وسى تاقىرىپتا رەسپۋبليكا كۇنىنە وراي «قازاقاكادەمياسى» ورتالىعى «مەن –  ءوزىڭمىن، وتانىم...» اتتى I رەسپۋبليكالىق ونلاين-بايقاۋى وتكەنىن جانە ونىڭ قورىتىندىسىن بۇعان دەيىن جاريالادىق.

نازارلارىڭىزعا جۇلدەلى بولعان جاستاردىڭ ەسسەلەرىن ۇسىنامىز. جاس جۇرەكتەردىڭ ءلۇپىلىن بىرگە تىڭدايىق، قادىرلى وقىرمان!

«مەن ءوزىڭمىن، وتانىم…»

اۋاسىمەن تىنىستاپ، توپىراعىن باسىپ، تابيعاتىن قۇشىپ، بار كۇيبەڭ تىرشىلىگىڭدى وتكىزىپ جاتقان وتان – ءار ادام ءۇشىن ماڭىزى زور تۇسىنىك. ماقساتىمىز دا، تۇلعالىق قاسيەتىمىز دە، ءومىرىمىزدىڭ ءمانى مەن ءسانى دە تۋعان جەردە قالىپتاسادى. وتان – سەنىڭ  ءۇيىڭ، قانىڭ، جانىڭ، قالپىڭ، تاعدىرىڭ. ال وتاندى سۇيمەۋ مۇمكىن بە؟

جوق، مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايمىن. قانداي جاعداي بولسا دا، جۇرەگىڭنىڭ تۇبىندە ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك جاتادى. الايدا كەيبىر ازاماتتارىمىز «وتاندى سۇيمەۋگە بولادى» دەگەن وكىنىشتى ويدى ويلاۋعا ەرىكسىز يتەرمەلەيدى. مەنىڭ ەلىم قازاقستان سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى ءوزىنىڭ ۇلتجاندى مىنەزىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەلىن سۇيەتىن باتىرى مەن اقىنى كوپ ەل. بىراق قازىرگى ۇرپاق وتانسۇيگىشتىك قاسيەتىن جوعالتىپ بارا جاتقانداي. ءوز ءتىلىن، تاريحىن، ءداستۇرىن بىلمەيتىن ازاماتتار – ەلىنىڭ تاعدىرىنا بەيجاي قارايتىن قۋىسكەۋدە ۇرپاق ءوسىرىپ وتىرعان قوعامنىڭ كورىنىسى. ال مەملەكەتتىڭ تىرەگى، جاستار، بىزدەر ەمەسپىز بە؟ ەلىن سۇيمەگەن، وعان قىزمەت ەتپەگەن جان ەشقاشان تۇلعا بولىپ قالىپتاسپايدى. ءبىز وتانسىز ەشكىم ەمەسپىز.

مەن ويلانا كەلە وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى بىلاي تۇجىرىمدادىم. ءوزىن ۇلتجاندىمىن دەپ اتاي الاتىن ازاماتتىڭ بويىندا 4 ماڭىزدى قۇندىلىق بولۋعا ءتيىس دەپ تۇسىنەمىن. ونىڭ ءبىرىنشىسى – ءتىل. كىم قاي ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەسە، جانى سول ۇلتقا تيەسىلى. ءيا، ءوز ەلىڭە دەگەن ماحابباتىڭدى ەڭ الدىمەن ونىڭ ءتىلىن بىلۋمەن كورسەتە الاسىڭ. ءتىل – ۇلتتى ۇلت ەتەتىن باستى تۇعىر.

ەكىنشى قۇندىلىق – تاريحىمىز. بابالارىمىزدىڭ ەل ءۇشىن ءجۇرىپ وتكەن نەبىر اۋىر جولدارىن بىلمەيتىن قازىرگى ۇرپاق بەيبىت تاڭنىڭ قادىرىن ءبىلۋشى مە ەدى؟! قازىرگى ازات ءومىر ءۇشىن قانىن توككەن، جانىن بەرگەن  تۇلعالار مەن ولاردىڭ ەرلىكتەرىن بىلمەسەڭ، نەڭمەن ماقتانباقسىڭ؟! ال ەل دەگەندە كەۋدەسىن ماقتانىش كەرنەمەگەن جان قالايشا ەلىن سۇيمەك؟ مەنىڭشە، ءبىزدىڭ تاريحىمىز – ماقتانۋعا تۇرارلىق ۇلت ەكەندىگىمىزدىڭ ءمورى.

ءۇشىنشى قۇندىلىق دەپ ءدىندى اتار ەدىم. ويتكەنى ءدىنىمىز تاريحىمىزبەن ەگىز دەپ بىلەمىن. سوناۋ قاراحان مەملەكەتىنەن باستاپ يسلام ءدىنى حالقىمىزبەن بىتە قايناسىپ كەتتى. اتا-بابامىزدان مۇرا بوپ قالعان سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ ءبارى دىنىمىزبەن استاسىپ جاتىر. ال سالت-ءداستۇر – ۇلتتىڭ قالپى، ەرەكشەلىگى.

ءتورتىنشى قۇندىلىق – تاربيە. حالقىمىز تاربيەنى باستى ورىنعا قويعان. ۇلكەندى قۇرمەتتەپ، كىشىگە ىزەت كورسەتەتىن، سىپايىلىق پەن ۇياڭدىققا باۋليتىن وزگەشە زور تاربيەلىك ۇستانىمىمىز بار. ۇلتتىق تاربيە – ءبىزدىڭ ەڭ قاستەرلى اسىل قازىنامىز.

وسىناۋ ءتورت قۇندىلىق جاستاردىڭ بويىندا بار ما؟ وزگە تىلدە وزىنىكىندەي سايراپ، ال ءوز ءتىلىنىڭ دارەجەسىن تومەن ساناپ، ءتىپتى، بىلسە دە سويلەۋدى ار كورىپ جۇرگەن تالاي جاستار بار. تاريحىمىز شە؟ ونى ءبىلۋدى ماڭىزدى سانامايتىن، ءوز ۇلتىنىڭ قالاي قالىپتاسقانى قىزىقتىرمايتىندار جەتەرلىك. ال اسىل ءدىنىمىزدى ءتۇرلى جات اعىمدارعا الماستىرىپ، وعان قوسا، ادامگەرشىلىككە جات قاسيەتتەردى ناسيحاتتايتىن لاس دىندەردىڭ تۋىن كوتەرىپ جۇرگەن ازاماتتارىمىزدى دا كوز كورىپ ءجۇر. جاس ۇرپاق وزگە ەلدىڭ ازعىن كوزقاراستارىمەن سۋسىنداعان الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن مۋزىكا، فيلمدەر ارقىلى تاربيە الىپ جاتقان جوق پا؟ وسىدان قايتا الدىڭعى ماسەلەلەرگە ورالامىز. ويتكەنى ءوز انا تىلىمىزدە تاريحىمىزدى، تازا ءدىنىمىزدى، ۇلتتىق تاربيەنى جەتكىزەتىن ساپالى دۇنيەلەرىمىز جوقتىڭ قاسى. وسى ماسەلەلەردى قولعا الۋعا نە كەدەرگى بولىپ جاتقانىن ءتۇسىنۋ دە قيىن. الايدا ءوز باسىم الدا ءبىر جارقىن بولاشاقتىڭ بولاتىنىنان ءۇمىتىمدى ۇزبەيمىن. نەگە دەسەڭىز، از بولسا دا، جۇرەگى ەل دەپ سوعاتىن جاستارىمىزدىڭ وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى سەيىلمەي، ەلىمىزگە ءبىر سىلكىنىس اكەلەتىنىنە سەنەمىن!

ەلىمىزدىڭ قازىرگى جاي-كۇيىنە مىڭ دا ءبىر شۇكىر! كەلەر كۇندى وزىمشە ءبىر ءمىنسىز بەينەدە ەلەستەتەمىن. مەن ءۇشىن ءمىنسىز قازاقستان مىناداي بولۋى كەرەك: حالقىمىزدىڭ جاسى دا، كارىسى دە تەك مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق تىلىندە سويلەيتىن ۇلت. تاريحىمىز باستى نازارداعى قۇندىلىق بولعاندىقتان، سول ءبىر وتكەن تاريحي نار تۇلعالارىمىزدىڭ ورنىن باساتىنداي ازاماتتارى كوپ. ۇلتىمىز سونداي تاربيەلى، تاتۋ-ءتاتتى، باسقا ەلدەر قىزىعىپ قارايتىنداي باقىتتى ۇلت بولسا، شىركىن! بويىنان يمان پەن قاراپايىمدىق، قوناقجايلىق كەتپەگەن ەل بولىپ، ءبىر قۇدايدان تىلەرىمىز تەك جاقسىلىق بولىپ كۇن كەشسەك، بۇدان ارتىق باقىت بار ما!

ءسوزدىڭ سوڭىن وتانعا دەگەن ىستىق سەزىمنەن تۋعان مىنا ءبىر ولەڭىممەن تۇيىندەسەم دەيمىن:

انا ءتىلىم – قازىناسى حالقىمنىڭ،
اسىل ءدىنىم، تامىرىسىڭ سالتىمنىڭ.
ماقتاناتىن اسىل مۇرام قاشان دا
تاريحى مەن تاربيەسى ۇلتىمنىڭ!

تۋعان جەرىم – كەۋدەمدەگى جۇرەگىم،
سەنسىڭ پانام، ىستىق ۇيام، تىرەگىم.
مەن ءوزىڭمىن، قازاقستان – وتانىم،
بۇل فانيدە سەن دەپ ءومىر سۇرەمىن!

ارۋجان شينيباي،

الماتى قالاسى،
نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى

ەلىمنىڭ ەرتەڭى – مەنىڭ ەرتەڭىم

ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى، بەرەكەلى بولاشاعى ىنتىماعى مەن بىرلىگى  بۇلدىرگەندەي بۇرلەگەن، جاسىنداي جارقىلداعان، بىزدەي بىلىكتى جالىندى جاسوسپىرىمدەردىڭ ۋىسىندا ەكەنى ايدان انىق دۇنيە. ارمانىمداعى قازاقستان تۋرالى الدەنە دەمەس بۇرىن، ەڭ اۋەلى تەرەڭگە تامىر تارتقان تاعىلىمدى تاريحىمىز تۋرالى از-كەم ايتسام دەيمىن. ازات تاڭدى  سان عاسىر اڭساعان بابامىزدىڭ تەڭىزدەي تەرەڭ تاريحىنا سۇڭگىدەي سۇڭگىپ، ۋاقىتتىڭ پىراعىنا ءمىنىپ وتكەن شاقتى ءبىر شولىپ وتكىم كەلىپ وتىر.

ءور نامىستى بابامىزدىڭ ونەگەلى ومىرىنە زەر سالساق، ولاردىڭ ەتكەن ەڭبەگى، ۇمىتىلماس ەرلىگى، ادالدان توككەن تەرى، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، جان دۇنيەلەرى لاستىق كورمەي جاساعان جۇمىستارىنا ويدىم ويمەن وي جۇگىرتىپ پاراساتپەن تارازىلاساق، وسىنىڭ ءبارى قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى جارقىن بولسىن، التىننان ساۋىت تاعىنعان ساق پەن عۇننىڭ ۇرپاقتارى ەشبىر ەلگە تىزە بۇكپەسىن، وسكەلەڭ ۇرپاق بەيبىت كۇندە ءوسىپ-ءوڭسىن، ۇرپاعىمىزدىڭ كوگىندە نۇر، جەرىندە قۇت بولسىن دەگەن ماقسات-ارمانمەن جاسالعانىن تۇيسىگىمىزبەن تۇسىنەمىز.

ەلىمىزدىڭ قازىعىن قاققان كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ، قاسىم، تاۋكە، ەسىم  حانداردىڭ كوسەمدىگى، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان ابىلاي حاننىڭ، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، قاراقىپشاق قوبىلاندى، سۇرانشى، ساۋرىق باتىرلاردىڭ ەرلىگى، نايزا ءتىلى سۇڭگىدەي بولعان ءسۇيىنباي سەكىلدى اقىندارىمىزدىڭ سۇبەلى سوزدەرى، جاقۇتتاي جىرلارى اق جاۋىنداي سەبەلەگەن جامبىلدىڭ داستاندارى، قۇرمانعازىنىڭ كۇمبىرلەي توككەن كۇيلەرى،  اساۋ كوڭىلى بۋراداي بۇلقىنىپ، بوراتىپ توككەن جىرلارى بۇرقاسىنداي بۇرقاعان بۇحار جىراۋدىڭ جىرلارى، ماحامبەتتىڭ قىندا جاتقان قىلىشتاي قيىپ تۇسەر ولەڭ جولدارى، قارا كۇزدەي قابارعان كوڭىلدىڭ قۇلپىن كوكتەم بولىپ اشىپ، جابىرقاعان  جانداردى جازداي جادىراتقان دانادا دارا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ جىپكە تىزگەن مارجانداي ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرى، قازاقتىڭ ءوزى دە، ءسوزى دە ولمەسىن دەپ الىپپەمىزدى جازىپ، قىرىق ەكى ءارىپتى تاڭدايىمىزعا ناۋاتتاي باسىپ بەرگەن، ۇلى اعارتۋشى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ وقۋلىقتارى، «ويان قازاق!» دەپ سول كەزدەگى قاراڭعى قازاقتىڭ كوكىرەگىنە شام جاققان  مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ءمىردىڭ وعىنداي بولعان ناقىل سوزدەرى، اقتامبەردى، شال اقىن، شورتانباي، قاشاعان، مايلىقوجا، سىندى جىراۋلاردىڭ تولقىنى توقسان بۇرالعان تولعاۋلارى، قارا قىلدى قاق جارىپ قارا ءسوزدىڭ جىلىگىن شاققان بولتىرىك شەشەن، تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بيلەردىڭ تورەلىكتەرىمەن  كونە اسىل سوزدەرى، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ شوقتىعى بيىك زەرتتەۋلەرى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ساپ التىنداي ەڭبەكتەرى، باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ  ەرلىگىمەن جازبالارى! قازاقتىڭ قامى، ۇرپاقتىڭ باعى ءۇشىن قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىردا قىرشىننان قيىلعان قايرات، ءلاززات، سابيرالاردىڭ ۇمىتىلماس  ەرلىكتەرىن ايتا وتىرىپ، وسى ازات تاڭىمىز ءۇشىن ارقا ەتى ارشا بولعان، تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ، جانىن بەرگەن بابالارىمىزدىڭ قالدىرعان زور مۇراسى، بويىمىزعا قۋات، ويىمىزعا شۋاق بەرىپ، بولاشاققا دەگەن قادامىمىزدى نىقتاي تۇسەدى. ويتكەنى بەيبىت كۇننىڭ استىندا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنىمىز، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامانمەن قاۋىشقانىمىز بابالارىمىزدىڭ قان مەن تەرى، دۋالى دۇعالارىنىڭ ارقاسىندا. سەبەبى ولار وسى ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن قانشالاعان عۇلامالار عازيز باسىن قاتەرگە تىگىپ، ۇرپاق ءۇشىن اجالدىڭ دا القىمىنان العان!

شىنىنا كەلسەك، وتكەننىڭ ارناسىنا سۇڭگىمەسەك بولاشاقتىڭ بولماسى انىق. قازاقتىڭ قايسار حاندارىن، باتىرلارىن، اقىندارىن، جىرشى-جىراۋلارىڭ ايتقان سەبەبىم، سول بابالار قالدىرعان كەڭ بايتاق، كوك وراي شالعىن، دارحان جەرىمىزگە ەگە بولا الساق، سول بابالاردىڭ ءدىن مەن ءداستۇرى ۇيلەسكەن ىزگى ىزىمەن جۇرە الساق، امانات ەتىپ قالدىرعان اياۋلى انا ءتىلىن سارقىتتاي ساقتاي بىلسەك، قازاقىلىق  قاسقىر مىنەزدى قانىمىزدا قالدىرا الساق، مىنە، سوندا عانا بولاشاعىمىز باياندى، ىنتىماعىز عۇمىرلى، تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى بولادى. تاريحىمىزدى تانۋ، بابامىزدىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋ ارقىلى اسار اسۋىمىز، جەتەر جەتىستىگىمىز شەكسىز بولادى. بابامىزدىڭ تاعىلىمدى تاريحى، باتىر كەسكىنى، ونەگەلى وسيەتى جۇرەگىمىزدە  ءۇمىت وتىن جاعىپ، وتانعا دەگەن ماحابباتىمىزدى وتتان دا ىستىق ەتەرى ءسوزسىز. ءبىز بابامىزدىڭ باتىرلىعىن ماقتان تۇتىپ، كەڭدەي قالدىرعان قازىنالى بىلىمدەرىن ازىق كورىپ، جالىندى جىرلارىنان جانعا شابىت الامىز. تاريحىن بىلگەن ەلدىڭ  بولاشاعى جارقىن بولادى! سەبەبى، جاس بۋىننىڭ ءپىر تۇتاتىن تۇلعاسى، ەلىكتەيتىن باتىرى، بولاشاققا باعدار كورسەتەر باعبانى، قاراڭعىلىقتان جارىققا شىعاراتىن شامشىراعى بولۋى كەرەك. جاستار سوندا عانا ءوسىپ-ونە الادى. قۋانىشىمىزعا وراي، قازاق ەلىندە ۇلگى-ونەگە بولا الاتىن  تۇلعالار جەتەرلىك. سول ءۇشىن دە ماڭدايىمىزداعى باعىمىز ەسەلى، كوشىمىز كوشەلى!

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتايىن، ەل ەرتەڭى تاريحىن بىلگەن، ءوز ءتىلىن قۇرمەتتەپ قاستەرلەگەن، ءدىن مەن ءداستۇرىن ۇشتاستىرعان، ءبىلىم مەن عىلىمعا ۇمتىلعان، جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، بىرلىگىن بەكەم قىلعان بىزدەي جاستاردىڭ قولىندا! ەندىگى جوعارىدا ايتىلعان سوزدەردىڭ مەنىڭ ارمانىمداعى قازاقستانعا قاتىسى – ەت پەن سۇيەكتەي اجىراتىلماس دۇنيە! ويتكەنى مەنىڭ، دۇرىسى، ءبىزدىڭ ارمانىمىزداعى قازاقستان شىندىققا اينالۋى ءۇشىن ءبىز وتكەن عاسىرلاردا كىم بولعانىمىزدى، قانداي سىناقتاردان وتكەنىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. جەرىمىزدىڭ استىندا باعالى قازىنا، ۇستىندە سانالى حالىق تۇراتىن ەگەمەندى ەلدىڭ بەيبىتشىلىكتەن باسقا ارمانى نە؟! سوندىقتان ءبىز ارمانىمىزداعى قازاقستاندا تۇرىپ جاتىرمىز دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز! سوندىقتان، بۇگىنگى جاستار ءبىر-اق نارسەنى ارمانداي الادى، ول قازاقستاننىڭ تۇعىرلى  تاۋەلسىزدىگى مەن بىرلىگىن سۇردەي ساقتاپ، كۇن باتىستان شىققانشا بابالار اماناتىن ورىنداۋ.

جاۋكەن بورانباي،

الماتى قالاسى،
نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى

ەلىمنىڭ ەرتەڭى – مەنىڭ ەرتەڭىم

ەلىمىزدىڭ ءاربىر تۇرعىنى ءوز بولاشاعىن ويلايدى. ول كىم بولعىسى كەلەدى، قايدا جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى، ماماندىعىن وزگەرتۋى كەرەك پە، جالپى وقۋى كەرەك پە، سونى ويلاپ، تولعانادى. ادام كۇن سايىن تاڭداۋ الدىندا تۇرادى. مەنىڭ بولاشاعىم ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى مەن ساياساتىنا بايلانىستى، ويتكەنى ءبىز قازىر ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز جانە ەرتەڭ نەمەسە ءبىر جىلدان كەيىن نە بولاتىنىن بىلمەيمىز.

ەل ەكونوميكاسى جاقسى بولسا، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى ارتادى. مەن ءوزىمنىڭ «ەرتەڭىمدى» ەكونوميكاسى، مادەنيەتى مەن رۋحانياتى جوعارى گۇلدەنگەن دەموكراتيالىق ەلدە كورەمىن، وندا ماعان ەركىن ويلاۋ، ءسوز بوستاندىعى، تاڭداۋ، ماماندىق تاڭداۋ قۇقىعى بەرىلەدى. سونىمەن قاتار، مەنىڭ ارمانىمداعى ەلدە مانساپتىق ءوسۋ مۇمكىندىگى بار. مەن ءوز بولاشاعىمدى ءاربىر ازاماتتىڭ قۇقىعى مەن مىندەتى قۇرمەتتەلەتىن ەلدە كورەمىن. مەنىڭ ەلىم ەرتەڭ جوعارى نانوتەحنولوگياعا يە بولادى.

ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز – ءوزىمىز جاسايتىن، وزىمىزگە عانا تاۋەلدى ءومىرىمىز. مەن مەكتەپتى ءبىتىرىپ، وزىمە ۇنايتىن ماماندىق بويىنشا جوعارى ءبىلىم الامىن، ەڭبەگىم مەملەكەتىمە پايدا اكەلسىن، جالاقىسى لايىقتى بولسىن دەپ تىلەيمىن. ەلىمىزدىڭ بولاشاعى كوپ نارسەگە بايلانىستى. ۇرپاقتارىمىزعا قانداي بولاشاق قالدىرامىز، جەردىڭ ەكولوگياسىن قالاي ساقتايمىز، سونى ءار ازامات ويلانۋى كەرەك. بولاشاقتا جەكە ومىرىمدە ءوزارا تۇسىنىستىك پەن سىيلاستىققا نەگىزدەلگەن بەرىك، تاتۋ وتباسىن قۇرۋدى ارماندايمىن، اتا-انامنىڭ كوزقاراسى مەن ءۇشىن ۇلگى.

ەلىمىزدىڭ «ەرتەڭى» بىزگە، ياعني وسكەلەڭ ۇرپاققا، تىكەلەي بايلانىستى. بۇل ۇرپاقتىڭ ءبىزدىڭ ۇلكەن الەمگە نە اكەلەتىنى بالا كەزىنەن قانداي ءبىلىم العانىنا، قانداي قۇندىلىقتاردى يگەرگەنىنە، ادامگەرشىلىك ۇستانىمدارىنىڭ قالاي قالىپتاسقانىنا بايلانىستى. اتا-بابامىزدان قالعان سالت-ءداستۇردى، مادەنيەت پەن ونەردى مۇقيات ساقتاۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدا.

زامان، ءسان، ءومىر ىرعاعى قالاي وزگەرسە دە، ەرتەڭگى كۇنىمىز زۇلىمدىقتان، ەكىجۇزدىلىكتەن، جەمقورلىقتان ادا بولۋى ءۇشىن ءبىز ارقاشان ادەپتى بولىپ، ادال ءجۇرىپ-تۇرۋىمىز، جارقىن ويلاۋىمىز كەرەك. ەرتەڭگى كۇنىمىز وسىنداي بولۋى ءۇشىن وتانسۇيگىشتىككە، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەيتىن ونەر تۇرلەرىن كوبىرەك تۇتىنۋىمىز قاجەت. ءبىز – جارقىن بولاشاعىمىزدىڭ كۇرەسكەرلەرىمىز، قۇرىلىسشىلارىمىز، سۋرەتشىلەرىمىز. بارلىعى ءوز قولىمىزدا، ءوز كۇشىمىزدە.

ىرىسالدى كينجيكوۆا،

پاۆلودار قالاسى،
احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى يننوۆاتسيالىق ۇلگىدەگى
جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكتەبى

«…نۇرلى جۇلدىز، بابام ءتىلى، سەن قالدىڭ!»

ءتىل – جەر بەتىندەگى قاي-قاي ۇلت پەن ۇلىستا دا، ەلدەردە دە قاستەرلى دە  قاسيەتتى، قۇدىرەتتى ۇعىم. ول – ءاربىر جان بالاسىنا انانىڭ سۇتىمەن، اكەنىڭ قانىمەن داريتىن، اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان حالقىمىزدىڭ ەرەكشە قۇندىلىعى. رەسەيدىڭ شىعىس زەرتتەۋشىسى رادلوۆ ۆ.ۆ. «قازاقتاردىڭ ءتىلى جاتىق تا شەشەن، ءارى وتكىر، كوبىنە ءىلىپ-قاعىپ سۇراقپەن جاۋاپ بەرۋگە كەلگەندە تاڭ قالدىرارلىقتاي ورالىمدى سويلەيدى. كەز كەلگەنى، تىپتەن ساۋاتسىزدارىنىڭ ءوزى، انا تىلىندە ءبىزدىڭ ەۋروپادا بايقاپ جۇرگەنىمىزدەن تەك فرانتسۋزدار مەن ورىستاردىڭ دارەجەسىندە سويلەي بىلەدى» –دەگەن پىكىر قالدىرعان. شەتەل عالىمدارىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى ماقتان تۇتادى جانە ەڭ شەبەر تىلدەردىڭ ءبىرى دەپ سانايدى.

ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلىن بىلگەن ازامات سول ۇلتتىڭ رۋحاني بايلىعىن بويىنا قۇيىپ، قورشاعان ورتاداعى بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردى ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمىمەن قابىلداپ، ۇلتتىق سانامەن ويلانۋعا داعدىلانادى. ءتىل ءبىلىمىنىڭ ادامنىڭ رۋحاني قالىپتاسۋىنا، مەملەكەت ازاماتى رەتىندە تاربيەلەنۋىنە اسەر ەتۋشى بىردەن-ءبىر قۇبىلىس ەكەنىن ادامزات بالاسى وزالدا-اق ءتۇسىنىپ-تۇيسىنگەن. وسىنىڭ نەگىزىندە بىلگىلى ءبىر تىلدەگى سوزدىك قوردى بايىتۋ بايىتۋ، سان سالالى ۇعىمداردى عىلىمي اينالىم شەڭبەرىنە ەنگىزۋ كوزدەلدى.

ءسىز قازاق ءتىلىمىز قالاي پايدا بولعانىن جانە الىپپەنى كىم ويلاپ تاپقانىن بىلەسىز بە؟ جاھاننىڭ ايتۋلى عالىمدارى وتكەن عاسىردا الەمدىك تىلدەردىڭ تاريحىن، ونىڭ فيلوسوفياسى مەن مادەنيەتىن ءھام تابيعاتىن، قۇرىلىمىن كەڭىنەن زەرتتەپ-زەردەلەي باستاعان. ويتكەنى عالىمدار كەلەر زاماندا جاھاندانۋ ۇدەرىسى تابيعي تۇردە جۇزەگە اسىپ، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى باستى نازاردا ۇستاۋ ماسەلەسى الدىڭعى قاتارعا شىعاتىنىن سول ۋاقىتتا-اق سەزدى.  وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتى جىلدىعىننىڭ وزىندە سول ۋاقىتتا عۇمىر كەشكەن قازاق زيالىلارى انا ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتى مەن قۇرىلىمىن تانىپ، تاپسىرلەپ، ۇلتىمىزدىڭ ءسوز ونەرىنىڭ مادەنيەتتە الار ورنىن زەرتتەۋدە، ونىڭ مادەنيەت پەن عىلىمداعى ورنىن كورسەتەتىن ولشەۋسىز مۇرا قالدىرىپ ۇلگەرگەن ەدى. قوعام ءارى-ءسارى كۇي كەشىپ، سولاقاي ساياسات ەل تاعدىرىن اۋمالى-توكپەلى جاعدايعا اكەپ تىرەگەندە، سونىڭ بارىنە قاراماستان جاھاندىق عىلىمنىڭ تاجىريبەسى نەگىزىندە قازاق ءتىلى عىلىمىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى.

ۇلتتىق ءتىل ءبىلىمى قالىپتاسا باستاعان كەزەڭ: ا)قۋعىن-سۇرگىنگە دەيىنگى كەزەڭ (1912–29); ءا) قۋعىن-سۇرگىننەن كەيىنگى كەزەڭ (1930–88) بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ال قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ عىلىم رەتىندە قالىپتاسىپ، دامۋى ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. ا.بايتۇرسىنوۆ قازاق ءتىلى وقۋلىعى رەتىندە جازعان «ءتىل-قۇرال» اتتى ەڭبەگى مەن كوپتەگەن ماقالالارىندا دا، باياندامالارىندا دا ءتىل ءبىلىمىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن ءسوز ەتەدى. سونداي-اق، ول XX عاسىردىڭ باسىندا قولدانىستاعى اراب گرافيكاسىن جەتىلدىرىپ، قازاق جازۋىنا يكەمدەدى. ۇلت ۇستازى وسى رەتتە قازاق تىلىندەگى داۋىستى جانە داۋىسسىز دىبىستار سانىن انىقتاپ، ۇندەستىك زاڭدىلىعىن، ءتىلدىڭ فونولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ايقىندادى.

جاڭا ومىرگە قادام باسقان ءسابي جارىق الەممەن قاي ءتىل ارقىلى تانىسسا، ول ءۇشىن سول ءتىل قىمبات بولماق. نەگە دەسەڭىز، سول تىلمەن وي ءورىسى دامىپ، جان سارايى اشىلىپ، دۇنيەدەگى قۇبىلىستاردى، سەزىم-كۇيدى سول تىلمەن سەزىنىپ، سول ءتىل ارقىلى بولىپ جاتقان ۇدەرىستى سانا سۇزگىسىنىنەن وتكىزىپ، كوڭىل كوزەسىنە قۇيىپ، جۇرەگىمەن قابىلدايدى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ شىعۋ توركىنى سول ءتىلدىڭ سوزىمەن وزىنە ەڭ قىمبات جاندارىن اتايدى، ەڭ كەرەك نارسەلەرىن تانيدى. ءتىل وتباسىلىق قارىم-قاتىناستىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قوعامدى دامۋدىڭ ماڭىزدى ساتىسى.

ادام بالاسى كوپ ءتىل بىلگەن سايىن كوكجيەگى كەڭەيىپ، وي-ءورىسى اشىلا تۇسەدى. دەمەك، كوپ ءتىلدى يگەرۋدىڭ بولمىسقا زيانى تيمەيدى، تەك تالابى كۇشەيىپ، تالعامى ارتادى. الايدا بيىك تۇعىردا ءوزىنىڭ تۋعان ءتىلى تۇرۋعا ءتيىس.  جۇمىر باستى جاننىڭ بولمىسى انا تىلىندە دامىپ جەتىلگەندە عانا  قۇندىلىعى ارتادى. ءتىل – ۇلتتىڭ جانى، ادامنىڭ بولمىسى. دەمەك، قازاق ءتىلى – ءبىزدىڭ قازاق ەكەنىمىزدى، قازاقستاننىڭ ازاماتى ەكەنىمىزدى ايعاقتايتىن باستى قۇندىلىق.

مەن قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسى جايىندا كوپ ويلانامىن. وكىنىشتىسى، ءوزىمنىڭ قۇربى-قۇرداستارىمنىڭ اراسىندا دا ءوز انا ءتىلىن دۇرىس بىلمەيتىن نەمەسە مۇلدە بىلمەيتىن، تەك رەسمي تىلدە سويلەيتىن ادامدار بار. مۇندايدا قاتتى قىنجىلامىن جانە ۇنەمى انا تىلىندە سويلەۋگە شاقىرامىن، كومەك قولىن سوزۋعا دايىن ەكەنىمدى دە ايتامىن. بۇل عانا ەمەس، قوعامدىق كولىكتەردە دە، كوشەدە دە كىشكەنتاي بالالاردىڭ ورىسشا سويلەيتىنىن بايقايمىن. سول بالالاردىڭ اتا-انالارى نەگە ەلدىڭ بولاشاعىن ويلامايدى ەكەن دەپ قاپالانامىن. ءوز باسىم كەلەشەكتە قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسى كەڭەيەدى دەپ سەنەمىن جانە سول ءۇشىن قولىمنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسايمىن، تىم بولماسا اينالامداعى دوستارىمنىڭ قازاق تىلىندە سويلەۋىنە تۇرتكى بولعىم كەلەدى. قازاق ءتىلىنىڭ يەسى – ءار قازاقستاندىق، ەلدى قۇراۋشى ۇلت – كەشەگى قازاق، بۇگىنگى قازاق. قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاق مۇراگەرى دە – ەرتەڭگى قازاقستاندىق ازامات. سوندىقتان انا ءتىلىمىزدىڭ قادىرىن ءبىلىپ، ءوز تىلىمىزدە دۇرىس سويلەسە ءبىلۋ – قازاقستان ازاماتىنىڭ ارقايسىسىنا مىندەت.

قورىتا ايتقاندا، تىلىنەن ايىرىلعان حالىقتىڭ  دەربەس مەملەكەت بولىپ وزگە ەلدەرمەن تەڭ دارەجەدە تۇرا المايتىنى تاريحتان بەلگىلى. سوندىقتان سان عاسىر بويى ارزۋ-ارمانىمىز بولعان تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتكەن زاماندا مەملەكەتىمىزدىڭ نىشانى انا ءتىلىمىزدى بۇكىل تىرشىلىگىمىزدىڭ نەگىزگى ۇستىنىنا اينالدىرۋ – ءاربىر پاتريوت ازاماتتىڭ باستى مىندەتى.

ايعانىم ايدوسقىزى،

شىعىس قازاقستان وبلىسى، وسكەمەن قالاسى
شىعىس تەحنيكالىق گۋمانيتارلىق كوللەدجى

«ازاتتىعىم-عاجاپ كۇنىم»

«ازاتتىق تاڭى اتتى! تىلەككە قۇداي جەتكىزدى!
كۇنى كەشە قۇل ەدىك – ەندى بۇگىن تەڭەلدىك!»
 اليحان بوكەيحانوۆ

مەن ازاتتىقتى باقىت دەپ تۇسىنەمىن. ادام بالاسىنىڭ جانى ءاردايىم ازات بولۋدى، ەركىن ءجۇرۋدى قالايدى. بۇل – ادامنىڭ بولمىسى. ال ۇلتتىڭ ازاتتىعى، مەملەكەتتىڭ ازاتتىلىعى – باعا جەتپەس قازىنا.

مەن – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتشاسىمىن، زايىرلى مەملەكەتتىڭ تۇرعىنىمىن. مۇندا ازاماتتىڭ ءسوز بوستاندىعىن، وي ەركىندىگىن،  قۇقىعىن شەكتەۋگە ەشقاشان جول بەرىلمەيدى. سول سەبەپتى دە مەن ەرتەڭگى كۇنىمە، كەلەشەگىمە ۋايىمدامايمىن. مەن ءۇشىن مەنىڭ ەلىم – ەركىندىكتىڭ، باقىتتىڭ سيمۆولى. بىراق ءبىز بۇل كۇنگە وڭاي قول جەتكىزگەن جوقپىز. وسى بەيبىت زامانعا، وزگە ەلدەرمەن تەڭ دارەجەدە باس كوتەرىپ جۇرە الاتىن ۋاقىتقا جەتۋ ءۇشىن قانشا وعىلان ماڭداي تەرىن سارپ ەتتى، قانىن سۋشا اعىزدى، جانىن قيدى. ارينە، وڭاي كەلگەن باقىتتىڭ سالماعى جەڭىل بولماق. سوندىقتان ءبىزدىڭ ارقايسىسىمىزدىڭ بويىمىزدا باتپانداي سالماق بار. ول – باقىتتىڭ سالماعى، ول – سول باقىتقا لايىق ءجۇرىپ-تۇرۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى.

ارينە، ەل بولعان سوڭ كەمشىلىكتەردىڭ بولاتىنى دا وتىرىك ەمەس. الايدا ونداي ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا بولادى جانە ونى جاسايتىن مەن سەكىلدى ەلىن سۇيەتىن جاستار. جاستاردىڭ كوزى اشىق: ءبىز الەمدەگى احۋالداردى كورىپ-ءبىلىپ، ءتۇيسىنىپ وتىرمىز. ماسەلەن، بىلتىر باستالعان ۋكرايناداعى سوعىستىڭ نۇكتەسى ءالى قويىلعان جوق; بۇل ازدىق ەتسە، تاياۋ شىعىستا دا قاقتىعىس ءورشىپ تۇر; ءازىربايجان وزىنە تيەسىلى قاراباقتى كەشە عانا قايتارىپ الدى. مۇنىڭ بارىندە دە بالالار كوپ زارداپ شەكتى: قويشا قىرىلدى، جەتىم قوزىداي تۇل قالدى، ەڭ ازى، قورقىنىش جۇرەگىنە ەندىگارى وشپەستەي ءىز قالدىردى. ال ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا قاتە-كەمشىلىكتەردى تۇزەۋ – ازات كۇننىڭ، بەيبىت ءومىردىڭ ارقاسىندا،  كوپ كۇتتىرمەيتىن ءىس.

قازىر تۋعان قالامداعى كوللەدجدە 4-كۋرس وقيمىن. مەنى تاڭەرتەڭ وقتىڭ داۋىسى ەمەس، ازاتتىقتىڭ عاجاپ ءۇنى تەربەپ وياتادى; تۇرا سالا بەتىمدى كوز جاسىمەن ەمەس، وتانىمنىڭ ءموردىر سۋىمەن جۋامىن; اركىمنەن تىلەنشىلەپ ءجۇرىپ تاپقان ەمەس، قالاعان اسىمدى جەيمىن; سودان سوڭ تىلعا ەمەس، وقۋعا بارامىن; بەيبىتشىلىك سالتانات قۇرعان كوشەمەن وقۋدان قايتامىن; جەتىمدىكپەن ەمەس، باقىتتى وتباسىممەن شاتتانا كورىسەمىن; شارشاپ-شالدىعىپ، نە قورىققاننان ەمەس، تاعى ءبىر باقىتتى كۇندى قارسى الۋ ءۇشىن ۇيىقتايمىن; تۇنگى ءتاتتى ۇيقىمنان دا شوشىپ ويانبايمىن. بۇل – كۇندەلىكتى جالعاساتىن ءومىرىم. ءسوز باسىندا ازاتتىقتى باقىت دەگەنىمنىڭ ءمانى وسىندا.

مەملەكەتتىك تۋعا قاراپ تۇرىپ مەملەكەتتىك تىلدە جازىلعان مەملەكەتتىك ءانۇراندى شىرقاۋدىڭ قانداي باقىت! ءوز وتانىڭنىڭ توپىراعىن ەمىن-ەركىن باسىپ ءجۇرۋ قانداي عاجاپ! ءبىزدىڭ باسىمىزداعى باقىت تا، استىمىزداعى تاقىت تا – وسى.

گۋلنارام ماگامەتوۆا,

جەتىسۋ وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانى، جاركەنت قالاسى،
جاركەنت جوعارى پەداگوگيكالىق كوللەدجى

Abai.kz