتيجەسىندە، سول اۋىلداعى كەدەيلەر مەن شارۋالار ارتەلدەن شىعىپ كەتكەن. (رگاە. ف. 7486. وپ. 37. د. 61. ل. 68-63. پودليننيك، ەكز. №13).

 اشتان قىرىلاتىنىن تۇسىنگەن ەل ۇكىمەتكە قارسى شىقتى. باس كوتەرۋلەر اسىرەسە، 1930 جىلى قازاق دالاسىندا اشارشىلىق اپاتى جايلاي باستاعان كەزدە كۇشەيە تۇسكەن. وعان ءۋايىس شوندىبايۇلىنىڭ «بىرلەس ەلىم» اتتى ولەڭىندەگى

 «كۇشىڭدى جىي،

 جانىڭدى قىي،

 دۇنيە تۇرماس قالپىندا.

 نەشە عاسىر ىزالانىپ،

ء تىس قايراعان جاۋىڭنىڭ

 شىقسىن جانى،

 اقسىن قانى

 شەڭگەلدى سال، القىمدا!» دەگەن جولدار ورتالىق ۇكىمەتكە نارازىلىقتان تۋعان حالىقتىڭ ىزا-كەگى مەن جانايقايى ەدى. كوپشىلىك دۇمپۋىنەن ۇرەيلەنگەن گولوششەكين نارازىلىق­تاردى باسۋ ءۇشىن ەدىل بويىنان جازالاۋشى اسكەري كۇشتەرىن ارنايى الدىرتىپ، قازاقس­تانداعى ءىرى قالالاردا اسكەري كۇشتەر ۇستاۋ ءۇشىن ءستاليننىڭ رۇقساتىن الادى.

 قازاق حالقىنىڭ باسىنا قارا بۇلت بولىپ تونگەن سول ءبىر ناۋبەت جىلدارى شەكارالىق اۋداندارداعى بايلار قىتاي جەرىنە ۇدەرە كوشتى. 1930 جىلدىڭ باسىنان باستاپ قىتايعا اۋقاتتىلارمەن بىرگە كەدەيلەر دە كوشە باستادى. ولار «گولوششەكين زومبىلىعىنان قۇتىلۋدىڭ جالعىز عانا جولى بار. ول – شەكارا اسۋ» دەپ ويلادى. ولاردى شەكارادان وتكىزۋ ماقساتىندا قارۋلانعان قورعاۋشى توپ شىعارىپ سالىپ وتىرعان. سەبەبى، شەكارادان وتپەككە ارەكەت جاساعان حالىقتى وگپۋ قىزمەتكەرلەرى اياۋسىز قىرعان. شەكاراشىلار وتريادتارى تىنىش جاتقان اۋىلعا وق جاۋدىرىپ، اۋىل اقساقالدارىن كوپتىڭ كوزىنشە اتىپ ءولتىرىپ، كيىز ۇيلەردى ورتەپ، مالداردى تارتىپ الىپ، ۇرەيى ۇشقان حالىقتى شەكارادان اۋلاق قۋىپ تاستاعان.

 ىلە سين-تسزيان اكىمىنىڭ كەڭەس كونسۋلى كولوسوۆقا تاپسىرعان رەسمي حاتىندا 1930 جىلدىڭ 2 جەلتوقسانىندا حورگوس پوستىسى شەكاراسىنان وتكەن بوسقىن اش قازاقتاردى ايەل، بالا دەمەي قۋىپ كەلگەن سوۆەت شەكاراشىلارى 50 ادامدى ءولتىرىپ كەتكەن. قىتاي وكىمەتى رەسمي نوتاسىندا 300-دەي بوسقىننىڭ ايۋاندىقپەن ولتىرىلگەنىن اشىق ايتادى (قر پم 4755-1-ءىس 8-پ.).

 ماسكەۋلىك زەرتتەۋشى فەتيسوۆ 1980-شى جىلدارى كەڭەس شەكاراشىلارى تۋرالى جازعان «شەست گەرويچەسكيح سۋتوك» دەگەن ەڭبەگىندە كەڭەستەر وداعى كومۋنيستىك پارتياسىنىڭ باس سەكرەتارى بولعان ك.ۋ.چەرنەنكونىڭ 1930 جىلدارى جاركەنت شەكاراسىنداعى جازالاۋشى وترياد باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعانى تۋرالى جازادى. زورلىق-زومبىلىق ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە جەتكەن بۇقارا جۇرت:

 «شىقپاي جاتىپ بەسىكتەن قايعى تورىپ،

 سارعالداقتاي جاڭبىرسىز قالعان سولىپ.

 قايدا بارساڭ الدىڭدا قورقىت كورى

 نەگە تۋدىق باقىتسىز حالىق بولىپ؟!» دەپ كۇڭىرەندى.

 ونەركاسىپ ورىندارىن ەتپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسكەۋدىڭ ارنايى نۇسقاۋىمەن ورىندالاتىن بولدى. ەڭبەك جانە قورعانىس كەڭەسىنىڭ 1931 جىلعى 28 قىركۇيەك كۇنى قابىلداعان قۇپيا قاۋلىسىندا وسى جىلدىڭ 4-توقسانىندا ماسكەۋگە 35000 توننا، لەنينگرادقا 24500 توننا ەت جەتكىزىپ تۇرۋى مىندەتتەلدى. وسى جىلدارى رەسەيدى ەتپەن قامتاماسىز ەتۋدە قازاقستاننىڭ ۇلەسى 40 پايىزدان جوعارى بولعان. قازاقستاندا مال ەتىن دايىنداۋ اسا قاتال، قورقىتۋ جانە قىسىم جاساۋ ادىستەرىمەن قوسا جارتىلاي اسكەري تارتىپپەن جۇرگىزىلگەن. وسىلايشا استىق پەن ەت قازاقستاننان رەسەيگە ۆاگون-ۆاگون بولىپ كەتىپ جاتقاندا اۋىلداعى ۇيلەر يەسىز قالىپ، جولدىڭ بويى مەن قالا كوشەلەرىندە ادامدار يت-قۇسقا جەم بولىپ، قىناداي قىرىلىپ جاتتى. ءبىر ءۇزىم نان تابا الماي اشىققان قازاقتارعا كومەك كورسەتۋدىڭ ورنىنا 1931 جىلى 18 ناۋرىزدا كسرو حالىق كوميسسارلار كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ا.ا.اندرەەۆ قۇرعان كوميسسيا رەسەيدەن قازاقستانعا 150 مىڭ قوجالىقتى كوشىرۋ تۋرالى №221 قاۋلى قابىلدادى. وگپۋ لاگەرلەرىنىڭ باس باسقارماسىنىڭ باستىعى كوگاننىڭ جەر اۋدارىلعانداردىڭ وتباسىن تاماقپەن قامتۋ نورمالارى جونىندە ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ حالىق كوميسسارى ميكويانمەن كەلىسكەنى تۋرالى №249-شى انىقتاما 9-شى شىلدەدە شىقتى.

 قازاقستانعا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن گ.س.نەۆادوۆسكيدىڭ قىزى تاتيانا نەۆادوۆسكايا «قازاقستان قاسىرەتناماسى» دەگەن ولەڭىندە اشتان ولگەندەردىڭ ايانىشتى ءحالىن سۋرەتتەي كەلىپ:

 «كيىمىم كوك، اشىعۋدى بىلمەيمىن،

 اش-جالاڭاش ءبارى-داعى ولاردىڭ»، – دەپ جازعانىنا قاراعاندا، باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى اشتىقتان كوپ زارداپ شەكپەگەن.

 دەرەككوزدەردە قازاقستاندا 1929 جىلعى 40 ميلليونعا جۋىق مالدان 1933 جىلى 4 ميلليونداي باس قانا قالعانى كەلتىرىلەدى. سول جىلدارى قازاقستاندا ورتالىققا جىبەرۋ ءۇشىن 2 ملن.422 مىڭ 105تسەنتنەر ەت دايىندالعان.

 1933 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاق دالاسىن مايىتتەردىڭ ساسىعان ءيىسى جايلادى. 

 ورىس عالىمى دانيلوۆ «1932 جىلى استىقتى شەتەلگە شىعارماسا، كەڭەس وداعىندا 7 ملن. ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا بولاتىن ەدى» دەپ جازدى. سول جىلدارداعى جۇرگىزىلگەن الىپ قۇرىلىستار اشتان ولگەن قازاق حالقىنىڭ سۇيەكتەرىنىڭ ۇستىنەن سالىندى.

 اشتان قىرىلىپ، كومۋسىز قالعانداردىڭ مولاسىنا اينالعان قازاقستانعا 1933 جىلدىڭ 1-ءشى اقپانىندا رەسەيدەن 1 ملن ادامدى قونىستاندىرۋ تۋرالى وگپۋ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گ.ياگودانىڭ قولى قويىلعان №50062 ديرەكتيۆاسى شىقتى. بۇل قۇجاتتا كوشىپ كەلۋشىلەرگە جۇمىس ورىندارىن اشىپ، ءۇي تاعى باسقا تۇرمىسقا قاجەتتى اۋرۋحانا، مەكتەپ سالۋ جايلى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلاتىندىعى تۋرالى ايتىلادى. وسى جىلدىڭ 13-ءشى اقپانىندا ياگودا مەن گۋلاگتىڭ باستىعى بەرمان ستالينگە جازعان №50073-ءشى حاتتا 2 ملن ادامدى قازاقستانعا جەر اۋدارۋ جوسپارلارىن قالاي ىسكە اسىرىپ جاتقاندارى تۋرالى ەسەپ بەرەدى.

 1929-1940 جىلدارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەكونوميكاسى قارىشتاپ ءوستى. 1937 جىلى كسرو ونەركاسىپ ونىمدەرىن شىعارۋدا ەۋروپادا 1-ءشى، دۇنيەجۇزى بويىنشا 2-ءشى ورىندى يەلەندى.

 1897 جىلى وتكەن رەسەي يمپەرياسىنداعى حالىق ساناعىنىڭ رەسمي ستاتيستيكاسى بويىنشا قازاقتار 4 ملن 84139, وزبەكتەر 1 ملن 690 مىڭ، تاجىكتەر 350 مىڭ بولعان. بۇدان تۋرا 100 جىل وتكەندە وزبەكتىڭ سانى 25 ملن-عا جۋىقتاپ، قازاقتىڭ سانى 9 ملن-عا ازەر جەتكەن. اكادەميك-دەموگراف بروملەيدىڭ «ەتنيچەسكايا دەموگرافيا نارودوۆ سسسر» دەگەن كىتابىندا 1939 جىلى قازاق حالقىنىڭ جالپى سانى 1926 جىلمەن سالىستىرعاندا ءوسۋ ورنىنا كەرىسىنشە 26 پايىزعا كەمىگەنى ايتىلادى. قازاقتار 1926 جىلعى سانىنا 1970 جىلى جەتكەن.

 بۇل كورسەتىلگەن دەرەكتەر ۇلتىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن، ادامزات بالاسىنىڭ تاريحىندا بۇرىن سوڭدى بولىپ كورمەگەن ناۋبەتتىڭ ءبىر پاراسى عانا. قازاقتاردى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋگە باعىتتالعان زۇلىم ساياساتتىڭ سىرىن اشاتىن تاريحي قۇجاتتار مۇراعاتتاردا شاڭ باسىپ، جارىققا شىعاتىن كۇنىن توسىپ جاتىر.

 جاراتۋشىنىڭ ىقىلاسى ءتۇسىپ، جازاسىز جاپا شەككەن ميلليونداعان قانداستارىمىزدىڭ رۋحى – قازاق دالاسىندا ەگەمەندىكتىڭ كوك بايراعى بولىپ جەلبىرەدى.

 1930 جىلدارداعى اشارشىلىقتان ەشقانداي قازاق اۋلەتى امان قۇتىلعان جوق. قازاق­ستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان الاش بالالارىنىڭ ءبارى اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى. تاۋەلسىزدىكتىڭ قازاق حالقىنا قانشالىقتى قىمباتقا تۇسكەنىن ويى تازا، ساناسى ازات جاس ۇرپاق جان-تانىمەن ۇعىنعاندا عانا بوستاندىقتىڭ ماڭىزىن تولىق ءتۇسىنىپ، ونى قورعاي الاتىن ۇلت قالىپتاسادى. ورتەڭگە شىققان كوك شوپتەي ازاتتىقتىڭ تاڭىمەن ومىرگە كەلگەن جاس جەتكىنشەكتەردىڭ اشارشىلىق اقيقاتىنا كوزىن جەتكىزۋ بۇگىنگى اعا بۋىننىڭ قارىزى. جوقتاۋسىز كەتكەن اشارشىلىق قۇرباندارى ارۋاقتارىنىڭ الدىنداعى پارىزىنىڭ وتەۋى. 

رامازان قۇرمانباەۆ،

 «اشارشىلىق قۇرباندارى»

 قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ:

«نەگە تۋدىق باقىتسىز حالىق بولىپ?!.»

«ەكونوميكا» گازەتى، №22 (299), 2013 جىل