الەكساندر نەۆسكيدىڭ التىن ورداعا سوڭعى، التىنشى ساپارى 1262 جىلدىڭ كۇزىنە كەلگەن ەدى. نەۆسكي التىن وردا حانى بەركەنىڭ اقتۇبا وزەنى جاعاسىنداعى سايات ورداسىندا قىستاپ شىعادى. ءرۋستىڭ ورداعا بەرەتىن سالىعىن بەركەنىڭ ادامدارى ەمەس، وزدەرى جيناپ بەرەتىن بولىپ كەلىسەدى. جانە بەركەدەن وزىنە قارسى شىققان نوۆگورودتى شاپپاۋىن سۇراپ الادى. وردا ساپارىنان قايتىپ بارا جاتىپ، الەكساندر نەۆسكي اۋىرىپ قالادى دا، 1263 جىلى كوز جۇمادى.

اراعا 760 جىل سالىپ رۋس باسشىسى ۆلاديمير پۋتين ەسىل جاعاسىنداعى ورداعا قايتىپ ورالماق. 760 جىل بۇرىن كنيازدار اراسىنداعى تارتىس ءرۋستى ىشتەن ىدىراتىپ جاتسا، قازىر يمپەريالىق امبيتسيا جەتەگىندە كەتىپ، باتىسقا قارسى باستاعان جورىعى رەسەيدى ءتۇبى ىدىراتىپ تىنۋى مۇمكىن. پوست اۆتورى وزىنە ەكى سۇراق قويعان ەدى: رەسەي بىزدەن نە سۇراماق جانە ونىڭ ەكونوميكاسىن نە كۇتىپ تۇر؟ ءبىرىنشى سۇراقتى دەسەرتكە قالدىرا وتىرىپ، ءوزىمىز قىر-سىرىن بىلەتىن ەكىنشى سۇراقتىڭ جىلىگىن مۇجگىمىز كەلەدى.

رەسەي ەكونوميكاسى: ۋاقىتشا پارادوكس پەن ەرتەڭگى تۇمان

ۋاقىتشا پارادوكس

رەسەيگە قاتىستى ءبىزدىڭ ءبارىمىز قاتەلەستىك. وسى جولدىڭ اۆتورى دا سانكتسيالار پاكەتى قورجىن تولتىرىپ جاتقان 2022 جىلدىڭ سوڭىندا «رەسەيدىڭ شارۋاسى ءبىتتى» دەگەن سارىندا بىرنەشە پوست ۇرىپ ۇلگەرگەن ەدى. سەبەبى، ءبىز 12-ءشى سانكتسيا پاكەتىندەگى مۇناي ءليميتى رەسەيدى ۆاليۋتالىق تۇسىمدەردەن ايىرادى، سول كەزدە ماسكەۋ ۇلتتىق ءال-اۋقات قورىنداعى زاپاسىن جەپ قويادى دا، بيۋدجەت دەفيتسيتى باستالىپ، دەفولتتار كەزەڭىنە اياق باسادى دەپ بولجادىق.

باتىستىڭ سحەماسى مىناداي ەدى: ولار رەسەيدىڭ Urals مۇنايىن باررەلىنە 60 دوللار قىلىپ ليميت رەتىندە شەكتەيدى. رەسەي وسىعان كەلىسكەن جاعدايدا عانا ءىرى حالىقارالىق تانكەرلىك كومپانيالارعا Urals مۇنايىن تاسۋعا رۇقسات بەرەدى. بۇل سانكتسيا جۇمىس ىستەمەي قالدى. رەسەي ءوزىنىڭ بارلىق تانكەرلەرىن جينادى جانە نارىقتان ەسكى تانكەرلەردى ارزان باعاعا ساتىپ الىپ، جۇكتى ساقتاندىرماستان مۇنايىن ءۇندىستان، پاكىستان، قىتاي، يندونەزيا پورتتارىنا تاسي باستادى. اقشانى دوللارمەن ەمەس، يۋان مەن رۋپيدە الىپ وتىردى.

سىرتقى ۆاليۋتالىق تۇسىمدەر اعىمى سارقىلماعاندىقتان، رەسەي ۇكىمەتى ەكونوميكانى اسكەري رەلسكە قويۋعا مۇمكىندىك الدى. بارلىق اسكەري ءوندىرىس وشاقتارى مەملەكەتتەن الپاۋىت زاكازدار الىپ، سول تاپسىرىستى ورىنداۋ ءۇشىن كادر تاپشىلىعى جاعدايىندا ادامدارعا جالاقىنى ەكى ەسەگە ءوسىردى. جۇمىسسىز جۇرگەندەردىڭ بارلىعىن وسى زاۋىتتارعا جاقسى جالاقىمەن جۇمىسقا الىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە پرەميالار كوبەيدى.

وسىنىڭ بارلىعى 2022 جىلى قىسقارىپ قالعان تۇتىنۋ كولەمىنىڭ كۇرت وسۋىنە الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە، 2022 جىلى رەسەي ەكونوميكاسى 2,1% جوعالاسا، بيىل كەرىسىنشە 2,2-2,8% ارالىعىندا وسەتىن بولىپ وتىر. دەمەك، رەسەي ءوزىنىڭ سوعىسقا دەيىنگى جاعدايىنا قايتا ورالدى.

ەرتەڭگى تۇمان

ەكونوميكاداعى اسكەري رەلس جۇيەسى قانشالىقتى ومىرشەڭ؟ كسرو ساباعى ءبارىمىزدىڭ ماڭدايىمىزعا تاياق بولىپ تيگەنىن بىلەمىز. وسىنى انىقتاۋ ءۇشىن رەسەي ەكونوميكاسىندا ورىن الىپ جاتقان ىشكى سترۋكتۋرالىق وزگەرىستەردى ساراپتاۋعا تۋرا كەلەدى. رەسەيدەگى ءوسىمنىڭ بارلىعى اسكەري-وندىرىستىك كومپلەكس جانە سوعان بايلانىستى قۇرىلىس ارقىلى كەلۋدە. بۇل رەتتە ازاماتتىق ەكونوميكا سەكتورى، حالىق كۇندەلىكتى تۇتىناتىن تاۋارلار وندىرىسىندە ساپالى سەرپىن جوق. جانە ينفراقۇرىلىمعا ەشقانداي ينۆەستيتسيا كەلىپ جاتقان جوق. 2024 جىلعا ارنالعان فەدەرالدى بيۋدجەتتە قورعانىس سالاسىنا 10,7 تريلليون رۋبل قاراستىرىلعان. مىسالى، 2021 جىلى وسى باعىتقا 3,5 تريلليون رۋبل بەرىلگەن بولاتىن. ياعني ەكى جىلدا قورعانىس بيۋدجەتى 3 ەسە ءوسىپ وتىر. ودان بولەك، ىشكى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋعا (ومون، روسگۆارديا) 11 تريلليون رۋبل ءبولىندى. رەسەي ەكونوميكاسى 2021 جىلدىڭ كورىنىسىنە قايتا ورالادى دەسەك، وسى ايىرماشىلىق (18 تريلليون رۋبل) قانداي بيۋدجەتتىك باپتار ەسەبىنەن الىنباق؟

بولجامدى سالىق تۇسىمدەرىن قاراساق، رەسەيگە قازىرگى جوسپارلاپ وتىرعان شىعىستارىنا اقشا جەتكىزۋ ءۇشىن ءرۋبلدى كەم دەگەندە دوللارىنا 130 بولاتىنداي قىلىپ دەۆالۆاتسيالاۋ كەرەك. بۇل – ونىڭ حالقىنىڭ قازىر ايلىعى وسسە دە، كەلەسى جىلى قايتادان كەدەيلەنە باستايتىنىن بايقاتادى. سوندا ءبىز ايتىپ وتىرعان ەكونوميكالىق ءوسىم حالىققا ەش پايداسى تيمەي، ارتىنان ۋشىعاتىن ينفلياتسيا ارقىلى رەسەيلىكتەرگە كەرى سوققى بولىپ قايتىپ كەلمەك.

رەسەي ءبىز 2021-2022 جىلى وتكەن جوعارى ينفلياتسيا جانە بازالىق ستاۆكانىڭ ءوسۋى فازاسىنا 2024 جىلدان باستاپ تۇسە باستايدى. كرەديتتەر قىمباتتايدى، ال يپوتەكا ولاردا جىلجىمالى ستاۆكا بويىنشا بەرىلگەندىكتەن جەكە ازاماتتاردىڭ دەفولتى كوبەيۋى مۇمكىن.

باتىس ەكونوميستەرى دە وسال ەمەس. كرەمل ءۇشىن ەڭ قاۋىپتىسى – ولار ءبارىبىر بۇگىن بە، ەرتەڭ بە، رەسەيدىڭ ەڭ جاندى جەرىنەن ۇستايتىن سانكتسيا ويلاپ تابادى.

رەسەي بىزدەن نە سۇراماق؟

رەسەي ءۇشىن قازاقستان وسى ايماقتاعى ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسىنە قارسى جۇمىس ىستەي باستاۋى مۇمكىن بە، سونى ءبىلىپ الۋ ماڭىزدى. ونىڭ ىشىنە كوپتەگەن سالاداعى جوسپارلار كىرەدى. انىعىن ايتساق، قازاقستانداعى اەس. ونى روساتوم ەمەس، فرانتسيانىڭ EDF كورپوراتسياسى سالۋ مۇمكىندىگى كرەملدى ۇيقىسىنان ايىردى. ەكىنشى ماسەلە، ەلىمىزدىڭ قىرعىزستاننان كەلەتىن پارالەللدى يمپورتقا ەلەكتروندى باقىلاۋ ورناتۋى رەسەيدىڭ ءبىراز جوسپارىن بۇزدى. ءۇشىنشى ماسەلە – قاراعاندى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنا سەۆەرستالدىڭ كەلۋ پەرسپەكتيۆاسى.

رەسەي قازاقستاندى اۋىر ينفراقۇرىلىمدىق جوبالارمەن شىرماپ العىسى كەلەدى. سەبەبى، قازاقستان ءوز ۋىسىنان سۋسىپ شىعىپ بارا جاتىر دەپ ويلاپ وتىر.

وسى جىلدىڭ 8 ايىندا قازاقستان مەن رەسەيدىڭ تاۋار اينالىمى 17 ميلليارد دوللارعا جەتتى. ونىڭ ىشىنەن ءبىز 6,4 ميلليارد دوللارعا تاۋار ەكسپورتتاساق، رەسەيدەن 10,6 ميلليارد دوللارعا يمپورت الدىق. وسى 10,6 ميللياردتىڭ كوبىسى ازىق-تۇلىك. رەسەيمەن ەكونوميكالىق بالانستا ءبىز ءۇشىن دەفيتسيت بار. ءبىز ونى وسى الداعى 3-4 جىلدا ءوز پايدامىزعا كەلتىرۋدى ويلاستىرىپ وتىرمىز.

760 جىل بۇرىن الەكساندر نەۆسكيدىڭ بەركە حانعا كۇزگى ساپارىنان كەيىن التىن وردا يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋ كەزەڭى باستالىپ، كەرىسىنشە رۋس كۇشەيە باستادى. ەرتەڭگى كۇزگى ساپار كەرىسىنشە اقوردانىڭ كۇش الاتىن ءداۋىرى الدىندا جاسالماق.

ەۋرازياداعى بارلىق جولدار بولاشاقتا تەك قانا استاناعا اپاراتىن بولادى. باتىس پەن شىعىستى، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتى بايلانىستىراتىن كوريدوردىڭ بويىندا وتىرعان قازاق ۇلتى ءوز بولاشاعىنا سەنىممەن قاراي باستادى.

ايبار ولجاەۆ

Abai.kz