قازاق  حالقى قانشاما اۋمالى-توكپەلى زامانداردى، نەبىر ناۋبەتتەرگە دۋشار ەتكەن بوداندىق ءھام اتەيستىك كەزەڭدەردى  باستان وتكەردى. اللاھ تاعالاعا سانسىز شۇكىر، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» ۇلتىمىز تاۋەلسىزدىككە قولى جەتىپ، اتا-بابا دىنىمەن قايتا قاۋىشتى. قازىر مەشىتتەرىمىز جاماعاتقا لىقا تولى. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ ءدىن، ءدىل، ءتىل، تاريح، سالت-ءداستۇر بىرلىگى ۇلت پەن مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلدىگى ەكەنىن ەلباسىمىز جاعى جار، ءتىلى كەز بولىپ، جانايقايىمەن سانامىزعا سىڭىرۋدە.

قازاق  حالقى قانشاما اۋمالى-توكپەلى زامانداردى، نەبىر ناۋبەتتەرگە دۋشار ەتكەن بوداندىق ءھام اتەيستىك كەزەڭدەردى  باستان وتكەردى. اللاھ تاعالاعا سانسىز شۇكىر، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» ۇلتىمىز تاۋەلسىزدىككە قولى جەتىپ، اتا-بابا دىنىمەن قايتا قاۋىشتى. قازىر مەشىتتەرىمىز جاماعاتقا لىقا تولى. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ ءدىن، ءدىل، ءتىل، تاريح، سالت-ءداستۇر بىرلىگى ۇلت پەن مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلدىگى ەكەنىن ەلباسىمىز جاعى جار، ءتىلى كەز بولىپ، جانايقايىمەن سانامىزعا سىڭىرۋدە.

تاريحقا جۇگىنەتىن بولساق، قازاق ەلى وڭتۇستىگى مەن باتىسى سوناۋ 8 عاسىردا تۇرگەش قاعاناتى كەزىندە ابۋ مۋزاحيم-«سۇزگىش» سۇلىق قاعان, ورتالىق، سولتۇستىك جانە شىعىسى 13 عاسىردا التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ۇلى حاندارىنىڭ ءبىرى – بەرەكە حان تۇسىندا، سوڭعى حاق يسلام ءدىنىن، ونىڭ ىشىندەگى سۇننەت جولىنداعى ءابۋ حانيفا ءمازھابىن (الەمدەگى بارشا مۇسىلمانداردىڭ 70-كە جۋىق پايىزى ءابۋ حانيفا ءمازھابىن ۇستانادى) قابىلداعان ەدى. قازاق حالقى 40-تان استام رۋعا، جۇزدەرگە، باي-كەدەيلەرگە بولىنسە دە، بىراق ەشقاشان دىندە، ونىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدى سۇراقتا، ياعني، اللانىڭ زاتىنا (ەسىم سيپاتتارىنا) قاتىستى ىلىمدە، سەنىمدە (اقيدادا، اللاھتى تانىپ-بىلۋدە) بولىنگەن ەمەس، قىرىق پىشاق بولىپ تالاسقان ەمەس. دەمەك، ۇلت بىرلىگىنە كەلەتىن بولساق، 40-تان استام رۋدان تۇراتىن قازاق حالقى ەل باسىنا كۇن تۋعان الاساپىران زامانداردا ءبىر تۋدىڭ استىنا ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي تىزە قوسىپ, سىرتتان، ىشتەن شىققان نەبىر قاسكوي جاۋلارعا تاباندى تۇردە توتەپ بەرىپ وتىرعان. سەبەبى، نەگىزگى ءدىني ماسەلەلەردە قازاق حالقىنىڭ كوزقاراسى ءبىر ەدى، ءبىرتۇتاس ەدى.

الەمدەگى كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ (سۋدان، كورەيا، يۋگوسلاۆيا، كوت د يۆۋار) ءبىر ۇلت، ءبىر حالىق، قانداس باۋىر بولىپ وتىرىپ، ءار دىنگە، ءبىر ءدىننىڭ ىشىندەگى تارماق-تارماقتارعا، نەشە ءتۇرلى اداسقان دەسترۋكتيۆتىك اعىمدارعا ءبولىنۋى سەبەبىنەن تارتىپ وتىرعان تاۋقىمەتتەرى كوزى قاراقتى وقىرمانعا ءمالىم.

ايتسە دە، كەيدە اسىل ءدىنىمىزدى ءار-ساققا جۇگىرتىپ، ءتۇرلى پىكىر تۋعىزىپ، ۇلتىمىزدىڭ ءابۋ حانيفا ءمازحابىنا، قازاقتىڭ بىرتۋارتۇلعالارىنىڭ  (اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ، مىرجاقىپ، حاليف التاي ت.ب.) ءدىني تۋىندىلارىنا، ەلباسى سەنىم بىلدىرگەن ءمۇفتياتتىڭ (قمدب) فاتۋالارىنا قايشى كەلەتىن ءوز كوزقاراستارىن حالىققا تاراتۋعا تىرىسقان ءبازبىر دەسترۋكتيۆتى ءدىني توپتار كەيىنگى ۋاقىتتارى ەل ىشىندە قىلاڭ بەرىپ قالۋدا. ءتىپتى. ساناسى سىنىق، تالعامى تاياز سىرت مەملەكەتتەردەگى (ساۋديا، مىسىر، پاكيستان ت.ب.) كۇماندى «شەيحتاردان» جاسىرىن ساباق الىپ كەلگەن جاستارىمىز بەن ولارعا جان-جاقتى (اكىمشىلىك،ماتەريالدىق،تەحنيكالىق) قولداۋ ءبىلدىرىپ، قورمالدىق تانىتىپ جۇرگەن  بيلىكتەگى كەيبىر ەلگە تانىمال ازاماتتار جوق ەمەس.

وكىنىشكە وراي، ەلگە تانىمال بيلىكتەگى كەيبىر ازاماتتار مەن وزدەرىن «شەيح» ء(بىلىمدى) سانايتىن، جوعارعى ءدىني وقۋ ورىندارىن تولىق بىتىرمەگەن، شەتەلگە پسيحولوگياسى ءالى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن شاعىندا، وڭ مەن سولىن اجىراتا المايتىن جاسىندا وقۋعا كەتىپ، كەيىننەن سول ەلدەردەگى ءتۇرلى دەسترۋكتيۆتى توپتاردىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ قالىپ جاتقان جاستاردان قۇرالعان دەسترۋكتيۆتىك اعىمداردىڭ (بۇدان ءارى قاراي اعىمدار)  جەكە وتىرىستاردا، داستارقان باسىندا، ەل اراسىندا تاراتىپ جۇرگەن ساندىراقتارى مىناداي: «قازاق حالقى نادان بولعان، يسلام ءدىنىن بىلمەگەن، اقيدادا، ياعني، اللاھتى تانىپ-بىلۋدە اداسقان، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ جاساعاندارى تەك شيرك (اللاعا سەرىك قوسۋ), ارۋاققا تابىنعان»، - دەپ ۇلتتىڭ بەتكە ۇستار جايساڭدارىن: التىن وردا مەملەكەتى حاندارىن، قوعام قايراتكەرلەرىن، اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، حاليفا التاي، رەسمي قمدب-نىڭ وكىلدەرىن، ءبىلىمدى، ۇلتجاندى يمامداردى «اداسقان-لاققان» تازا تاۋحيدتى بىلمەگەن، مۇشريك (كوپ قۇدايعا تابىنۋشىلىق) بولعان، «ناعىز» «تازا» يسلامي دۇرىس سەنىمدى - ءتاۋحيدتى بىزگە، ياعني قازاقتارعا تەك 1995 جىلدارى عانا ساۋد كورولدىگىدەن ۋاححابتار-سالافيلەر اكەلدى  دەپ كوكىگەندەرىن كورگەندە، ىزاعا ورانىپ، نامىسقا بۋىنىپ قالاسىڭ.

بىراق حالىقتى كورەر-كوزگە اقىماق قىلىپ، الداپ، بۇل اعىمداردىڭ وكىلدەرى تەلەديداردا، ساحنالاردا، ءتۇرلى ءدىني-مادەني باعدارلامالارىندا ەكىجۇزدىلىك بەتپەردەلەرىن كيىپ، قازاق حالقىن وزدەرىنشە بىرلىككە، يماندىلىققا، تاقۋالىققا ناسيحاتتاعان كەزدە اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ، مىرجاقىپتاردىڭ دىندەگى ۇستانعان جولدارىن دۇرىس، بۇل تۇلعالاردان ارتىق عۇلامالار بولعان ەمەس دەپ، وسىلاردىڭ تۋىندىلارىنا سىلتەمە جاساپ اۋىزدارىمەن وراق ورىپ، ءسوزدىڭ مايىن تامىزعان كەزدە «و، توبا!» دەپ ەرىكسىز جاعاڭىزدى ۇستايسىز.

ولار الاشتىڭ اردا وعلاندارى مىناداي ماسەلەلەردە اداستى دەپ بىلەدى:

1)      اباي ءوزىنىڭ 38-قاراسوزىندە قازاققا اقيدانى قازاق ۇعىمىنا ساي تاماشا ءارى ءدال تۇسىندىرەدى: «... اللانىڭ ءسوزى – قارىپسىز، داۋىسسىز. ەندى ولاي بولسا، ايتقانداي قىلىپ بىلدىرەتۇعىن قۇدىرەتى جانە باسار، ساميع، ياعني، كورۋشى، ەستۋشى دەگەن. اللا تاعالانىڭ كورمەگى، ەستىمەگى ءبىز سەكىلدى كوزبەنەن، قۇلاقپەن ەمەس، كورگەندەي، ەستىگەندەي بىلەتۇعىن عىلىمنىڭ ءبىر سيپاتى». جانە دە اباي شۋماقتارى:

                حاليق قىلعان، مەكەن بەرگەن ول (اللا) ءلا ماكان*.

                ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن،

                جانە وعان قايتپاقسىڭ ونى ويلاماي،

                باسقا اقىل كوڭىلگە تولا ما ەكەن.

2)      ءماشھۇر ءجۇسىپ شۋماقتارى:

                            ول اللا جيسم * جاۋھار* عاريز* ەمەس،

                            بولارعا باسقا-باسقا بولەكتەنبەس.

                              اللانى ەش نارسەگە ۇقساتۋعا

                              ەش نارسە وعان ۇقساپ، ءجونى كەلمەس.

                  بار قۇداي كوكتە دە ەمەس، جەردە دە ەمەس،

                  مەكەنىن ءبىر اللانىڭ ەشكىم بىلمەس.

                  ياۋسىما اۋسى – ءتورت جاقتان پاك ءدۇر اللا،

                  ءمۋميننىڭ اللا دەگەن كوڭىلىندە ەمەس.

                   سيپاتى سەگىز بولعان ءبىرى – كالام،

                   سويلەيدى قۇدىرەتىمەن اللا تاعالام.

                   سويلەۋى بىزدەي تىلمەن، جاقپەن ەمەس،

                   ءتىل، جاققا مۇقتاج ەمەس سەكىلدى ادام.

                   الدى، ارتى، استى، ءۇستى، وڭ، سولى جوق.

                   اۋىز، مۇرىن، اياق، باس، كوز، قولى جوق.

                   ەش نارسە ۇقسامايدى، ول ەش نارسەگە

                   كىتاپتىڭ ايتقانىنان ويلاما كوپ.

انىقتاما: ءلا ماكان* - مەكەنى جوق،  جيسم *-فيزيكالىق دەنە، جاۋھار*-بولىنبەيتىن بولشەك (كۆارك ياكي پرەون), عاريز*-اكتسيدەنتسيا- زاتتىڭ كەزدەيسوق، كولدەنەڭ، اۋىسقىش ،ەلەۋسىز قاسيەتتەرى، تۇڭعىش رەت اريستوتەلدىڭ «مەتافيزيكاسىندا»كەزدەسەدى. (فيلوسوفسكي سلوۆار / پود رەد. ي.ت. فرولوۆا. - 4-ە يزد.-م.: پوليتيزدات، 1981. - 445 س.)

اباي، ءماشھۇر جۇسىپتەر جوعارىداعى شۋماقتارىن قۇران، حاديس، تاحاۋيدىڭ «ءاھلى سۋننا ءۋال جاماعا اقيداسى»، ءابۋ حانيفانىڭ «فيقھ ۋل اكبار»، ح عاسىردا سامارقاند شاھارىنىڭ جانىندا ءومىر سۇرگەن تەگىمىز تۇرىكتەن شىققان ءابۋ مانسۋر ءال ءماترۋديدىڭ «تاۋحيد كىتابى» كىتاپتارىنىڭ نەگىزىندە  زەرتتەي-زەردەلەي وتىرا جازعان. ابايدىڭ 38-قاراسوزىندەگى تۇجىرىمدار «فيقھ ۋل اكباردىڭ» نەگىزىندە جازىلسا، ولەڭ شۋماقتارىنداعى «ءلا ماكان» ۇعىمى تاحاۋيدىڭ «ءاھلى سۋننا ءۋال جاماعات اقيداسى» كىتابىنىڭ 38-وسيەتىنەن تابىلادى. سونداي-اق، ءماشھۇر ءجۇسىپ شۋماقتارىنداعى تۇجىرىمدار دا وسى  كىتاپتاردىڭ ىشىنەن تابىلادى. دەمەك، كەلتىرىلگەن شۋماقتاردى جازۋعا، اباي مەن ءماشھۇردىڭ، يسلام ءدىنىنىڭ اقيداسى تۇرعىسىنان قاراساق، دالەلى مەن نەگىزى جەتىپ ارتىلادى.

ەڭ سوراقىسى،  بۇل «شەيحسماقتار» وزدەرىنىڭ جاپپاي ەل اراسىنا تاراتىپ جاتقان اۋديو تاباقشالارىندا كىمدە كىم اللاھتىڭ مەكەنى جوق («ءلا ماكان»)  دەپ تۇسىنەتىن بولسا، وندا ول اداسىپ جاتىر، وعان بۇنداي تۇجىرىم اداسۋشىلىق ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك، ەگەر ول ءبارىبىر قارسى كەلەتىن بولسا،وندا وعان كاپىر دەۋگە بولادى دەپ، تاريحتا بىرنەشە رەت ورىن العان قانتوگىس قاقتىعىستارعا اكەلەتىن، دىنىمىزدەگى ەڭ اۋىر ءسوزدى  اشىق تۇردە قولدانۋدا.

ناعىندا، التىن وردا مەملەكەتى حاندارى مەن تۇرعىلىقتى قازاق حالقىنىڭ ءدىني سەنىمدەرى، اقيدا ماسەلەلەرىندەگى ۇستانىمدارى تۋرالى يسلام الەمىنىڭ بەتكە ۇستار عالىمدارى جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى جەتكىلىكتى دەرەكتەر قالدىرعان. مىسالى: يبن كاسير، ءبادرۋددين ءال ايني، حافيز يبن  حادجار اسكالاني، قياس اد-دين جۇزبەك حاننىڭ تىكەلەي اۋديەنتسياسىندا بولعان ايگىلى ساياحاتشى يبن باتتۋتا، رۋكنۋددين بەيبارس، يبن ءال اسير، يبن ابد از-زاھر،ت.ب.

ەڭ قىزىعى جوعارىداعى اتالعان   عالىمدار مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ ەشقايسىسى ءوز ەڭبەكتەرىندە التىن وردا مەملەكەتى حاندارى مەن تۇرعىلىقتى قازاق حالقى اقيدادا اداسقان دەپ جازعان ەمەس.

كەرىسىنشە، ءبادرۋددين ءال ايني مەن يبن ابد از-زاھر ەڭبەكتەرىنە جۇگىنسەك، 13-عاسىردا يسلام الەمىن قۇلاعۋ اسكەرىنەن امان ساقتاپ قالعان ءۇشىن مىسىردى بيلەپ تۇرعان  رۋكنۋددين بەيبارس الەمدەگى بۇكىل مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى ءۇش مەشىتتەرىندە (مەككەدەگى، مەديناداعى، يەرۋساليمدەگى) جۇما نامازىنان سوڭ يمامدارعا اللادان التىن وردا مەملەكەتىنىڭ حالقى مەن بەرەكە حان ءۇشىن دۇعا جاساتقان ەكەن.

ەگەردە، اداسقان اعىمدار شەيحسىماقتارىنىڭ ساندىراقتارى شىن بولسا، دالەل اكەلۋلەرىن وتىنەمىز. كەمىندە، بەس مىڭجىلدىق تاريحى بار اسىل حالقىمىزدى دالەلسىز، نەگىزسىز، جالعان ايىپتاۋعا ەشكىمنىڭ حاقىسى جوق دەگىمىز كەلەدى جانە بۇنداي «پەرۆەرسيۆتىك» تۇجىرىمدارعا جول بەرىلمەۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز.

تومەندەگى  فۋندامەنتالدىق اراب، فارسي تۇپدەرەكتەرىنەن قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار ارىستانداي بەرەكە، موڭكە تەمىر، وزبەك، جانىبەك سىندى حاندارىنىڭ يسلام الەمىندەگى گەوساياساتقا جاساعان ىقپالدارىن،ءوز مەملەكەتتەرىندە،اسكەرلەرىندە ورناتقان ادىلەتتىك پەن تەمىردەي تارتىپتەرىن، قوعامدا  يسلام دىنىنە ساي ازاماتتىق ينستيتۋتاردى قالاي دامىتقاندارىن، ءوز وتانىنا، حالقىنا  دەگەن شەكسىز پاتريوتتىق سەزىمدەرى مەن ۇلتتىق نامىستارىنىڭ بەرىكتىلىگىن كورەمىز.

دجۋزدجاني «تاباكات ي ناسيري»

بۇل ۇزىندىلەر كەلەسى باسىلىمدار بويىنشا جازىلعان: The Tabakat-i-Nasiri of Aboo Omar Minhaj al-din Othman ibn Siraj al-Jauzjani, edited by W. Nassau-Lees and Maulawis Khadim Hosain and Abd al-Hai. Calcutta, 1863-1864 (Bibliotheca Indica);  ءار ءتۇرلى وقۋ ءۇشىن يۆ ان س 418 جانە ت.ب. قولجازبالار پايدالانىلعان.

ءتۋشيدىڭ ءتورت ۇلى بولدى: ەڭ ۇلكەنى باتۋ، ەكىنشىسى – شاعاتاي، ءۇشىنشى – شيبان، ءتورتىنشى – بەركە. سەنىم ارتاتىن ادامداردىڭ ايتۋىنشا، بەركە مۇسىلمان جەرلەرىن جاۋلاپ العان زاماندا تۋدى دەيدى. شەشەسى بەركەنى تۋعاندا ونىڭ اكەسى تۋشي بىلاي دەگەن: «مىنا ۇلىمدى مۇسىلمان اسىراۋشىسىنا بەرىڭدەر; مۇسىلمان ونىڭ كىندىگىن كەسىپ، ناعىز مۇسىلمان بولۋ ءۇشىن ۇلىم (بەركە) مۇسىلمان ءسۇتىن ءىشسىن، سەبەبى (وسى) ۇلىمدى مۇسىلمان ەتتىم». ەگەردە وسى اڭگىمە راس بولسا، اللا تاعالا (تۋشيدىڭ) توزاقتاعى ازاپ كورۋىن جەڭىلدەتسىن. وسى (اكەسىنىڭ) جارىلقاعان نيەتىنىڭ ارقاسىندا بەركە وسكەن سوڭ مۇسىلمان دىنىندە بولعانىنا ەشقانداي كۇمان جوق. وسى ۋاقىتقا دەيىن، وسى «تاباقاتتىڭ» كۇنى بولىپ تابىلاتىن كەزگە دەيىن، ياعني 658 گ. (=18 XII 1259-5 XII 1260), ءتۋشيدىڭ ۇلدارىنان وسى تاقسىر-مۇسىلمان بولعان ەدى.

مەنگۋ-حان تاققا وتىرعان كەزدە، بەركە مۇسىلمان بولىپ تۇرىپ بىلاي دەدى: «سەنىمى جوق ادامداردىڭ بيلىگى اياقتالدى; تاققا وتىرعان كەز كەلگەن سەنىمى جوق (ياعني مۇسىلمان ەمەس) حاننىڭ بيلىگى ۇزاق بولمايدى. ەگەر دە مەنگۋ حان بولاتىن ەلىڭىز ءىرى مەملەكەت بولىپ قالا بەرسىن جانە دە ۇزاققا سوزىلسىن دەسەڭىز، مۇسىلمان سەنىمىنە كوشىڭىز، اتىڭىز ءدىنشىل ادامداردىڭ تىزىمىنە ەنسىن، تەك سودان كەيىن عانا تاققا وتىرىڭىز». ولار وسىعان كەلىسىپ، مەنگۋ يسلام ءدىنىن قابىل الدى. سوندا بەركە ونى قولىنان ۇستاپ، تاققا وتىرعىزدى.

سامارقاندتا ءبىر مونعول مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان جاس بالانى شاقىردى دا، وعان جىلى ءسوز ايتىپ، قۇرمەت كورسەتىپ، سىيلىق بەرگىزدى دە، مۇسىلمان دىنىنەن باس تارتۋعا بۇيىردى. الايدا قانشاما رەت ارەكەت جاساسا دا، الگى جاڭادان مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان بوز بالا يسلام دىنىنەن باس تارتپاعان، جۇرەگىنەن دە، تانىنەن دە مۇسىلمان ءدىنىن الماعان. سوندا سول مونعول (جاڭا) بۇيرىق بەرەدى، جىگىتتى قورقىتىپ، (مونعولدىڭ) كۇشى مەن بيلىگىندە بولعان بارلىق جازاعا تارتادى، الايدا بوز بالا ەشنارسەگە كونبەي مۇسىلمان دىنىنەن قايتپاعان، ولاردىڭ (سەنىمى جوق ادامداردىڭ) ۇرىپ-سوققانىنا قاراماستان، سەنىمىن ۇزبەگەن. جاس جىگىت مۇسىلمان دىنىندە نىق تۇرعاندىقتان، جانە دە ازعان حالىقتىڭ ۋادەسىنە قاراماي مۇسىلماندىقتان باس تارتپاعاندىقتان، جاڭاعى قارعىس اتقىر مونعول سول جىگىتتى ءولىم جازاسىنا بەرۋگە بۇيىردى. ءوز سەنىمىنىڭ كۇشى ارقاسىندا جاس جىگىت تىنىش قانا و دۇنيەگە اتتاندى، وعان اللا جار بولسىن جانە ونى رازى ەتسىن! سامارقاندتىڭ بارشا مۇسىلماندارى وسى وقيعاعا اڭ-تاڭ بولدى. اشراف-اد-ءديننىڭ ايتۋىنشا، اكت (ماحزار) جاسالدى، ونى سامارقاندتا تۇراتىن سەنىم ارتاتىن ادامدار، مۇسىلمانداردىڭ باسشىلارى راستاپ وتىر. وسى اكتىنى الىپ ءبىز بەركە-حاننىڭ ورداسىنا اتتاندىق، حانعا بولعان ءىستىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىرىپ، سامارقاند مۇسىلمان ەمەستەرىنىڭ سانىن بەرىپ، اكتىنى ۇسىندىق. ءبىز سەنىم ارتقان بەركە-حاننىڭ مىنەزىندە مۇسىلمان دىنىنە دەگەن جىگەر بار ەدى، اقيقاتتى قورعاۋ جايىندا تىلەگى بيلەپ الدى. بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ، بەركە-حان سايد (اشراف-اد-دينعا) قۇرمەت كورسەتىپ، سامارقاندقا كوپتەگەن تۇرىكتەر مەن سەنىمدى مۇسىلمان باسشىلارىن جىبەرىپ، سول وپاسىز زاڭسىزدىققا جول بەرگەن مۇسىلمان ەمەستەردى ءولتىرىپ، توزاققا جىبەرۋدى بۇيىردى. وسىنداي بۇيرىقتى العان مۇسىلماندار زۇلىمدىق جاساعان  ادامداردىڭ بارلىعىن ۇستاپ الىپ، توزاققا جىبەردى، ال شىركەۋلەرىن كىرپىشكە اينالدىردى. بۇل جازا بەركە-حاننىڭ مۋحاممەدتىڭ نانىمىنا جانە دە حانافيت ۋاعىزىنا دەگەن يگى نيەتىنەن تۋىنداعان ەدى – وسى قىزمەتى ءۇشىن اللا بەركە-حانعا جار جانە رازى بولسىن.

حامداللاح كازۆينيدىڭ «تاريح-ي-گۋزيدەسىنەن»

حامداللاح كازۆينيدىڭ باستى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى «تاڭداۋلى تاريحىنان» - «تاريح-ي-گۋزيدە» 730 (=1329/30) جىلى قۇراستىرىلعان جانە دە راشيد-اد-ءديننىڭ ۇلى ءۋازىر قياس-اد-دين مۋحاممەدكە ارنالعان.Storey, II, 1, pر. 81-84.-  بارتولد، تۇركىستان، 50-61. – E.G. Browne. A history of Persian literature under tartar dominion. Cambridge, 1920, 87-100. – W.O. Buchner, E.I. al-Kazwini ءسوزى – ي.پ.پەترۋشەۆسكي. حامداللاح كازۆيني شىعىس كۇنگەي كاۆكاز الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تاريحى بويىنشا دەرەككوز رەتىندە. كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ حابارشىسى، قوعامدىق عىلىم اكادەمياسى، 1937, 873-920.

«تاريح-ي-گۋزيدە» فاكسيميلدە The Ta'rikh-iGuzida... of Hamdu’llah Mustawfi-i-Qazwini… reproduced in fac-simile… with an introduction by Edward G.Browne, Leyden-London, 1910 (Gibb Memorial Series, vol, XIV,1); قىسقارتىلعان اعىلشىن اۋدارماسى جانە سىلتەمەلەر ءىى ت. بار (Leyden-London, 1913). الايدا وسى باسىلىمنىڭ نەگىزى بولعان قولجازبا ەسكى، وندا قاتەلەرى مەن جىبەرىلگەن جەرلەرى كوپ بولعاندىقتان № 153 لەنينگراد مەملەكەتتىك كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبالارى بويىنشا اۋدارىلعان ۇزىندىلەردىڭ ءماتىنىن بەردىك (813-1410/11 جىلى قايتا جازىلعان), ەسكەرتۋلەردە – «ا» جانە يۆ، ان س 501 (بۇرىنعى 578ا), ەسكەرتۋلەردە – «ۆ».

      ءزاين-ۋد-دين جالعاستىرعان «تاريح-ي-گۋزيدەدەن»

      757 (=5 ءى-ء24حىى 1356) جىل... ماليك اشرافتىڭ يەلىگىندە ونىڭ زاڭسىزدىعى اقىرعى شەككە جەتكەن كەزدە، ادامدار ءوز وتانىن تاستاپ، قونىس اۋدارا باستادى.    مۋحي-د-دين بەرداي – بەركە حاننىڭ سارايىنا اتتاندى, وندا ول ۋاعىزداۋشى بولىپ، اتاققا يەلەندى. مارقۇم جانىبەك حان – اللا توزاق وتىنىڭ ازابىنان ساقتاسىن – ونىڭ ۋاعىزدارىنا قاتىستى. جانىبەك حان ونىڭ ۋاعىزىنا قاتىسقان كەزدە ءماۋلانا مۋحي-د-دين بەرداي ۋاعىز كەزىندە تەبريز تۋرالى، ماليك اشراف تۋرالى جانە ادامدارعا قىسپاق جاساعانى تۋرالى ايتتى. وسى وقيعالاردىڭ بارلىعىن سيپاتتاعاندا، قاتىسۋشىلار ەڭىرەپ جىلاپ قويا بەردى، جانىبەك حاننىڭ ءوزى دە شىداي الماي  جىلاپ جىبەردى. ول (مۋحي-د-دين) جانىبەك حاننىڭ جاۋىزدىقتى جويۋعا مۇمكىندىگى بار ەكەندىگىن ايتتى.ەگەر جانىبەك حان جاراتۋشى يەمىزدىڭ حانعا تاپسىرىلعان ادامدارىن ونىڭ (ماليك اشرافتىڭ) جۇگەنسىزدىگىنەن بوساتپاسا, جاراتۋشى يەمىز قايتا تىرىلەتىن كۇنى جانىبەك حاننان ەسەپ سۇراپ،  جاۋاپقا تارتادى. مۋحي-د-دين بەردايدىڭ قىزۋ تۇردە جانە دە قايسارلىقپەن ايتقان ۋاعىزىن ەستىگەن جانىبەك-حان سول جاق قاناتتاعى امىرلەرىنە ءبىر اي ىشىندە 10 تومان اسكەرلەردى جابدىقتاپ، تەبريزگە شابۋىل جاساۋعا جىبەرۋگە بۇيىردى. سونداي-اق ول ءوزىنىڭ جورىقتا الاتىن شاتىرىن شىعارۋعا بۇيرىق بەردى. ءبىر اي ىشىندە اسكەر ءازىر بولدى، پاتشا جورىققا اتتاندى. 758 ء(=25حىى 1356 – 13 ءحىى 1357) جىلى جانىبەك حان كۋرۋ وزەنىنەن ءوتتى. بۇل تۋرالى ماليك اشرافقا حابار جەتتى. جانىبەك حان اردەبيلگە كەلدى دەگەن حابار كەلدى. بەياز ءامىر حويعا بارىپ، وزىمەن بەرگە ماليك اشرافتى الىپ كەلدى. تەبريزگە كەلگەن كەزدە،  تۇرعىندار ونىڭ (ماليك اشرافتىڭ) باسىنا كۇل لاقتىردى جانە دە سوزبەن بالاعاتتادى. ونى حودجا شەيح گاندجيدىڭ شەشەسى مۋاياد-بەگىنىڭ ۇيىنە اپارادى. وندا ءامىر كاۋس شيرۆاني مەن ءماۋلانا مۋحي-د-دين بەرداي بولعان. ماليك اشراف كاۋستى قولىنان ءسۇيىپ، ىڭقىلداپ ەڭىرەدى، كاۋس ونى سىلاپ-سيپادى. سودان سوڭ ونى جانىبەك حانعا اپاردى، جانىبەك حان ماليك اشرافتان كەلەسىنى سۇرادى: «وسى مەملەكەتتى نە ءۇشىن جۇدەتىپ، قيراتتىڭ؟». جانىبەك حان ۋدجاننان كەتىپ، حاشترۋد وبلىسىنا اتتاندى، كەيۋكۋ وڭىرىنە كەلىپ، سودان سوڭ كەرى قايتتى. حاشترۋدادا وسى جىلى كوپ ەگىن ەككەن، جانىبەك حان قالىڭ قولى سول جەردەن ەكى رەت وتسە دە، ناننىڭ بىردە-ءبىر ماساعى سىنباعان. وسىدان ادىلەتتىك پەن ادىلسىزدىكتىڭ ناتيجەسىن ەلەستەتۋگە بولادى، ءبىر اقىن ايتقانداي: «قاتال بيلەۋشى كەتكەن سوڭ، ارتىندا زورلىق-زومبىلىقتىڭ ىزدەرى قالدى، ادىلەتتى كەتكەن سوڭ، ارتىندا جاقسى ات قالدىردى». پاتشا ماليك اشرافتى ءولىم جازاسىنا بەرمەي، ءوز ەلىنە الىپ كەتكىسى كەلدى، الايدا كاۋس جانە قازى مۋحي-د-دين بەرداي ءوز سوزدەرىندە نىق تۇرىپ جانىبەك حاننان ءوتىندى: «ول ءتىرى قالسا وسى ەلدىڭ تۇرعىندارى تىنىش تاپپايدى، تارتىپسىزدىك پەن بۇلىك جالعاسا بەرەدى». جانىبەك حان ايتىلعان سوزدەردىڭ دۇرىستىعىن ءتۇسىنىپ: «ەندەشە ءوز ەركىلەرىڭە قالدىرامىن»،- دەدى. ماليك اشراف ءولتىرىلدى، باسى تەبريزگە اپارىلىپ، مەراگيلەر مەشىتىنىڭ ەسىگىنە ءىلىپ قويىلدى. تەبريزدىڭ تۇرعىندارى قۋانىپ، (ماليك اشرافتى ولتىرگەن) ادامدارعا قىمبات سىيلىقتار سىيلادى. جانىبەك حان 10 000 سالت اتتىلارىمەن تەبريزگە كەلدى، سارايدا (داۋلەت-حاندا) توقتاپ، ءبىر ءتۇن تەبريزدە وتكىزدى. تاڭەرتەڭ ول حودجا اليشاحتىڭ مەشىتىنە بارىپ دا، سوندا ناماز وقىدى.

رۋكنۋددين بەيبارس

اراب تىلىندە جازىلعان سويلەمدەر

661 جىلى (1262 جىلعى 15 قاراشا – 1263 جىلعى 3 قاراشا) مىسىرعا بەركەنىڭ، تاتار پاتشاسىنىڭ ەلشىلەرى، اتاپ ايتساق ءال-قاديدىڭ ۇلى ءامىر ءجالاليددين جانە شەيح نۋريددين الي كەلىپ، ول ياعني  بەركە يسلام ءدىنىن قابىلداعانى تۋرالى حاباردار ەتتى. ولار بەركەنىڭ حاتىن اكەلدى، وندا تاتار ۇيلەرىنىڭ اراسىندا كىمدەر يسلام ءدىنىن قابىلداپ، سەنبەيتىندەردىڭ (ياعني مۇسىلمان ەمەستەردىڭ) قاتارىنان شىققانداردىڭ ءتىزىمى، ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ تايپاسى، رۋى، جەكە تۇلعالار مەن اسكەرى، ۇلكەنى مەن كىشىسى تۋرالى جازىلعان. حاتتا يسلام دىنىنە ءبىزدىڭ اعا-ىنىلەرىمىز وزدەرىنىڭ بالالارىمەن بىرگە كىرگەنى تۋرالى ايتىلعان، بۋداكۋرا ءوز بالالارىمەن جانە ۇيدەگىلەرمەن بىرگە، پۋلاد-كۋكادجاسۋ يانشۋنۋك جانە ولاردىڭ جەرىن مەكەندەگەن كۋداگۋ، كارادجار، تانۋشبۋگا، شيرومۋن، بۋزباكۋلار، ءوز اسكەرلەرى مەن مالايلارىمەن بىرگە، مەنگكادار، بەككاداك-باينال، تۋكۋزوگۋل كۋتلۋتتيمۋر، ءوز بالالارىمەن بىرگە ادجي، دۋربايلار جانە حوراسانعا شابۋىلعا اتتانعان ون مىڭ اسكەر، بايدجۋمەن بىرگە اتتانعانداردىڭ بارلىعى، مىسالى باينال-نيون جانە ايكاكۋ سياقتىلار يسلام دىنىنە تولىعىمەن كىرگەن. ولاردىڭ بارلىعى تۇگەلدەي يسلامدى قابىلداپ، يسلامنىڭ جارعىلارى مەن قاعيدالارىن، ەرەجەلەرىن ەنگىزدى، اللانىڭ جولى بويىنشا عازاۋات پەن جيھادقا قاتىسۋعا مىندەتتەردى الدى، جانە بەركە تومەندەگى سوزدەردى ايتتى: وسى جولعا ءبىزدى باعىتتاعان اللاعا ماداقتاۋ سوزدەرىن ايتامىز، ەگەر اللا تاعالا بىزگە جول كورسەتپەسە، حاق جولعا تۇسپەس ەدىك، جانە دە سۇلتان حۋلاكۋمەن شايقاسىپ ونى جەڭگەنىمدى  ءبىلسىن، ول حۋلاكۋ مەنىڭ قانىمنان جانە سۇيەگىمنەن، ياعني جاقىن تۋىسىم، بىراق جالعىز اللانىڭ ءسوزىن كوككە كوتەرە ماداقتاۋ ءۇشىن، تۋىسىم بولسا دا وعان قارسى سوعىسقا شىقتىم، سەبەبى يسلامعا سەنبەگەن حۋلاكۋ ادىلەتسىز قانتوگىس جاساعان، ال كوتەرىلىس جاساعان ادام اللاعا جانە ونىڭ ەلشىسىنە سەنبەيدى.

ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، اقيقاتىندا باعداد اۋلەتىنەن بولعان ەڭ سوڭعى ابباسيد  حاليفىن ءال ءمۋستاسيمدى 1258ج. تاقتان تايدىرىپ ولتىرگەن حۋلاكۋ بولاتىن، دەمەك بەركە مەن  حۋلاكۋدىڭ اراسىنداعى سوعىستاردىڭ نەگىزگى سەبەبىن ءدىني فاكتىلەردەن كورۋگە بولادى.

XXV. ءبادرۋددين ءال ايني

اراب تىلىندەگى جازۋلار.

 بەركەحاننىڭ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداۋ سەبەبى وسى: سول ۋاقىتتا شەيح نادجمەددين ءال-كۋبرانىڭ داڭقى اسىپ، ول تۋرالى اقپارات تاراعان; ءوزىنىڭ ءىزباسارلارىن ۇلكەن قالالارعا مۇسىلمان ءداستۇرىن ورناتۋ ءۇشىن جىبەرگەن، مىسالى سااداددين ءال-حامااندى حوراسانعا، كاماليددين ءاش-شارياكتى تۇركىستانعا، نيزاميددين ءال-ءجۋنديدى قىپشاققا جانە سايفۋددين ءال-باحەرزيدى بۇحاراعا جىبەردى. بۇحارادا ورنالاسقان ءال-باحەرزي ءوزىنىڭ ءبىلىمدى وقۋشىلارىنىڭ ءبىرىن بەركەحانعا جىبەرەدى. ول ونىمەن كورىسىپ، بەركەنى وقىتىپ يسلامعا دەگەن ماحابباتىن تۋدىرىپ، وعان بولاشاق جولىن ايتىپ بەرگەن. سونىڭ سەبەبىمەن بەركە يسلامدى قابىلدادى، مۇسىلماندىققا ءوزىنىڭ كوپتەگەن قول استىنداعىلارىن وتكىزدى. شەيحقا وزىنە دەگەن جاساعان يگى ءىسى ءۇشىن سىي-سىياپات، قۇرمەت كورسەتۋگە بەل بايلادى. ءسويتىپ بەركە ءال-باحەرزي تۇرعان ەلگە پايزەنى ازىرلەۋدى بۇيىردى، پايزە كەدەيلەر مەن تاقۋالاردىڭ پايداسىنا جانە وزىنە اقشا سالىعىن جيناۋعا رۇقسات ەتەتىن قۇرال ياعني قۇجات بولاتىن. بەركە پايزەنى ءال-باحەرزيگە جىبەردى; پايزەنى العان ءال-باحەرزي بەركەحان جىبەرگەن كىسىدەن «بۇل نە؟» دەپ سۇرادى، «بۇل شەيحتى جانە شەيحتىڭ  قولىندا قالاعان كىسىنى ساقتاۋ ءۇشىن قىزمەت ەتەدى، كىمدە بولسا، سونى ساقتايدى». سوندا ءال-باحەرزي بىلاي دەگەن ەكەن: «پايزەنى ەسەككە بايلاپ قويىڭدار، سودان سوڭ ەسەكتى دالاعا جىبەرىڭدەر، ەگەر پايزە ەسەكتى ولىمنەن، قاسقىرلاردان ساقتاسا، وندا قابىل الامىن، ال ەگەر ساقتاماسا، ونىڭ كەرەگى دە جوق» دەپ سىيلىقتى الۋدان باس تارتقان. ەلشى ورالعان سوڭ، بەركەگە شەيحتىڭ ايتقان ءسوزىن قايتالاپ بەردى. سوندا بەركەنىڭ ايتقانى: «وندا مەن شەيحقا ءوزىم بارامىن» دەپتى. ول بۇحاراعا ات باسىن تىرەپ، شەيح قاقپاسىنىڭ الدىندا ءۇش كۇن تۇرادى، سەبەبى شەيح ءوزىنىڭ ءىزباسارلارىنىڭ بىرەۋى وزىمەن سويلەمەگەنشە بەركەگە كىرۋگە رۇقسات ەتپەگەن. ارادا ءۇش كۇن وتكەن سوڭ ءىزباسارلارىنىڭ بىرەۋى شەيحقا بىلاي دەپتى: «بەركە ۇلى پاتشا، ول الىس ەلدەن شەيحتىڭ باتاسىن الۋعا  جانە اڭگىمەلەسۋگە كەلىپ وتىر،  وعان مىندەتتى تۇردە رۇقسات بەرۋ كەرەك». سودان سوڭ كىرۋگە رۇقسات ەتتى. بەركە شەيحقا بارىپ، امانداستى. شەيح جامىلعىشتى جامىلىپ، بەركەنىڭ الدىندا بەتىن اشپادى. بەركە ونىڭ قولىنا تاماق بەردى، شەيح ونىڭ ءبىر بولىگىن جەپ الدى. بەركە شەيحتىڭ الدىندا يسلام ءدىنىنىڭ  شارتتارىن قايتالاپ، ءوز ەلىنە ورالدى

668 جىلى (1269 جىلعى 31 تامىز – 1270 جىلعى 19 تامىز) سولتۇستىك ەلدەردەگى تاتار پاتشاسى، توعاننىڭ ۇلى مەنگۋتەمىر مەن كونستانتينوپول تاقسىرى لاسكاريستىڭ اراسىندا وشپەندىلىك پايدا بولدى. مەنگۋتەمىر كونستانتينوپولگە تاتارلاردان تۇراتىن اسكەردى جىبەردى، ولار سوندا كونستانتينوپولگە ات باسىن تىرەپ، لاسكاريستىڭ جەرىندە ەمىن-ەركىن بيلىك جۇرگىزدى، جانە رۋم جەرلەرىنىڭ سۇلتانى، كەيحوسرويدىڭ ۇلى، يززەددين كەيكاۋس تۇتقىندا وتىرعان بەكىنىستىڭ جانىنان ءوتتى. ول، ءبىز جوعارىدا ايتقانداي، وندا 662 جىلى قامالعان (1263 جىلعى 4 قاراشا – 1264 جىلعى 23 قازان) ەدى. تاتارلار ونى  كىسىلەرىمەن جانە ايەلدەرىمەن بىرگە تۇتقىننان بوساتىپ، مەنگۋتەمىر حانعا الىپ كەتتى. مەنگۋتەمىر ونى قۇرمەتپەنەن قارسى الىپ، سىي-سىياپات كورسەتىپ، قىرىمدا ورنالاستىرىپ، بەركە ءۇيىنىڭ ىشىنەن، ۋربايحاتۋن اتتى ءوزىنىڭ اتاقتى قىزدارىنىڭ بىرىنە ۇيلەندىردى.

669 جىلى (1270 جىلعى 20 تامىز – 1271 جىلعى 8 تامىز) سيرياعا مەنگۋتەمىر حان ەكىنشى ەل-حان حۋلاكۋ حاننىڭ بالاسى اباگانىڭ اسكەرىن تاس-تالقانىن شىعاردى دەگەن قۋانىشتى حابار كەلدى، وعان سۇلتان رۋكنۋددين بەيبارس قاتتى قۋاندى.

وزبەك، حاتۋنداردىڭ ۇلكەن بايبىشەسى، اكەسى توگرۋلدجيدىڭ ايەلى بايالۋننان كومەك سۇرادى. بايالۋن وعان كومەكتەستى، جاردەم ەتتى جانە ونى تاققا وتىرعىزدى. ەگەر دە وزبەك تاققا وتىرسا، يسلامدى قابىلدايدى دەگەن ۋادە الدى. تاققا وتىرعان سوڭ، وزبەكحان شىنىمەن دە يسلامدى قابىلدادى، اللاعا يمان كەلتىردى جانە وزىنە مەشىت سالىپ، كۇنىنە بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا بەس رەت نامازىن وقىپ وتىردى، يسلام ءدىنىن ءوز مەملەكەتىندە مەملەكەتتىك ءدىن دارەجەسىنە جەتكىزدى.     

اسىلىندا،جۋزجاني، حامداللاح كازۆيني، ءزاين-ۋد-دين، رۋكنۋددين بەيبارس، ءبادرۋددين ءال ايني ەڭبەكتەرىنەن، بىرىنشىدەن التىن وردا مەملەكەتى حالقى مەن بەرەكە حاننىڭ، يسلام ءدىنىنىڭ قۇندىلىقتارىن، سوپىلىق قۋبروۆيا تاريحاتىنىڭ ىرگە تاسىن قالاعان 1221ج. قايتىس بولعان نادجمەددين ءال-كۋبرانىڭ, شاكىرتتەرىنەن ۇيرەنگەنىن، حانافي ءمازھابىندا بولعاندىعىن، ەكىنشىدەن اقيدا قاعيدالارى ارقىلى زەردەلەيتىن بولساق بەرەكە حانعا ساباق بەرگەن شەيحتاردىڭ اقيداسى دۇرىس ياعني يسلام تالاپتارىنا ساي ەكەندىگىن، ۇشىنشىدەن بەرەكە  ون ءۇشىنشى عاسىرداعى الەمدەگى گەوساياساتقا ىقپال ەتكەن ەڭ ۇلكەن تاريحي الەۋمەتتىك ساياسي سۋبەكتىنىڭ حانى بولا تۇرىپ ءدىني ۇستازعا دەگەن كەرەمەت قۇرمەت ۇلگىسىنىڭ كورىنىسىن، تورتىنشىدەن  مەنگۋتەمىر حان كەزىندە التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كونستانتينوپول جەرىنە جۇرگىزگەن تەگەۋرىندى ساياساتىن،قازىرگى تۇرىكتەردىڭ ەرتەدە وتكەن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى  كەيحوسرويدىڭ ۇلى، يززەددين كەيكاۋستى ەزگىدەن بوساتقانىن،جانىبەك حاننىڭ شىعىس ازەربايدجان ياعني يران، يراك ولكەلەرىندەگى مۇسىلمانداردى قاتىگەز ماليك ءاشرافتىڭ جاۋىزدىقتارىنان بوساتقاندىعىن، بەسىنشىدەن وزبەك حاننىڭ ءبىر اللاعا يمان كەلتىرىپ،مەشىت سالىپ، بەس ۋاقىت نامازىن وقىپ،يسلام ءدىنىن ءوز مەملەكەتىندە مەملەكەتتىك ءدىن دارەجەسىنە جەتكىزگەندىگىن، التىنشىدان حانداردىڭ، مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ، ءدىن جانە ۇلت بىرلىگىنىڭ بولماۋ كەسىرىنەن ءبىر بىرىنە تۋىس، باۋىر، قانداس بولا تۇرىپ بەرەكە مەن حۋلاكۋ، مەنگۋتەمىر مەن اباگا حاندار اراسىندا بولعان ءدىني ساياسي سوعىستاردى  بايقايمىز.

جوعارىدا باياندالعان  تاريحي كەزەڭنەن تۋىندايتىن تالعام ۇلت، مەملەكەت، قوعام بولاشاعى ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى فاكتور ءدىني الاۋىزدىق بولىپ تابىلاتىندىعى تايعا تاڭبا باسقانداي بەلگىلى، راسىندا كورەگەن  حالقىمىزدىڭ دانالىعى-اي شىركىن «التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى»...

زاتىندا رەسەي مەملەكەتىندەگى سولتۇستىك كاۆكازداعى جيھادشىلار مەن شاھيدشىلاردىڭ نەگىزگى يدەولوگى بولعان سايد بۋرياتسكيدىڭ اقيدا سۇراقتارىنداعى كوزقاراسى (