قاجىم جۇماليەۆ. ابايدىڭ تابيعات ليريكاسى (جالعاسى)
قاجىم جۇماليەۆ. ابايدىڭ تابيعات ليريكاسى (جالعاسى)
اباي ولەڭدەرىنىڭ ءبىر الۋانى - تابيعات ليريكاسى. تابيعات - ادام بالاسىنىڭ ەڭبەك ەتىپ، ءومىر سۇرەتىن ورتاسى. بار بايلىق، قازىنا، تىرشىلىك، تابيعات دۇنيەجۇزى ادەبيەتىندەگى ءىرى كلاسسيك اقىنداردىڭ بارلىعىنىڭ دا شىعارمالارىنان ورىن الدى. ءار ءداۋىر، ءار جاعدايعا لايىقتى تابيعاتتى اركىم ءارتۇرلى جىرلادى. بىرەۋلەر تابيعات ارقىلى ءومىر سۇرەتىن، بىرەۋلەر تابيعاتتى سۋرەتتەۋ ارقىلى كوڭىل-كۇيىن، ءوز كوزقاراسىن ايتىپ بەردى. ال كەيبىرەۋلەر بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردە ومىردەگى كۇرەس-تارتىستاردان بەزىپ، تابيعاتتى عانا جىرلاپ، ومىردەن بەزۋ كويگەيىن تارتتى. قايتكەنمەن دە، تابيعات كوركەم ادەبيەتتەن ۇلكەن ورىن الدى.
ابايدىڭ دا ايرىقشا جىرلاعانىنىڭ ءبىرى تابيعات بولدى. ول تابيعات اياسىندا ءوسىپ، ونى سۇيە ءبىلدى. ابايدىڭ «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «كۇز»، «قىس»، «جاز» دەگەن ولەڭدەرىن وقىعاندا، تابيعاتتىڭ ءارتۇرلى قۇبىلىسى كوزىڭە ەلەستەيدى. جاراتىلىستىڭ جايدارى جازىن، ءتۇسى سۋىق تۇماندى كۇزىن، نە بولماسا ساقىلداعان ايازى مەن قارلى بورانىن ءوزىڭ كورىپ تۇرعانداي بولاسىڭ. مىسالى، «جەلسىز تۇندە جارىق اي» دەگەن ولەڭىندە:
جەلسىز تۇندە جارىق اي
ساۋلەسى سۋدا دىرىلدەپ،
اۋىلدىڭ جانى تەرەڭ ساي،
تاسىعان وزەن گۇرىلدەپ.
قالىڭ اعاش جاپىراعى،
سىبىرلاسىپ ءوزدى-ءوزى.
كورىنبەي جەردىڭ توپىراعى
قاجىم جۇماليەۆ. ابايدىڭ تابيعات ليريكاسى (جالعاسى)
اباي ولەڭدەرىنىڭ ءبىر الۋانى - تابيعات ليريكاسى. تابيعات - ادام بالاسىنىڭ ەڭبەك ەتىپ، ءومىر سۇرەتىن ورتاسى. بار بايلىق، قازىنا، تىرشىلىك، تابيعات دۇنيەجۇزى ادەبيەتىندەگى ءىرى كلاسسيك اقىنداردىڭ بارلىعىنىڭ دا شىعارمالارىنان ورىن الدى. ءار ءداۋىر، ءار جاعدايعا لايىقتى تابيعاتتى اركىم ءارتۇرلى جىرلادى. بىرەۋلەر تابيعات ارقىلى ءومىر سۇرەتىن، بىرەۋلەر تابيعاتتى سۋرەتتەۋ ارقىلى كوڭىل-كۇيىن، ءوز كوزقاراسىن ايتىپ بەردى. ال كەيبىرەۋلەر بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردە ومىردەگى كۇرەس-تارتىستاردان بەزىپ، تابيعاتتى عانا جىرلاپ، ومىردەن بەزۋ كويگەيىن تارتتى. قايتكەنمەن دە، تابيعات كوركەم ادەبيەتتەن ۇلكەن ورىن الدى.
ابايدىڭ دا ايرىقشا جىرلاعانىنىڭ ءبىرى تابيعات بولدى. ول تابيعات اياسىندا ءوسىپ، ونى سۇيە ءبىلدى. ابايدىڭ «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «كۇز»، «قىس»، «جاز» دەگەن ولەڭدەرىن وقىعاندا، تابيعاتتىڭ ءارتۇرلى قۇبىلىسى كوزىڭە ەلەستەيدى. جاراتىلىستىڭ جايدارى جازىن، ءتۇسى سۋىق تۇماندى كۇزىن، نە بولماسا ساقىلداعان ايازى مەن قارلى بورانىن ءوزىڭ كورىپ تۇرعانداي بولاسىڭ. مىسالى، «جەلسىز تۇندە جارىق اي» دەگەن ولەڭىندە:
جەلسىز تۇندە جارىق اي
ساۋلەسى سۋدا دىرىلدەپ،
اۋىلدىڭ جانى تەرەڭ ساي،
تاسىعان وزەن گۇرىلدەپ.
قالىڭ اعاش جاپىراعى،
سىبىرلاسىپ ءوزدى-ءوزى.
كورىنبەي جەردىڭ توپىراعى
قۇلپىرعان جاسىل جەر ءجۇزى، - دەپ، جازعى ءتۇننىڭ ادەمى سۋرەتىن الدىڭا تارتادى، جاز كەزىنىڭ جەلسىز تىمىق كۇنى، اسپانداعى جارىق ايدىڭ سۋعا تۇسكەن ساۋلەسى، جازعى اۋىل، ونىڭ جانىنداعى تەرەڭ ساي، گۇرىلدەگەن وزەن سۋرەتشىنىڭ بوياۋى ارقىلى تۇتاس ءبىر كارتينا رەتىندە كوز الدىڭا كەلەدى.
اقىن جايناعان جازدىڭ ادەمى كوركىن وسىلاي سۋرەتتەسە، سول سۇلۋ سۋرەت وزگەرىپ، گۇل، جاپىراق سولىپ، ءتۇسى قاشقان كۇزدىڭ سۋىق كەسكىنىن:
سۇر بۇلت ءتۇسى سۋىق قاپتايدى اسپان،
كۇز بولسا، دىمقىل تۇمان جەردى باسقان.
بىلمەيمىن، تويعانى ما، توڭعانى ما؟
جىلقى ويناپ، بيە قاشقان، تاي جارىسقان.
جاسىل ءشوپ، بايشەشەك جوق بۇرىنعىداي،
جاستار كۇلمەس، جۇگىرمەس بالا شۋلاي.
قايىرشى شال-كەمپىردەي ءتۇسى كەتىپ،
جاپىراعىنان ايرىلعان اعاش، قۋراي، - دەپ، كۇز تۇسۋمەن بىرگە بايشەشەك سولىپ، اعاشتاردىڭ سيديىپ، جاپىراعىنان ايرىلعانىن، ەركە جازدا ءماز-مەيرام بولىپ كەلگەن جاستاردىڭ، اسىر سالىپ ويناعان بالالاردىڭ كورىنبەيتىندىگىن، قىسقاسى، كوڭىلسىز كۇزدىڭ بەينەسىن تاماشا تۇردە ەلەستەتەدى.
اباي قىستىڭ كەسكىنىن دە اسا شەبەرلىكپەن سۋرەتتەيدى. ۇسكىرىك بورانى بۇرقىراپ تۇرعان قىستى راقىمسىز ادام بەينەسىنە ۇقساتادى. قىستىڭ مالعا دا جاعدايسىز سوقىر، مىلقاۋ كۇش ەكەندىگىن اڭعارتادى.
اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى،
سوقىر، مىلقاۋ، تانىماس ءتىرى جاندى.
ءۇستى-باسى اق قىراۋ، ءتۇسى سۋىق،
باسقان جەرى سىقىرلاپ كەلىپ قالدى.
دەم الىسى - ۇسكىرىك، اياز بەن قار،
كارى قۇداڭ - قىس كەلىپ، الەك سالدى.
ۇشپاداي بوركىن كيگەن وقشىرايتىپ،
ايازبەنەن قىزارىپ اجارلاندى.
اباي جىلدىڭ قاي مەزگىلىن سۋرەتتەسە دە، ەڭ الدىمەن ونىڭ شىندىق بەينەسىن بەرەدى. جوعارعى ۇزىندىدە كەلتىرگەن ولەڭدەردىڭ قايسىسىن وقىساق تا، سول كەزدىڭ سۋرەتى كوز الدىڭدا تۇرادى. «قىلىشىن سۇيرەتكەن قىس»، «ماساتىداي قۇلپىرعان جاز» ءوز كەسكىنىمەن كورىنەدى. جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندەگى تابيعاتتىڭ ءوز ادەمىلىگىنىڭ مىنا جەرى كەم قالىپتى دەپ ەشكىم تالاسا الماستاي ەتىپ سۋرەتتەلىنەدى.
اقىن ولەڭدەرىندە تابيعاتتىڭ تەك جالاڭ سۋرەتىن عانا بەرىپ قويعان جوق، ونى ادام ومىرىمەن نىق بايلانىستىرا ءبىلدى. مال باعۋمەن كۇن كورىپ، كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاق ەلىنىڭ ءومىر شىندىعىن دالمە-ءدال كورسەتىپ، جىلدىڭ ءاربىر مەزگىلىنىڭ مال باققان ەلگە قانداي اسەر ەتەتىندىگىن باياندادى:
قىرداعى ەل ويداعى ەلمەن ارالاسىپ،
كۇلىمدەسىپ، كورىسىپ، قۇشاقتاسىپ،
شارۋا قۋعان جاستاردىڭ موينى بوساپ،
سىبىرلاسىپ، سىرلاسىپ، ماۋقىن باسىپ، - دەپ، اباي كۇن كورىسى تابيعاتپەن نىق بايلانىستى بولعان ەلدىڭ التى اي قىستا بۇرسەڭ قاققان، قالت-قۇلت ەتكەن كەيپى جاز كەلە جادىراپ، باسقا تۇرگە ەنگەنىن، مال باققان ەل قانداي قۋانىشپەن جازدى قارسى الاتىندىعىن، ونىڭ ءوزى ءومىر تىرشىلىگىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان دا ول وسى ولەڭىنىڭ ەكىنشى ءبىر جەرىندە:
جاڭا پۇلمەن جامىراپ ساۋداگەرلەر،
ديحانشىلار جەر جىرتىپ، ەگىن ەگەر.
شارۋانىڭ ءبىر مالى ەكەۋ بولىپ،
جاڭا تولمەن كوبەيىپ داۋلەت ونەر، - دەيدى.
اقىن قازاق دالاسىنداعى جازعىتۇرعى كەزدىڭ بارلىق سۋرەتىن تولىق بەرۋمەن بىرگە، بۇل كەزدى قازاق حالقىن ەڭبەككە جۇمىلدىراتىن، تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسىنىڭ قاينار كوزى دەپ تانيدى.
مال سەمىرەر، اق پەنەن اس كوبەيەر،
ادامزات كوڭىلى ءوسىپ، كوتەرىلەر.
قارا تاستان باسقانىڭ ءبارى جادىراپ،
ءبىر ساراڭنان باسقانىڭ پەيىلى ەنەر.
تاماشالاپ قاراساڭ، ءتاڭىر ىسىنە،
بويىڭ بالقىپ، ەريدى ىشتە جىگەر، - دەپ، جازدىڭ سۋرەتىن ءوزى دە سۇيەدى جانە ونى جالپى جۇرتتىڭ كوڭىلىن شارىقتاتىپ، جىگەرىن تۋعىزاتىن ماۋسىم دەپ ۇعادى.
ابايدىڭ تاعى ءبىر ولەڭى - جازعى شىلدە كەزىن سۋرەتتەگەن ولەڭى. اقىن بۇل ولەڭىندە جازدىڭ ءدال كەمەلىنە كەلىپ تۇرعان كەزىن كورسەتپەك بولادى. جازدىڭ ادەمى كورىنىسىن:
جازدىگۇن شىلدە بولعاندا،
كوكوراي شالعىن، بايشەشەك
ۇزارىپ ءوسىپ تولعاندا،
كۇركىرەپ جاتقان وزەنگە،
كوشىپ اۋىل قونعاندا،
شۇرقىراپ جاتقان جىلقىنىڭ
شالعىننان جونى قىلتىلداپ،
ات، ايعىرلار، بيەلەر،
ءبۇيىرى شىعىپ ىڭقىلداپ،
سۋدا تۇرىپ شىبىنداپ،
اراسىندا قۇلىن، تاي،
اينالا شاۋىپ بۇلتىلداپ، - دەپ سۋرەتتەيدى.
«كۇز» ولەڭىندە ءشوپ قۋارىپ، كۇن سالقىنداپ، كوڭىلسىز كەزدىڭ كەلۋ سۋرەتىن بۇلجىتپاي بەرۋمەن قاتار، مال باققان كوشپەلى، شالا كوشپەلى ەل ءۇشىن كۇزدىڭ جاعدايسىز كەزەڭ ەكەندىگىن ايقىندايدى.
كەمپىر، شال قۇرجاڭ قاعىپ، بالا بۇرسەڭ،
كوڭىلسىز قارا سۋىق قىردا جۇرسەڭ، - دەيدى. جالعىز بۇل عانا ەمەس، قاي جەرىن وقىساڭ دا، كوزىڭە كۇزگى كەدەي اۋىلدىڭ كوڭىلسىز سۇرەڭى ەلەستەيدى.
تابيعاتتى وقيعامەن بايلانىستىرا سۋرەتتەۋ حالىق اۋىز ادەبيەتىندە دە بولدى. بىراق قازاق ادەبيەتىندە تابيعاتتىڭ ءوزىن جەكە تاقىرىپ ەتىپ الىپ، باتىستىڭ كلاسسيك اقىندارىنىڭ ۇلگىسىمەن سۋرەتتەۋ التىنسارين مەن ابايدان باستالادى. اسىرەسە ونى جوعارعى ساتىعا كوتەرگەن - اباي.
اباي «قىس» دەگەن ولەڭىندە قىستى ادام بەينەسىندە سۋرەتتەپ بەرەدى. بۇرىن قىستى بۇلاي سۋرەتتەۋ بولماعان-دى. اباي ونى قازاقتىڭ ۇعىمىنا ساي «كارى قۇداڭ - قىس كەلىپ، الەك سالدى» دەگەن ءتارىزدى بايىرعى سوزدەر ارقىلى وبرازدار جاسايدى. قىستى اق ساقالدى شال بەينەسىندە سۋرەتتەۋ بۇرىنعى قازاق ادەبيەتىندە، ابايدان باسقالاردا كەزدەسپەيدى. «قىس» دەگەن ولەڭنىڭ باسقا جاعىن بىلاي قويعاندا، بۇل شىعارمادان قىستىڭ قىرداعى ەلگە قانداي اسەرى بارلىعىن، مال باققان جىلقىشىعا، جالپى شارۋاعا جىلدىڭ ەڭ ءبىر قولايسىز كەزى ەكەندىگىن ايقىن كورۋگە بولادى. ويتكەنى قىس ءوز تۇلعاسىندا تولىق بەرىلگەن. «قىس» ولەڭىن وقىعاندا، ايازدى قىستىڭ سۋىق لەبى بەتكە تيگەندەي بولادى. تابيعات تاقىرىبىندا جازىلعان بۇل ولەڭدەرى - اقىننىڭ اسقان سۋرەتشى ەكەندىگىنە تولىق دالەل.
اباي پوەمالارى جانە ادام وبرازى
اباي - ليريكالىق جانر عانا ەمەس، ەپيكالىق جانردىڭ دا شەبەرى. ول الەۋمەتتىك، ماحاببات، دوستىق جانە ساتيرالىق، فيلوسوفيالىق، ليريكالىق ولەڭدەرمەن قاتار، سيۋجەتكە نەگىزدەلگەن، كولەمى شاعىن ەپيكالىق ولەڭدەر دە جازدى. ەپيگرامما ءتارىزدى ساتيرالىق ءتورت جولدان قۇرالاتىن «كوجەكبايعا» سىقىلدى ولەڭدەردەن باستاپ، اقىن ۇزاق پوەماعا شەيىن كوتەرىلدى.
ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، ەپيگراممالىق نەمەسە ساتيرالىق ليريكاسى بولسىن، قانشاما قىسقا، قانشاما شاعىن دەسەك تە، ۇلى سۋرەتشىنىڭ پولوتنوعا كيستىسىن سىلتەپ قالسا، ادام، نە باسقا ءبىر ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ ءمۇسىنى بەينەلەنە سالاتىن ءتارىزدى، ابايدىڭ قىسقا ولەڭدەرىندە ادام وبرازدارىنىڭ كەسكىن-كەلبەتى، ءىس-ارەكەتتەرى بايقالىپ قالادى. ءبىز ول تۋرالى اقىننىڭ ساتيرالىق ليريكاسىمەن بايلانىستى ايتقاندىقتان، بۇل جەردە قايتالاپ جاتۋدى قاجەتسىز كوردىك.
اقىننىڭ سيۋجەتتى ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى - «اداسقاننىڭ الدى - ءجون، ارتى - سوقپاق» ولەڭى. بۇل جاي قاراعاندا، پورترەتتىك ولەڭگە ۇقسايدى. ال تالداپ كورسەك، قىسقا دا بولسا سيۋجەتتىك ولەڭدەردىڭ ساپىنا جاتاتىندىعىن اڭعارامىز. قيمىل، ءىس-ارەكەت، بەلگىلى ءبىر بەينە، ادام تۇرقىن كوزگە ەلەستەتەدى.
ء بىر ارشوپكە شاپانى سونداي شاپ-شاق،
مۇشەسىنەن بۋىنىپ باسادى الشاق.
قارسى الدىنا جىمىرىپ كەلتىرەم دەپ،
اق تىماقتىڭ قۇلاعى سالتاق-سالتاق.
جازدىگۇنى اق بوركى بۇكتەلمەيدى،
قولىندا ءبىر ساباۋ بار ول داعى اپپاق.
كەرەگەگە ساباۋىن شانشىپ قويىپ،
بوركىن ءىلىپ قارايدى جالتاق-جالتاق، - دەپ، كەسكىن-كەلبەتىن سۋرەتتەي كەلەدى دە، كەيىنگى شۋماعىندا قيمىل، ءىس-ارەكەتىن كورسەتىپ، وعان مىنەزدەمە بەرەدى:
ءتىرى جانعا قۇرداس بوپ جاپ-جاسىندا-اق،
قالجىڭداماق، قاسىنباق، ىرجاڭداماق.
بەت-اۋزىن ءسوز سويلەردە ءجۇز قۇبىلتىپ،
قاس كەرمەك، مويىن بۇرماق، قورازدانباق.
وسىنداي سيداڭ جىگىت ەلدە مول-اق،
ءبارى دە شارۋاعا كەلەدى ولاق.
سىرىن تۇزەر بىرەۋ جوق، سىرتىن تۇزەپ،
بار ونەرى - قۋ بورباي، سىمپىس شولاق.
ابايدىڭ سيۋجەتكە قۇرىلعان ۇلگىلى ولەڭى - «ءبىر سۇلۋ قىز تۇرىپتى حان قولىندا». ولەڭنىڭ وقيعاسى ەكى-اق شۋماققا سىيعىزىلادى.
ء بىر سۇلۋ قىز تۇرىپتى حان قولىندا،
حان دا جانىن قيادى قىز جولىندا.
التىن-كۇمىس كيگەنى، قامقا، تورعىن،
كۇتۋشى قىز، كەلىنشەك ءجۇر سوڭىندا.
دەگەن ءسوز «بۇقا بۋعا، ازبان دۋعا»،
حان قارىق بوپ، ءتۇسىپ ءجۇر ايقاي-شۋعا.
«ەتىمدى شال سيپاعان قۇرت جەسىن»، - دەپ،
جارتاستان قىز قۇلاپتى تەرەڭ سۋعا.
باسقا جولدارى اقىننىڭ وسى ماسەلەگە كوزقاراسىن باياندايدى. ايتسە دە، وسى سەگىز جولدىڭ وزىندە ادام جانە ولاردىڭ قيمىل، ءىس-ارەكەتتەرى بار. ءتىپتى كەيبىر اقىنداردىڭ ءبىر پوەماعا ازار سىيعىزاتىن مازمۇنىن اباي بىرنەشە جولدارعا-اق سىيعىزا العان. بۇل دا شەبەرلىكتىڭ ءبىر كورىنىسى.
ابايدان بىزگە قالعان (اڭگىمەلەرىن ساناماعاندا) ولەڭمەن جازىلعان ەپوستىق تۋىندىلارى - «ماسعۇت»، «ەسكەندىر»، «ءازىم اڭگىمەسى» («مىڭ ءبىر تۇننەن»), «ۆاديم» (سوڭعى ەكەۋى اياقتالماي قالعان).
وداقتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستانداعى فيليالى قۇراستىرىپ، 1945 جىلى اقىننىڭ 100 جىلدىعىنا ارناپ شىعارىلعان شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى باسقا باسپالارعا قاراعاندا، شىنىندا تولىعى دا، عىلىمي جاعىنان بىركەلكى ۇقىپتى باسىلعانى دا وسى كىتابى. ءبىز كوبىنە وسى جيناققا سىلتەۋلەر جاسادىق. الايدا بۇل جيناق تا كەمشىلىكسىز ەمەس. ەڭ الدىمەن، ولەڭدەرىنىڭ جىلدارى كوپ جايتتاردا سەنىمدى ەمەس. ماحاببات، سۇيىسپەنشىلدىك تۋرالى جازىلعان ولەڭدەرىنىڭ جىلدارى اقىننىڭ ەسەيىپ كەتكەن كەزدەرىنە تۋرا كەلەدى. ال جاس كەلىپ، ءومىر تاجىريبەسى مولايعاندا ايتىلۋعا ءتيىستى سوزدەرى جاس كەزدەرىندە جازىلعان بولىپ شىعادى.
وسى جيناعىندا پوەمالاردىڭ جازىلۋى 1887 جىلدان كەيىن بولىپ شىعادى. بىراق قاي پوەماسى قاي جىلى جازىلدى، ول جاعىنان دەرەك جوق. بۇل جاعدايلار اقىننىڭ دامۋ جولدارىن ناقتىلى كورسەتۋ ءۇشىن زەرتتەۋشىلەردى نەداۋىر قيىنشىلىققا كەزدەستىرىپ كەلەدى. سوندىقتان دا ابايدى تاقىرىبى جاعىنان زەرتتەۋشىلىك كوبىرەك ورىن الادى.
ابايدىڭ «ماسعۇتى» - قىسقا سيۋجەتتى وقيعا بايلانىسى، دامۋى، شارىقتاۋ شەگى، شەشۋى بار پوەما. پوەماداعى شال مەن ماسعۇت اراسىنداعى جانە حان مەن ماسعۇت ارالارىنداعى ديالوگتار مەن ەرلىك قيمىلدارىن بايانداۋ ارقىلى ماسعۇت ۇنامدى قاھارمان، ەرلىگىنە اقىلى ساي، پاراساتتى ادام بەينەسىندە سۋرەتتەلىنەدى. ءوزىنىڭ اقىلىنىڭ ارقاسىندا ول «شىعىستىڭ كۇنى» دەگەن اتقا يە بولدى دەپ قورىتادى اقىن. ال پوەمانىڭ نەگىزگى يدەياسى - ايەلدىڭ قوعامداعى اتقاراتىن ءرولىن دارىپتەۋ («ابايدىڭ رەاليزمىن» بايانداعان بولىمدە بۇعان ادەيى توقتالعانبىز).
ءبىزدىڭ بۇل كىتابىمىزدا كەڭىرەك توقتالماق شىعارمامىز - «ەسكەندىر» پوەماسى. ويتكەنى «ەسكەندىر» بۇگىنگە دەيىنگى اباي تۋرالى جازىلعان زەرتتەۋ-ەڭبەكتەردە تەك اتالىپ وتىلەدى. ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتاردا پروگرامماعا ساي قىسقاشا تالداۋلار بەرىلۋمەن عانا شەكتەلىنەدى. سوندىقتان دا بۇل پوەما ايرىقشا كوڭىل اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى.
«ەسكەندىر» - دۇنيەجۇزى ادەبيەتىنە تاقىرىپ بولعان، كادىمگى اتىشۋلى قولباسى الەكساندر ماكەدونسكي ەكەندىگى وقىرماندار جۇرتشىلىعىنا ءمالىم. باتىس پەن شىعىستىڭ تالاي جايساڭدارى «ەسكەندىر» تۋرالى اڭگىمە، رومان، كولەمدى پوەمالار جازدى. ولاردىڭ ارقايسىسى الەمدى تىتىرەتكەن قولباسى، ونىڭ عۇلاما ۇستازى اريستوتەل جايلى ءوز كوزقاراستارىن كەيىنگى ۇرپاقتارىنا قالدىردى. ءار اۆتور وزىنشە ءتۇسىنىپ، ءوز پىكىرىن ۇسىندى. وسىنداي دۇنيەجۇزىنىڭ ءىرى ادامدارى ءسوز ەتكەن تاقىرىپقا ءحىح عاسىردا قازاق دالاسىنان ءۇن قوسقان دا جانە ولار جايلى ءوز كوزقاراستارىن ۇسىنعان دا اباي. ءبىر عاجاپ جەرى - ابايدىڭ ەسكەندىر جورىعىن ءتۇسىنۋى دە، وعان بەرەتىن باعاسى دا، ۇرپاقتارىنا قالدىرعان قورىتىندى پىكىرلەرى دە وزىنەن بۇرىنعىلاردىڭ ايتقاندارىنان بولەك، جاڭا، سونى پىكىر. بۇل ايتىلعان ەكى ءتۇرلى جاعدايلار ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋدى تالاپ ەتەدى.
الەكساندر ماكەدونسكي تۋرالى ءوز زامانىندا دا، وزىنەن كەيىن دە كوپ جازىلعان. ول - ورتا عاسىردا بارلىق ەلدەردىڭ دە اقىن، جازۋشىلارىنىڭ كوڭىلدەرىن اۋدارعان تاقىرىپ، ادەبي قاھارمان بولدى. ەسكى جانە ەرتەرەكتەگى گرەك، لاتىن تىلدەرىندە جازىلعان اڭگىمە، رومان، پوەمالار ورتا عاسىر اۆتورلارىنا نەگىز بولادى: فرانتسيا، انگليا، گەرمانيا، يسپانيا، يتاليا ەلدەرىندە الەكساندر تۋرالى كوپتەگەن روماندار تۋادى. ورتا عاسىر كوركەم تۋىندىلارىنىڭ شىعىستاعى ماڭداي الدى پوەمالارى: ءفيردوۋسيدىڭ «شاحناماسى»، ءنيزاميدىڭ «يسكيندەرناماسى»، ءناۆويدىڭ «ساادي يسكانداري» («ەسكەندىر قورعانى») دۇنيەگە كەلدى. اتالعان ۇلى پوەمالارعا وزەك بولعان - ەسكەندىر جورىقتارى. بۇل وڭتۇستىك سلاۆيانداردا دا (سەربسكايا الەكساندريا), ورىستاردا دا ءحۇ عاسىردا تۋادى.
يران تاريحى مەن ادەبيەتىنىڭ ءىرى مامان-عالىمى ە.ە.بەرتەلستىڭ ايتۋى بويىنشا، («ساادي ەسكانداري». «ۆال يسكاندەرەۆ») زۋ-ل-قارناين قورعانى (قامالى) تۋرالى اڭىز ءتىپتى قۇرانعا دا ەنگەن دەيدى. ەسكەندىر - دۇنيەجۇزى ادەبيەتىنەن كەڭ ورىن العان ادەبي قاھارمانداردىڭ ءبىرى.
اباي - ءوز زامانىنىڭ وقىمىستى اقىنى. ونىڭ شىعارمالارىن زەرتتەگەندە، شىعىس، باتىس، ورىس ادەبيەتى، ولاردىڭ تاريحىن، اڭىز، اڭگىمەلەرىن كوپ بىلەتىندىگىنە تاڭ قالماسقا بولمايدى. ەسكەندىر جايلى دا ول ءارتۇرلى مالىمەتتەرمەن تانىسقاندىعى كۇمان كەلتىرمەيدى. بىراق ءدال قانداي قورلاردى پايدالانعاندىعىن ايتۋ قيىن. ايتسە دە ول، ەڭ الدىمەن، شىعىس ادەبيەتى، ول تىلدەردەگى الەكساندر تۋرالى جازىلعان تاريحي دەرەكتەردى جاقسى بىلگەن دەپ توپشىلاۋعا بولادى. ويتكەنى شىعىستىڭ ۇلى كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىمەن اباي جاسىنان تانىس. سوندىقتان الەكساندر تۋرالى فيردوۋسي، نيزامي، ناۆوي، ەمير حوسروۆ ء(امير حىسراۋ) سياقتى ۇلى اقىنداردىڭ جازعاندارىمەن جاقسى تانىس بولعانى بايقالادى. دەمەك، ءبىز ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسىن وسىلارمەن سالىستىرا زەرتتەگەنىمىز ءجون.
ە.ە.بەرتەلس ءوزىنىڭ «ناۆوي» اتتى (1948ج.) كىتابىندا مەيلىنشە تۇجىرىمدى تۇردە شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ وزدەرىنىڭ پوەمالارىندا الەكساندردى قالاي كورسەتكەندىكتەرىن شەبەر باياندايدى. عاجاپ كولەمدى شىعارمالاردىڭ سيۋجەتىن ايتىپ جاتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان اكادەميك بەرتەلستىڭ ايتقاندارىنىڭ نەگىزىندە ارقايسىسىنا قىسقاشا عانا توقتالىپ وتەلىك.
پەرسيا تىلىندە الەكساندردىڭ اڭىزعا نەگىزدەلگەن ءومىربايانىن ءوزىنىڭ «شاحناماسىندا» ءبىرىنشى رەت بايانداپ بەرگەن - فيردوۋسي. ول الەكساندر تۋرالى وزىنەن بۇرىنعى ساسانيد ءداۋىرىنىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرىنىڭ ءار ءتۇرىن نەگىز ەتكەن. ول - الەكساندر ءفيليپتىڭ بالاسى ەمەس، ءىى-داريانىڭ بالاسى ەكەن، سوندىقتان الەكساندر يراننىڭ زاڭدى پاتشاسى دەگەن اڭىز بار بولاتىن. فيردوۋسي دا ءوزىنىڭ پوەماسىندا الەكساندردى ەسكى يران پاتشالارىنىڭ ءبىرى ەتىپ جانە ونىڭ اتىشۋلى جورىق پەن جەڭىستەرىن، ءارتۇرلى قيىن دا، قىزىق تا وقيعالارعا كەزدەسۋلەرىن سۋرەتتەيدى.
دەگەنمەن بۇل تاقىرىپتى جەكە الىپ، الەكساندر تۋرالى ارناۋلى كوركەم شىعارما جازعان ءبىرىنشى اقىن - نيزامي. بەرتەلس نيزامي «يسكينديرناماسىن» جازۋ ءۇشىن وتە كوپ ماتەريالدى، دەرەكتەردى پايدالانىپ، يران، اراب، گرەك، ارميان ماتەريالدارىن دا زەرتتەي كەلىپ، پوەماداعى باستى قاھارمانى الەكساندر وبرازىن ءۇش ءتۇرلى اسپەكتىدە جاساۋدى ماقسات ەتكەن: جاۋىنگەر، ءادىل پاتشا، فيلوسوف جانە پايعامبار دەپ قورىتادى. ءنيزاميدىڭ كورسەتۋى بويىنشا، بۇل ۇشەۋى ءبىر-بىرىمەن نىق بايلانىستى، ءبىرى ەكىنشىسىن تولىقتىرۋشى. جاقسى تاربيە الىپ وسكەن الەكساندر جاسىنان-اق ەلدى ءادىل باسقارۋشى رەتىندە سۋرەتتەلىنەدى. ول سوعىستى بايۋ ءۇشىن، نە پاتشالىعىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ەمەس، ەزىلۋشىلەردى قورعاۋ، سولاردىڭ قامى ءۇشىن جۇرگىزەدى. فيلوسوفيامەن قاتتى شۇعىلدانۋشىلار ونىڭ بارلىق ادامدىق، دانالىق ىستەرىن بىزگە ايقىن اشىپ بەردى، پاتشانىڭ نەگىزگى ماقساتى، حالىققا قىزمەت ەتۋدە ەكەندىگىنە كوزى جەتتى، سول ءۇشىن ءتاڭىر وعان پايعامبارلىق ات بەردى دەگەن پىكىردى ۇسىنادى دەيدى بەرتەلس اكادەميك. ءبىز اكادەميك بەرتەلستىڭ نيزامي تۋرالى ايتقاندارىن ءدال اۋدارىپ وتىرعانىمىز جوق، قىسقاشا تۇردە ءوز سوزىمىزبەن مازمۇنىن عانا بەرىپ وتىرمىز. ايتسە دە وسى كەلتىرىلگەن مىسالدىڭ وزىنەن دە ءنيزاميدىڭ الەكساندردى قالاي ءتۇسىنىپ، قالاي باعالاعاندىعى ايقىن.
اكادەميك بەرتەلس ناۆويدىڭ «ساادي يسكانداريىن»، ءنيزاميدىڭ «يسكينديرناماسىمەن» سالىستىرا كەلىپ، ناۆوي پوەماسىندا، نەگىزىندە ەسكەندىردى ەكى تۇرعىدان كورسەتۋدى ماقسات ەتكەن: ەسكەندىر - قوعام قايراتكەرى جانە دانىشپان فيلوسوف. ءنيزاميدىڭ ەسكەندىردى پايعامبار ەتىپ بەينەلەۋىن ناۆوي قابىلداماعان. مۇنىسىنىڭ وزىنشە سەبەبى بار.
ناۆوي «ساادي يسكانداري» پوەماسىن جازعاندا، ناعىز ويداعىداي ەل (مەملەكەت ۇعىمىندا) باسقارۋشىسىنىڭ وبرازىن جاساۋدى وي قازىعى ەتتى. بىراق ول تەك قيالداعى عانا ەمەس، ومىردە بولۋعا ءتيىس، ءوز كەزىنە ساي كەلەرلىك ەل باسقارۋشىلاردى ارمان قىلدى. تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ ەل باسقارۋ ىستەرىنە پوەمانىڭ جەتەكشىلىك قۇرال بولۋىن نىسانا ەتتى. پوەماسىن سۇلتان حۋسەيننىڭ وزىنە عانا ەمەس، ونىڭ مۇراگەرى بادياززەمان مىرزاعا دا ارناۋى وسىنى مەگزەيدى. ءوزىنىڭ مەملەكەت جۇمىستارىنداعى لايساڭ مول تاجىريبەسىنىڭ نەگىزىندە ناۆوي ەل باسقارۋشىلاردىڭ قولىنا جەتەكشى قۇرال بەرىپ، ەگەر ولار ونى باسشىلىققا الا وتىرىپ حالقىن باسقارسا، ەلىن دە باقىتتى، وزدەرىنىڭ پاتشالىعىن دا مىزعىماس بەرىك ەتەر ەدى دەگەن پىكىر ۇسىنادى. ەگەر ناۆوي ەسكەندىردى پايعامبار ەتىپ كورسەتسە، وعان وقىرماندارى بۇل قول جەتپەس قيال دەپ قارار ەدى. ال پوەمادا ەسكەندىر پايعامبار ەمەس، قاراپايىم ادام ەتىلىپ سۋرەتتەلگەندىكتەن، تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ بارلىق ءىس-امالدارى جونىندە ەسكەندىرگە ۇقساۋىن تالاپ ەتۋگە اۆتوردىڭ حاقىسى بار ەدى دەپ قورىتادى اكادەميك بەرتەلس.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
