«تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسىن» تاڭجارىقتىڭ ءوزى جازعان

وتكەن اپتانىڭ سارسەنبىسىندە قالتا تەلەفونىم شىر ەتە قالدى، السام، «ءالىمجان، اكە! حال-جاعدايىڭ جاقسى ما، ءۇي-ءىش بالا-شاعاڭ تەگىس امان-ەسەن بە؟ مەنى تانىپ تۇرسىڭ با؟» دەدى.

– ارمىسىز، قۇداش مۇعالىم! ءسىزدى تانىمايتىنداي مەنى قارا باستى دەيسىز بە، – دەدىم. ول كىسىنىڭ ءبىر قاسيەتى وزىنەن كىشىلەردى ايەل بولسىن، ەر بولسىن بارىنە «اكە» دەپ سويلەيتىنى بار ەدى. قۇداش مۇعالىم ءسوزىن ارى قاراي جالعاپ، «ءالىمجان، مەنىڭ دەنساۋلىعىم سىر بەرگەن سوڭ، جاقىندا وبلىستىق اۋرۋحاناعا جاتىپ ەمدەلىپ شىقتىم. قازىر جاقسىمىن، ۇيدە كۇتىنىپ جاتىرمىن. كوپتەن بەرى سەنىمەن حابارلاسا المادىم، ءوزىڭ دە حابارسىز كەتتىڭ. ۋاقتىڭ بولسا، جاعدايىڭ كەلسە ۇيگە كەل، – دەدى. مەن حابارلاسا الماعان سەبەپتەرىمدى ايتىپ اقتالعان بولدىم. قۇداي قالاسى وسى اپتانىڭ سەنبىنبىسىندە بارىپ-قايتاتىنىمدى ايتىپ، تەلەفونىمدى ءسوندىردىم.

اقىن، اۋدارماشى، زەرتتەۋشى، ۇستاز قۇداش سابانشىۇلى ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا (قازىرگى ىلە پەد ۋنيۆەر) وقىپ جۇرگەندە بىزگە «قىتاي كلاسسيك ادەبيەت تاريحىنان» ساباق بەرگەن بولاتىن. قىتايدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان «قىتاي كلاسسيك ادەبيەت تاريحى» اتتى التى تومدىق وقۋلىقتى شۇار وقۋ-اعارتۋ كوميتەتى جوعارى مەكتەپ وقىتۋ باسقارماسىنىڭ تاپسىرۋى بويىنشا قىتاي تىلىنەن قازاق تىلىنە تارجىمالاعان. بۇل كىتاپتىڭ رەداكسياسىن قاراعان تاعى ءبىر ۇستازىم تالەت ءامىرالىۇلى بولاتىن. سىزدەردىڭ ەستەرىڭىزدە بولسا، ۇستازىم ق.سابانشىۇلىمەن ەكى جىلدىڭ الدىندا سۋحبات جۇرگىزىپ، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا جاريالاعان بولاتىنمىن.

ق.سابانشىۇلى 1939 جىلى 30 قاراشادا مۇڭعىلكۇرە اۋدانى، اقدالا اۋىلىنىڭ شەتمىس دەگەن جەرىندە قاراپايىم قازاق وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءوزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا وسىنشاما جاسقا كەلگەنشە تۇماۋ بولىپ ءدارى ءىشىپ، نە سىرقاتتانىپ اۋرۋحاناعا جاتپاعان ەكەن. جاقىندا عانا قۋىق استى بەزى قابىنىپ، امالسىز جاتىپ وتا جاساتىپتى. قاريا ءالى دە تىڭ، اڭگىمەنى جاقسى ايتادى. ءوزى جازعان ولەڭ، پوەما، داستانداردى جاتقا ايتىپ وتىرادى.

ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ۇستازىما بەرگەن ۋادەمدە تۇرىپ، الىڭعى اپتانىڭ سەنبىسىندە ق.سابانشىۇلى تۇراتىن الماتى وبلىسى، ەڭبەكشىقازاق اۋدانى، قاراتۇرىق اۋىلىنا بارىپ، قوناي-تۇنەي جاتىپ اڭگىمەلەسىپ قايتتىم. بەكەر قايتقانىم جوق، ولجالى بولىپ قايتتىم. ول قانداي ولجا دەيسىز عوي، ول – ق.سابانشىۇلى وسىدان ون جىل بۇرىن جازعان، بىراق ەش جەردە جاريالانباعان «تاڭجارىقتىڭ ءبىر دوسى – ءسادىباي» اتتى ومىرباياندىق وچەركىنىڭ قولجازباسىن الىپ قايتتىم. كولەمدى وچەركتىڭ العاشقى بولىگىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.

ءالىمجان ءاشىمۇلى.

تاڭجارىقتىڭ ءبىر جولداسى – ءسادىباي مۇساپىرۇلى

كورگەنى مەن كوكىرەگىنە تۇيگەنى مول، كوپ ءىستىڭ كۋاسىندەي، جانى تازا، ويىما سارا، سوزىمەن، ىسىمەن تەكتىلىكتىڭ ساۋلەسى كورىنىپ تۇراتىن. بىراق، حالىق ىشىندەگى قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى قاتارىندا ءومىر ءسۇرىپ وتكەن ادامدار شاندا ءبىر كەزدەسەدى. سونداي ويى قازىنالى، كوڭىلى جازيرالى اقساقالداردىڭ ءبىرى ءسادىباي مۇساپىرۇلى ەدى.

س.مۇساپىرۇلى 1906 جىلى قازىرگە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ شاپشال سىبە اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ تاۋ بوكتەرى بۋرا جەرىندە تۋىلىپ، ىلەنىڭ ارعى جاعى مەن بەرگى جاعىن سۋداي كەشىپ، كولدەي ءجۇزىپ كوپ جىلىن وسى وڭىردە وتكىزىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرىندە ءۇيسىن تاۋىنىڭ كۇڭگەي بەتىندەگى مۇڭعىلكۇرە اۋدانىنا قونىس اۋدارىپ، اۋدان ورتالىعىنا جاقىن تۇراتىن قوناقاي اۋىلىندا ءجۇرىپ 1984 جىلى 78 جاسىندا ناۋقاستان قايتىس بولادى.

ءسادىباي اقساقالدىڭ سۇيەگى: نايمان – قىزاي – تەمىر رۋى ىشىندەگى قاراكوز اتاسىنان. اكەلەرى: مۇساپىر، قىپشاقباي، قۇراقباي، قىستاباي، سەرىكباي بەس اعايىندى بولۋمەن، وسىلاردىڭ ىشىندە مۇساپىر ەڭ ۇلكەنى جانە جاسىنان تانىمدى، ءبىرشاما تارتىمدى ادام بولعان. ءوز كەزىندە وسى وڭىردە ىقپالى كۇشتى بولعان سىبە ۇلتى ىشىندەگى ءوزى قاتارلاس ادامدارمەن ىنتىماقتى، شىعىسىمدى بولىپ، ءوز ورتاسىنداعىلاردان ەرتە ويانىپ، ساۋدا جولىن ۇستانىپ تەز اۋقاتتانعان. ءبىر اتا «قاراكوزدىڭ» ىشىندە كەزىندە ول كىسىدەن وتەر باي ادام بولماعان.

ءسادىباي ەس ءبىلىپ، جىگىت قاتارىنا قوسىلعاندا مۇساپىردە بەس ءجۇز جىلقى، مىڭنان ارتىق قوي بار ەدى. مۇساپىردىڭ وزىنەن ۇل بالا بولماي ءىنىسى قىپشاقبايدىڭ بالاسى ءسادىبايدى تۋا سالا باۋىرىنا باسىپ، اسىراپ العان. مىنە وسىنداي كوڭىلى جوعارى، قولى ۇزىن اكەنىڭ ىقپال، اسەرىمەن ءسادىباي اۋىل مولداسىنان ەرتە ساۋاتىن اشىپ، حات تانىپ، سەزىمدى دە سەرگەك، ولەڭگە اۋەس، جىرعا قۇمار جاس بولدى. كەزىندەگى يگى جاقسىلاردىڭ قاسىندا، سارىندى ءسوزدىڭ باسىندا ءجۇرۋ ورايىنا يە بولىپ ەرجەتتى.

مۇساپىر باي تالانتتى بالاسىن شاۋجايىنان قاققان جوق. جيىرماعا جەتەر-جەتپەي قۇرىققا سىرىق جالعاپ سوناۋ كەڭ تەكەستىڭ شىعىس جاعىن جايلاپ جاتقان قوجانازار ەلىنەن بالاسىنا قايىنجۇرت تاۋىپ بەرىپ ۇيلەندىرەدى. بۇرىنعى سەرگەك، ساۋىقشىل جاستاردىڭ اينالىساتىن ءبىر اۋەسى جىلقى باعۋ، اڭ اۋلاپ قۇس سالۋ ىسىنە اۋەستەنگەن بالاسىن ودان دا تارتپادى. كەزىندەگى ءمانساپتى ادامدار جاعىنان سەنىپ تاپسىرعان ەل ارالاپ باجى (سالىق) جيناۋ، الىس-جاقىن ەل كىسىلەرىنىڭ اراسىنا اۋىزشا نەمەسە جازباشا سالەم، ۇسىنىس، حات-حابارلارىن جەتكىزۋ ىستەرىنە دە بارىپ ءجۇردى. كەيىندەپ ون باسى، ەلۋ باسى سياقتى اكىمشىلىك ەل باسقارۋ ىستەرىن دە ۇستىنە الدى.

ءسادىباي مۇساپىرۇلى ءوز ومىرىندە ءۇش نەكەلى بولعان، ءبىرشاما ۇزاق جاساعان ادام. بىراق ءومىرى ۇداي ساۋىق پەن سايراننىڭ ىشىندە وتە بەرگەن جوق. بۇل جايلارىنىڭ دا وزىندىك، بارىسى مەن بايانى بار اڭگىمە. «ءومىر دەگەن – كۇندە توي ەمەس» دەپتى ءبىر بىلەرمەن. سول سياقتى كەزىندەگى قوعامدىق بۇرىلىستار مەن جاڭا قوعامدىق ساياسي تۇزىمدەردىڭ ورىناۋىنا بايلانىستى بولىپ وتكەن تولقىندى، اۋقىمدى ارەكەتتەر كەزىندە شەتكە دە تۇرعىزىلدى. سىن، كۇرەسكە دە الىندى. اۋىلداعى اۋىر ەڭبەككە دە جەگىلىپ، ونىڭ ۇستىندە دە ءجۇرىپ كوردى.

قىتايدىڭ تاريحىنداعى بەلگىلى ءداۋىر بولگىش بەلەس بولعان قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى 11-كەزەكتى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 3-جالپى ماجىلىسىنەن كەيىن وڭالعان ءداۋىردىڭ مەيىر-شۇعىلاسىنا بولەنىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرىندە بالا-شاعاسىنىڭ، ەل-جۇرتىنىڭ قادىر-قۇرمەتىنە بولەنىپ، قاتارداعى ەڭبەك ادامدارىنىڭ ورتاسىنداعى سىيلى، قۇرمەتتى اقساقالداردىڭ ءبىرى بولىپ ومىردەن ءوتتى.

ءسادىبايدىڭ تاڭجارىقپەن (اسانبەكپەن) ەكى رەت كەزدەسۋى

كونە قوعامداعى اقىلاقشىلىق (قىتايداعى قازاقتاردىڭ بولىس دارەجەلى ءمانساپ اتى. ءا.ءا) ءتۇزىمنىڭ ولشەمى قاراماعىنداعى ءتۇتىن سانى مىڭ ۇيگە تولۋ نەمەسە سول شاماعا جەتۋ كەرەك ەكەن. ءتۇتىن سانى سول شاماعا جەتىپ، تەمىر رۋىن قوسا ورازاي، ەسەنقۇلدى ءبولىپ الىپ باسقارعان دەمەۋ اقىلاقشىنىڭ جاسى ورلەپ، كەيىندەپ كەلگەندە، دەمەۋدىڭ ەكىنشى ۇلى ءنۇسىپباي اقىلاقشى بولادى. ءنۇسىپبايدىڭ جاسى ءسادىبايدان 17 جاس ۇلكەن، ال لاۋازىمى دا جوعارى.

ەل جايلاۋعا كوشۋدىڭ الدى، كوك ورلەپ، بيە بايلاپ العان سوڭ جاس اقىلاقشى ءنۇسىپباي ءسادىبايدى شاقىرىپ الادى:

– ءسادىباي، الگى قويدىم اقىنمەن ايتىسقان تاڭجارىق مىنا تۇرعان قۇلجادا ەكەن عوي. ءوزى مۇعالىمدىك وقىتاتىن كۋرسكە ساباق بەرەدى دەيدى. گازەتكەدە ولەڭ جازىپ شىعارادى ەكەن. قالاعا بارىپ، سول كىسىنى ىزدەپ تاۋىپ، ءبىر ولەڭ جازدىرىپ المايمىز با؟

–  بارساق، بارايىق. قۇلجادان تابىلسا.

ول كەز 1934 جىلدىڭ مامىراجاي كوكتەمى بولاتىن. قازىرگى «التى سۇمىن»، ول كەزدە قالا نەمەسە بازار ەسەپتەلمەيتىن. اتتارىن دايىنداپ العان ەكى ادام ەرتەسى قۇلجانى بەتكە الىپ تاڭ سالقىنىمەن ەرتەلەپ ءجۇرىپ كەتەدى. اتتارىن بۇرىن وزدەرى ءتۇسىپ جۇرگەن تانىس دەڭگە (ول كەزدە جولاپۋشىلار تۇستەنەتىن نەمەسە قوناتىن ءۇيدى – دەڭ دەپ اتايتىن. ءا.ءا) بايلاپ قويىپ، گازەت شىعاراتىن كوشەنى سۇراپ الىپ، جاياۋ كەلە جاتقاندا ءبىر داربازادان (قاقپادان) ءتورت جىگىت شىعىپ، كوشە بويلاپ بۇلارعا قارسى كەلە جاتتى. جاقىنداپ قالعاندا ءسادىباي قاسىنداعى نۇسىپبايعا:

– اقىلاقشى، مىنا كەلە جاتقانداردىڭ بىرەۋى اسانبەككە ۇقسايدى ەكەن. تاڭجارىق اقىندى وسىلاردان سۇرايىق، – دەدى.

– اسانبەگىڭ كىم ەدى؟ – دەدى ءنۇسىپباي تاڭدانىسپەن.

– بۇرىن تانىسقان بىرەۋ بولاتىن، – دەي سالدى ءسادىباي.

جاقىنداعان سايىن انىق كوزى جەتكەندەي بولىپ، جاقىنداپ كەلە بەرگەندە-اق، ءسادىباي قۋانا داۋىستاپ جىبەردى:

– وي، اسانبەك اعا!

– وي، ءسادىباي، امانسىڭ با؟

ءسادىباي مەن اسانبەك قۇشاقتاسىپ امانداسا كەتتى. سول-اق ەكەن، اناۋ اسانبەكتىڭ قاسىنداعىلار ءسادىبايدى يىعىنان تارتىپ:

– ەي، بالا...

– ءۇي، جىگىت! بۇل اسانبەك ەمەس، سەن جاڭىلىپ جاتسىڭ. بۇل – تاڭجارىق اقىن، – دەدى.

– ءيا، جاڭىلىپ جاتىر، – دەدى ەرەسەكتەۋ مۇرتتى ادام.

– جوق، تۋرا، تۋرا جاڭىلعان جوق – دەپ تاڭجارىق قاسىنداعىلارعا تۇسىنىك بەرىپ...

بۇل ءسادىبايدىڭ تاڭجارىقپەن (اسانبەكپەن) ەكىنشى رەت كەزدەسۋى ەدى.

تاڭجارىقتىڭ سادىبايلارعا «اسانبەكپىن» دەپ تانىۋسى

1923 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ باس كەزى بولاتىن. ىلە كۇزى كەي جىلى كوبىندە جاۋىن-شاشىنسىز، جايدارى تۇرادى. كۇزگى جيىن-تەرىن اقىرلاسا بەرگەندە، قىرعاۋىل بىتكەن كۇرىش اتىزىن بەتتەپ ۇشىپ، بۇتا-بۇرگەن توڭىرەگىن پانالاپ جۇرەدى. ۇشقىر قۇنان، جاراۋ ات مىنگەن جاس جىگىتتەردىڭ ءبىر ەرمەگى شوقىر جاعاسىنداعى جىلقىشىلارعا ىلەسە ءجۇرىپ قارشىعا سالۋ، ۇستاعان قىرعاۋىلدارىن بىردەن-ەكىدەن قانجىعالارىنا بايلانىپ، قىزىقپەن ءجۇرىپ كۇن ەڭكەيگەندە شوقتاي توپتالا قالىپ قىران قۇستارىنىڭ بابىمەنەن، باعاسىن اڭگىمەلەۋ ەدى.

بۇگىن دە ولجالى بولىپ اۋىلعا قايتۋعا دايىندالىپ تۇرعان توپ ادامنىڭ قاسىنا قۇلجا جولىنان بۇرىلىپ جالعىز سالت اتتى جىگىت ساپ ەتە ءتۇستى. باسىندا قازاقى جۇقا ەلتىرى تىماق. ۇستىندە جەڭىل پالتەشەسى مەن تۇيە ءجۇن شەكپەنى بار، مىنگەنى قۇيرىعى جەڭىل عانا سيدام، جاراۋ قارا كوك ات. سالەمدەسىپ ءجون سۇراسقاندا:

– كۇرە سۇيدىننەن شىعىپ ەدىم، – دەدى جولاۋشى جىگىت.

– ءسۇيدىن كۇرەنى ايتاسىڭ با؟ – دەپ سۇرادى جاسى ۇلكەن جىلقىشى.

– ءيا،

– «كۇرە ءسۇيدىن» دەيسىڭ عوي.

– ءسۇيدىڭ كۇرەدەگى جەرلىك ەل، كەيدە وسىلاي دەپ تە اتاي بەرەدى.

– باسە...

توسىننان جولىققان ءوڭى جىلى مىنا جىگىتتىڭ سوزدەرىنەن قازىرشە ۇققانى: ءوزى «كۇرە شۋەتاڭىندا» ءۇش جىل وقىعان ەكەن. سول «شۋەتاڭدا» وقىعانداردان وسى كولەمدە دە ءبىر تالايى بار ەدى. سولاردىڭ جينالماي قالعان اقشا قارىزدارىن جيناۋعا شىعىپتى. ءوزى ءاسىلى كۇنەس اۋدانىنان ەكەن.

كوز جانارى ورىنىقتى، داۋسى اۋەزدى، ءۇنى جاعىمدى، جاناسىمدى مىنا جىگىتتىڭ ايتىپ تۇرعاندارىنا مىنا تۇرعانداردان شەك كەلتىرەر ەشكىم بولمادى.

– ال جىگىتتەر، – دەدى جىلقىشىلاردىڭ ىشىندەگى جاسى ۇلكەن قالىڭ قارا مۇرتتى بەكتىباي. – ازدان سوڭ جىلقىنىڭ تۇنگى كەزەگىندەگىلەر كەلەدى، ءبىز اۋىلعا قايتامىز. شىراعىم، سەنىڭ اتىڭ كىم ەدى؟

– اعا، مەنىڭ اتىم اسانبەك.

– ءجۇر وندا، بالا، ۇيگە بارىپ قوناق بول.

جولاۋشى جىگىت مىنا كىسىنىڭ بوتەنسىنبەي تۇرعان ىقىلاسىنا ىشتەي رازى بولىپ ءسال بوگەلىپ قالىپ ەدى. سۇلۋ كوك قارشىعا ۇستاعان ءسادىبايدىڭ ءسوزى ونىڭ ويىن بىردەن ءبولىپ جىبەردى.

– بەك، اعا! جولاۋشىنى بىزگە بەر، بىزبەن بىرگە بولسىن.

بەلسەنىپ تۇرعان باي مىرزاسى بالا جىگىتتى جىلقىشى بەتتەن قاقپادى. جولاۋشى ىشتەي «قالايدا، ناعىزىڭ جاقسى شىعار» دەگەن ويمەن الگى اعا جىلقىشىعا بۇرىلىپ:

– اعاسى، مەن بۇگىنشە وسى جاستارعا ىلەسەيىن، – دەدى كۇلىمسىرەپ.

– ال، جولدارىڭ بولسىن! ءجۇر، قوزىباي! – دەدى ەكى جىلقىشى ات باسىن تاۋ جاققا بۇرىپ.

قولىنا ۇستاعان قۇسى، قانجىعادا بايلانعان ولجاسى بار، اۋىلدىڭ ءۇش بالا جىگىتى جولدان قوسىلعان قوناعىن قاتارعا الىپ قاراكوزبۇلاققا كوڭىلدى قايتتى. تاۋجاقتان كۇن باتاردا شىعا كەلەتىن شىتقىل سالقىن جەل اۋىلعا بەت تۇزەگەن بۇلاردى ءتىپتى دە جەڭىلدەتىپ، جەلپىندىرىپ جىبەردى...

قارشىعا كوتەرگەن، تازى ەرتكەن اۋىل سەرىلەرى جاڭا تانىس بولعان جاس قوناعىن باستاپ قاراكوزبۇلاقتىڭ جاعاسىنداعى قىرات قاباقشادا وتىرعان شوعىرلى 4-5 ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى ۇلكەن اق ۇيگە بىراق ءتۇستى. جاس قوناق ەشكىمدى دە جاتىرقايتىن ەمەس، جاناسىپ تۇر. ءوزى وقىعان، حاتقا جۇيرىك ەكەن. ونىڭ ۇستىنە، اۋىل جىگىتتەرىن تاڭعالدىرعانى حانسۋ ءتىلىن دە بىلەتىن بولدى.

قوناعاسىعا قوزى ەتىن جەپ، كۇزگى قويۋ سارى قىمىزعا ابدەن قانعان قاتارلاستاردىڭ ۇزاق ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن اڭگىمەلەرى بىتكەن جوق، كۇلكىلەرى دە تيىلمادى. ەڭ قىزىعى بۇل اسانبەكتىڭ باياۋ اۋەلەتىپ ءان سالۋىمەن، ءسوز ەمەرۋرىنە قاراعاندا تويلاردا ايتىسۋدان دا قورىقپايتىنى بولدى. قوناقتىڭ بۇل جايىتى اۋىل جىگىتتەرىن قاتتى قىزىقتىردى.

– ونداي بولسا، – دەدى ءسادىبايدىڭ باس جاعىن الا وتىرعان باعىلبەك جالت بۇرىلىپ، – ءبىر اقىن كەلىنشەك بار، ونى ءبىز دە جەڭە المادىق، ايتىساسىڭ با؟

– ايتىسار ەدىم.

– وي، ول قيىن، – دەدى  وتىرعان ءسادىباي. – ايتىسا الساڭ جارايدى ەكەنسىڭ. ول كەلىنشەك مىنا باعىلبەكتى دە جەڭىپ كەتكەن.

– قيىن ايتىسا ما؟

– قيىن، اعىپ تۇر.

– ونداي بولسا سونىممەن بىرگە اعايىق! – دەدى قوناق جىگىت.

«ءساتى بار جۇمىستىڭ ساعاتى وڭىنان» دەگەن. ەرتەسى ءتۇس اۋا بەرگەندە جولاۋشى جىگىت پەن اقىن كەلىنشەك جاناتتىڭ ايتىسى بولىپ جاتتى.

اسانبەكپەن (تاڭجارىقپەن) جاناتتىڭ ايتىسى

ساۋال بايدىڭ كوپ قويىنىڭ ءبىر قوراسىن ىبىرايىم ءوز باعىمىنا الىپ، ەڭبەگىنىڭ يگىلىگىن كورىپ كەلۋشىلەردىڭ باسقاسىنان بۇرىنىراق باسىنا جاڭا تىگۋلى ءۇي تۇرعىزعان. وتكەن جىلى بويجەتكەن قىزى جاناتتى ءوز جيەندەرى بولىپ كەلەتىن يباتقا ۇزاتىپ بۇرىنعى جاپپاسىن سولارعا تىگىپ بەرگەن. بەكتىباي جىلقىشى دا «ازدىڭ اتاسى ءبىز» دەپ سولارعا جاناسىپ، جاقىن ءجۇرۋدى قالايتىن.

ءسادىباي مەن اسانبەكتەر ۇلكەن ساسكەدە ىبىرايىم ۇيىنە كەلىپ تۇسكەندە كەشەگى مۇرتتى بەكتىباي دا سول ۇيدە قىمىز ءىشىپ وتىر ەكەن. جاس قوناقتارعا تەگىس قىمىز قۇيىلدى. كوپتەن تانىس بولىپ كەتكەن باي مىرزالارىنىڭ قاسىنا ىلەسە كەلگەن بەيتانىس جىگىتتى ىبىرايىم اقساقالعا تانىستارعان دا وسى بەكتىباي بولدى. وسى ارالىقتا ءبىر جۇمىسپەن اكەسىنىڭ ءۇيىنىڭ اشىق تۇرعان ەسىگىنەن سىپايى اتتاپ، وتىرعاندارعا ەرنىن عانا جىبىرلاتىپ، جاقسى قاباقپەن سىپايى اماندىق ءبىلدىرىپ، قىمىز قۇيىپ وتىرعان شەشەسىنىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيىپ الدە ءبىر ءجايدى سىبىرلاپ، قايتا باس كوتەرگەن جاس كەلىنشەك جاناتقا الدىمەن ءتىل قاتقان ءسادىباي بولدى.

– جانات، امانسىز با، باعىلبەك ايتىسام، – دەپ وتىر عوي،

– جاقسى ايتاتىن بولسا بولادى.

– وي، جاقسى ايتادى. بۇرىن جانىنا ىلەسۋشى تابىلماي ءجۇر ەكەن. ەندى تابىلدى، – دەپ ءسادىباي اسانبەككە قارادى. بۇل اراعا بەيتانىس جىگىت اسانبەك تە جىميا قوستاعانداي راي ءبىلدىردى.

سىرباز جان، سۇڭعاق بويلى جاس كەلىنشەك جانات يبامەن عانا ءتىل قاتقانى بولماسا اكە-شەشەسىنىڭ كوزىنشە ارتىق سوزگە بارعان جوق. ءبىر جاعىمەن ەسىككە قاراي قىرىنداي بۇرىلىپ شىعىپ كەتتى.

وسىدان كەيىن ءسادىباي ءوزى باس بولىپ ىبىرايىم قارياعا بۇگىنگى كەلۋدەگى ءوتىنىش، تالاپتارىن ايتىپ ەدى. ىبىرايىم دا قارسى بولعان جوق. بايبۇشە نە دەيدى ەكەن؟ – دەگەندەي قىمىز قۇيىپ وتىرعان ايەلىنە قاراپ، قاس-قاباعىن بايقاعان سوڭ:

– بولادى، قاراقتار، – ءبىز دە تالايدان زەرىگىپ قالدىق. يباتتى شاقىر، بايدىڭ ءبىر قويىن سويسىن. بەكەش، قالاي قارايسىڭ؟

–  جاقسى ەكەن، – دەدى بەكتىباي جىلقىشى ابەنقان جىلقى جاققا  باعانا ەرتەلەپ كەتىپ ەدى. توعاي جيەگىنە مەن دە ءبىر بارىپ، مالدى شولىپ كەلەيىن. مىنا جاستاردىڭ ءبىر-ەكەۋى كومەكتەسىپ، مال سويىسىپ دايىندىق ەتىپ تۇرسىن.

باعىلبەك ءبىر جولداسىمەن اۋىلدا قالىپ اسانبەكتىڭ تالابى بويىنشا ءسادىباي مەن بەكتىبايعا ىلەسە اتتارىنا ءمىنىپ جىلقى ورىسىنە بىرگە كەتتى.

بۇلار اۋىلعا قايتىپ كەلگەندە، اۋىل توڭىرەنىندە ەرتتەۋلى، تۇساۋلى ونعا جۋىق ات، بايلاۋلى وگىز، قازاندىق توڭىرەگىندە جۇرگەن ادامدار كورىنەدى. تىگۋلى ۇيدەن كىرىپ-شىققان بالا-شاعانىڭ قاتارى مول. بۇرىنعىدان كوبەيىپ قالعان.

باعىلبەكتىڭ ايتۋىنشا، بار جۇمىستى ىبىرايىم اقساقال ءوزى ورنالاستىرىپتى. قازاندىقتان الىس، تىگۋلى ۇيگە جاقىن ورناتقان قۇرت ورەنىڭ كولەڭكەلى جاعىنا سىرماق، كيىزدەر توسەلىپ، ءبىر جاعىنا قاراي  كونەلەۋ ات كورپە سالىنىپتى. ودان تومەن ويۋلى سىرماق، قۇراق كورپەلەر توسەلىپ ايتىسۋشى ارىپتەستەردىڭ ورنى دايىن بولعان ەكەن.

تۇسكى شايدى جەدەل ءىشىپ بولعان توپتىڭ تەگىس اڭسارى اۋىپ وتىرعان كوپشىلىكتىڭ اۋىل تاماشاسى. ايتىس تا باستالىپ كەتتى. اۋىل جاستارىنىڭ اۋجايىن بايقاماق بولدى ما، بەيتانىس جولاۋشى جىگىت باستاپتا ءجاي ىلەسۋشى بولدى دا، ايتىستى قوڭىرلاۋ داۋسىمەن اۋەلگىسىنشە باعىلبەك باستاي جونەلدى. ورامالىن قولىنان تاستاماي تەرىن سۇرتكىشتەپ جۇرەتىن ەت-جەڭدى، ورتا بويلى سارى باعىلبەك كوبىندە جاتتاندىلاۋ سوزدەردى كوپ قولدانىپ ايتاتىن ادەتىنە باسىپ، العاشقى ءسوزدى جاتتاندى تانىس سوزبەن باستاپ ءوزىنىڭ دە وسال ەمەستىگىن قانشا جۇيرىك بولعانىمەن جاناسالاي ءبىر قوسىلىپ قالاتىنىن اڭعارتىپ، بۇگىنگى تاماشانى اۋىلدىڭ، ەلدىڭ قالاپ قولقالاپ قارسى الىپ وتىرعانىن اڭعارتىپ توقتادى.

جانات تا ىركىلمەدى. بىراق بۇگىنگى اۋەنى باسقا، جاڭا اۋەن ەكەن. ەكى اۋىز لەبىز ايتىپ، «احاۋ-اي» دەپ قايىردى. تاماشانى قىزدىرالىق، مىناۋ ەلىمىزدى، رازى ەتەلىك، دەگەندەي سىيلاسىمدى، سيىمدى جاۋاپ قايىردى.

ءوڭى جىلى، كيىمىن رەتتى كيىنگەن باعىلبەكتىڭ قاسىنا ىلەسىپ ولەڭ ايتىپ وتىرعان بەيتانىس جىگىتتىڭ ءۇنى ۇندىرەك، شاقپاق وتىنداي اندا-ساندا جارق ەتىپ بولەك ەستىلىپ وتىردى. ەل نازارى دا بۇگىن ءوڭى جىلى وسى جىگىتكە اۋىپ وتىرعان. ارىپتەستەر ەكى-ءۇش اۋىز كەزەكتەسىپ، جاۋاپتاسىپ ءسوز قىزا كەلە باعىلبەككە ءجاي عانا مويىن بۇرىپ سىبىر ەتتى دە اسانبەك ءوزى باستاپ ايتپاق بولىپ، ءسادىباي ىلەسىپ كورسىن دەپ ءوتىندى. باعىلبەك قارسى بولعان جوق.

ەندى «اجارىنا ءسوزى ساي، ايتىسۋشىنىڭ كەلۋى-اي» دەگەندەي، ءجاي «احاۋ» ەمەس، ىشكى ماعانانى، وي تولقىنىن بايقاتاتىن جاڭا لەپ، جاڭا سوزگە ەل قۇلاعى ەلەڭ ەتە باستادى. «دالانىڭ ءبىر گۇلىسىڭ اۋىلداعى» دەپ كەلىپ، ءوزى سەنىپ وتىرعان مىنا ەلى، مىنا جەردەگى ىقىلاستى، باۋىرمال ۇلكەن-كىشىگە ءبىرتۇرلى ۇمىتپەن، ريزا كوڭىلمەن وتىرعانىن باياندايدى. زامانداعى جاستىق ءۇمىت، ارمان-تىلەگىن اشادى، تانىستىق ءبىلدىرىپ ءجون سۇراسادى. بىلگىسى، ۇعىنعىسى كەلەتىن نيەتىن ءبىلدىرىپ وتىر. شاعىن مالشى-قوسشىلاردان بولسا دا كوپ قاراسىن مولايتىپ وتىرعان ۇلكەن كىسىلەر، ەستيار ادامدار جاعىنان «ە، ە!»، «بارەكەلدى!..» دەگەن قوستاۋ ۇندەر شىعىپ قالدى.

وسىلايشا جانە ءبىر نەشە كەزەكتەسىپ، جاۋاپتاسىپ وتىرعان سوڭ جانات ءوز جاعىن، ءوز جايىن بايانداي كەلىپ، ءبىر سۇراقتى ءسوز تاستادى.

«ۇرانىم رايىمبەك، قۇرمان ەدىم،

ءدام ايداپ ىلەگە كەپ تۇرعان ەدىم.

ءسادىباي بۇل ادامدى قايدان تاپتىڭ

جۇرمەسىن ۇشىعى بوپ ءبىر پالەنىڭ؟!» دەگەن جەرگە كەلگەندە، اسانبەك پەن ءسادىباي دا توقتالعان جوق:

«جوق مەنىڭ بوتەندىگىم، بولەكتىگىم،

دوستارىم باستاپ كەپ تۇر ەلەپ بۇگىن.

ارقالاي ويمەن ءجۇرىپ قۋانىپ ەم،

الدىنا كەلدىم با دەپ كەرەكتىنىڭ.

ءسوز سوڭىن ايتقىزباي-اق تۇسىنەرسىڭ

بار بولسا قۇربىعا ءتان زەرەكتىگىڭ»، – دەپ ءوز ويىن، وتكىر، ۇتىمدى، ۇشقىر، ءبىر سىرلى، جۇمباقتى تۇردە تەرەڭدەپ اڭعارىپ بارا جاتتى.

–  مىنا بالانىڭ ولەڭى جاقسى ەكەن، – دەدى، ىبىرايمدارعا جاقىن توردە وتىرعان، كيمەشەك سىرتىنا شىلاۋىش بايلاعان جاسى بارىنەن ەگدەلەۋ كەمپىر.

– باسە، ايتىس دەگەن وسىلاي بولۋ كەرەك قوي، –  دەپ اسا ءبىر ريزاشىلىقپەن داۋىستاپ قالدى جىلقىشى بەكتىباي. –  ولەڭدى ءوستىپ جانىنان قۇراپ ايتۋ ەرەك قوي. جاتتاندى ولەڭ دە ءدام بولمايدى.

– ۋاي، بەكە! – دەدى كوپشىلىك ورتاسىندا وتىرعان ءبىر جىلقىشى. – ولەڭ ەستىگەنگە قىمىز بەن ايران ىشكەندەي بولدى عوي. ونىڭ ءدامىن ءسوز ەتىپ

– ءدامدى ءسوزدى، تاتىمدى ءسوزدى، ءدامدى دەمەي، نە دەيمىز – اك-اۋ!

بۇلاردىڭ سوزنە جاناتتىڭ اكەسى ىبىرايىم قاريا ارالاستى.

– اينالايىندار، الدىمەن تىڭدايىق، تالاسپاڭدار. «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەگەن ەمەسپە. ولەڭنىڭ ءدامى، شىركىن، ونەردىڭ ءدامى عوي. «ءدامى» دەگەن دە تۋرا ءسوز.

ايران، شالاپ اۋىلدىڭ جۇمىسى، شاعىن بولسا دا، توسىن بولسا دا جولاۋشىمەن جاناتتىڭ ايتىسى قىزىقتى بولدى. ايتىس ءبىرشاما ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتتى. مىناۋ جاس ادامعا، جاس جىگىتكە ۇلكەن-كىشى ەل ىقىلاسى اۋىپ بارا جاتقانداي، قوستاۋشىلار مەن قولداۋشىلار كوبەيىپ بارا جاتقانداي بولدى.

– كوپ ايتتىق، ەندى توقتاتساق، – دەپ جانات ءبىر كەزدە قاسىنا ىلەسكەن وزىنەن ءبىراز جاس ۇلكەندەۋ ايەلگە بۇرىلىپ.

– بولادى ەكەن – دەدى، ىلەسۋشى ايەل دە جاناتتى قوستاپ.

بۇل بەتىنشە بولسا، بۇلار ەندى، ورنىنان تۇرىپ جۇرە بەرۋى دە مۇمكىن ەدى. اۋىل-ءۇيى اراسى بولسا دا جارىس سەرەبەسى، ءسوز تالاسى بولعانداي بولعان مىنا تاماشانى اياعىن قىزىقتىرا، قىزدىرا ءتۇسۋدى ويلاعان اسانبەك كەزەكتى جاۋابىندا، توسىننان كەزىككەن مىنا ارىپتەستەرىنەن توعىز سۇراپ ولەڭدەتە جونەلدى.

– يب-اي-ي! – دەدى جاناتتىڭ قاسىنداعى ايەل. ءبىز ءۇي جاساپ العاندارمىز عوي، توعىزدى توي جاساماعان قىزدار بەرەدى، – دەپ بەتىن شىمشىدى ايتۋشىدا ايىپ جوق دەگەندەي. وعان جىگىتتەر جاعى توسىلعان جوق.

مىناۋ جاقسى اكە، جاقسى اعالار، اق جارقىن بالالاردىڭ الدىندا قازاق سالتىمەن ءسان قۇرىپ، ساۋىق جاساپ وتىرعان ءۇيسىن-نايمان ەلىندە، «توعىز» ەجەلگى سالت، جاڭىلماس جول ەكەنىن، اسىل جانىن، التىن باسىن قىزدان كەم كورمەيتىنىن قوسىپ ولەڭ ايتتى.

ەندىگى كەزەكتى جانات ءتىپتى دە كوتەرىلىپ، باتىمدىراق جاۋاپ ايتقىسى كەلىپ:

«قازاقپىز، جاڭىلمايتىن جولىمىز بار،

ەل سالتىن ۇمىتباستاي بولىڭىزدار.

ايەلدى قىز بولات دەپ اۋرەلەنبەي،

قوش دەڭدەر كورىسكەنشە توعىزىمىزدى ال»، – دەدى.

باعانادان ءسوز سارىنىنا، جاس بولسادا، سوزدەرىنىڭ، جاۋاپتارىنىڭ ورىندى قايتارىمىنا ىشتەي باعا بەرىپ وتىرعان اڭعارىمدى انا، ىبىرايىمنىڭ بايبىشەسى ۇيگە كىرىپ قايتا شىقتى. جاناتتىڭ الگى قاتاڭداۋ جاۋابىنا، جالعاستىرا بايىپپەن جاۋااپ قاتقان ىبىرايىم اقساقال:

– جارايدى، بالالار، جارايدى! قازاق جولى دەگەن تۋرا، توعىز بولادى، – دەدى. ۇلكەندەر جاعى قوستاپ جاتىر.

جاناتتىڭ شەشەسى، جاستار جاعىنا جاقىنداپ كەلىپ، جانقالتاسىنان كەستەلى ورامالعا تۇيگەنى بار، شاعىن ءبىر تاعىم ۇكىنى قوسا اكەلىپ ءسادىبايدىڭ قولىنا ۇستاتتى.

– تۋرا، شىراقتارىم. تاماشا ايتىس جاسادىڭدار، راقمەت! جول مىنە، توعىز الىڭدار.

ءسادىباي ۇسىنعان كەستەلى بەت ورامالدى اسانبەك اشىپ كورىپ، ولەڭدەتىپ كەتتى:

«جانات جان توعىز بەرسەڭ كىشكەنە ەمەس،

ات بەرسەڭ، اتان بەرسەڭ ەشتەمە ەمەس.

اق تانا، اتان تۇيە، ۇكىسى بار

مەن ونى تاعىپ جۇرەر پىشبەك ەمەس».

مىنا اقىندىق سوزگە، تەز جاۋاپقا باردى. بولعان شىندىقتى قالدىرماي ناقتاپ، دالەلدەپ ايتقان تاپقىر پىكىرگە بوتەن ءسوز ايتار ەشكىم بولمادى. القا-قوتان وتىرعان ۇلكەن-كىشى دابىرلاپ سويلەپ، ونى دا ءبىر قىزىق كورىپ دۋىلىلداپ كەتتى.

كۇرىلدەگەن جۋان داۋسىمەن ورنىنان كوتەرىلە ءتۇسىپ بەكتىباي جىلقىشىنىڭ ايتقانى مىناۋ بولدى.

– تۋرا، تۋرا، جىلقى باعىپ، قوي ايداپ جۇرگەنىمىز راس. ات بەرەر، اتان بەرەر، سونداي كۇنگە جەتكىزسىن ءبىزدى. راقمەت، راقمەت بالالار!

سول ىرگەدەگى ايتىسۋدان كەيىن، اسانبەك بىزبەن دە، الگى ايتىلعان جىلقىشىلارمەن دە تەز تانىسىپ، ارالاسىپ كەتتى. كەيىن بەكتىبايدىڭ ۇيىندە ۇدايى ەكى قونىپ، قايتا بىزگە كەلىپ ءبىر تۇنەگەن سوڭ كورىنبەي كەتكەن. «ناعاشىما بارامىن، وقۋ ىزدەيمىن» دەپ قارقارا جولىنا بەت الۋى سول جىلقىشىلارمەن دە قاتىستى بولدى ما ەكەن دەپ ويلادىق» دەپ اڭگىمەلەيتىن ءسادىباي قاريا.  

دەمەۋ بالاسى ءنۇسىپباي اقىلاقشىنىڭ باستاۋىمەن ەكىنشى رەت كەزدەسكەن ساتىندەگى تالاپ-تىلەكتەرىن ورىنداپ بۇلارعا بازاردان العىزعان 12 پاراقتىق داپتەردى تولتىرىپ جازىپ، ەرتەسى الدىن الا ايتىلعان سول جەردە كەزدەسىپ قولدارىنا بەرگەن ولەڭدەردى باسقا اركىم ءبىر سۇراپ الىپ وقىپ، ۋاقىت وتكەلى كوبىنىڭ ۇمىت بولعانىن، سونىڭ ىشىندەگى وزىنە ارنالعان «سادىبايعا» دەپ، كەيىن تاڭجارىق جيناعىنا ەنگىزىلگەن ولەڭى بولاتىن. ءسادىباي اقساقال وسى ولەڭدى: «ءسادىباي حات جازامىن ىنىمىزگە» دەپ باستاسا ءبىر نۇكتەسىن قالدىرماي جاتقا ايتاتىن ەدى. 1947 جىلى اقىن تاڭجارىق قايتىس بولادى، ءبىر جىلدان كەيىن 1948 جىلى باسپادان شىققان تاڭجارىق اقىننىڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعىنا وسى ولەڭ ءسادىبايدىڭ ايتىپ بەرۋىمەن كىتاپقا ەنىزىلگەن. بۇل كىتاپتى قۇراستىرىپ، العى ءسوزىن جازعان قوعام بەلگىلى اقىن، قوعام قايراتكەرى قۇرمانالى وسپانۇلى بولاتىن.

ءسادىبايدىڭ اقىن قويدىممەن ەكى رەت كەزدەسۋى

اقىندار ايتىسى حالىق اۋىز ادەبيەتى سالاسىنىڭ ىشىندەگى ماڭىزدى، كولەمدى جانە قىزىقتى ءبىر جانرى سانالادى. وسى اقىندار ايتىسىنىڭ بارىسى مەن بارلىققا قالاي كەلگەندىگى تۋرالى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوپ ايتىلىپ، كوپ جازىلىپ كەلەدى. قازىرگى جاعدايدان قاراعاندا جالپى اقىندار ايتىسىن ۇلكەن جاقتان بۇرىنعى جانە كەيىنگى دەپ ەكى بولىمگە بولۋگە بولادى. مۇنى زاماننىڭ دامۋى، عىلىم مەن كوركەمونەردىڭ  دامۋ ءۇردىسى بەلگىلەگەن.

جاڭا داۋىردەگى اقىندار ايتىسى، ءبىر ۇيىمنىڭ نەمەسە باسشىلىقتىڭ ۇيىمداستىرۋمەن ماقساتتى تۇردە وتكىزىلەتىندىكتەن، جانە ونداعى ايتىلعان سوزدەردىڭ ەشبىر قيىندىقسىز سول ءسات، سول كەزدىڭ وزىندە تاسپاعا مەن ۆيدوعا جازىلىپ الىنۋىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. ال، بۇرىنعى اقىندار ايتىسىن دەر كەزىندە جازىپ قالدىرۋدىڭ ەشبىر مۇمكىندىگى بولماعان. ونى جەڭگەن اقىن ايتىس بارىسىن كوپكە جايۋ ءۇشىن اقىننىڭ تالانتى مەن تاپقىرلىعىن باسقا جۇرتقا كەڭىنەن تاراتۋ ءۇشىن  قايتا جاڭعىرتىپ بايانداپ بەرگەن. بۇل ەكى ءتۇرلى جاعدايدان باسقا بىلايعى اقىندىق تالانتى بار ادامدار بۇرىنعى وتكەن اقىندار ايتىسىنا ەلىكتەپ، مەندە سونداي ءبىر قىزىقتى ايتىس شىعارمايمىن با دەگەن سياقتى ويمەن ايتىس شىعارعان. وسىنداي سەبەپتەردەن ناقتىلى ۋاقيعانى ءوز ۋاعىندا قاعازعا ءتۇسىرۋ تەحنيكاسى جوق بۇرىنعى كەزدىڭ اقىندار ايتىسىنىڭ بارلىققا كەلۋى مەن ناقتىلى مازمۇندىق، بايانداۋ سەبەپتەرى جونىنەن الىگەشەيىن ءارتۇرلى ايتىلىمنىڭ بولىپ جۇرگەنى بەلگىلى.

تاريحتى قاھارمان جاراتپايدى، حالىق جاراتادى. «حالىق – قازى، تاس – تارازى» دەگەن ءتامسىل دە بەكەر ايتىلماعان. حالىق بار جەردە بولعان ۋاقيعانىڭ شىندىعى قاشان دا اشىلماي قالمايدى. مىسالى، «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى» ءارىپ تاڭىربەرگەننىڭ شىعارعاندىعىن، «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسىن» تاڭجارىق اقىننىڭ ءوزى شىعارعاندىعى تۋرالى دالەلدەر بارعان سايىن ايقىندالۋدا.

ءسادىباي ءمۇساپىرۇلى جاستاۋ كەزىندە قويدىم اقىنمەن ەكى رەت كەزدەسكەن. «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسىن» تاڭجارىق اقىننىڭ ءوزى شىعارعاندىعىن قويدىمنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ كوز جەتكىزگەندىگىن ۇدايى ايتىپ ءجۇردى.

وتكەن عاسىردىڭ العاشقى كەزدەرىندەگى پاتشالىق رەسەيدەگى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى ورناعان كەڭەس ۇكىمەتى العاشقى مەزگىلىندە حالىقتى وياتۋ، جاڭالىققا باستاۋ، تەگىس ساۋاتتاندىرۋ، بايلاردى باستىرۋ، كەدەيدەردىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ دەگەن ۇرانمەن تەڭدىك، ادىلدىكتى مازمۇن ەتكەن جاڭا بيلىك ورناعانىمەن، كەيىن كەلە ناقتىلى ستالين داۋىرىنە جەتكەندە، سانالى دەگەن ۇلت وكىلدەرىن تۇگەل قىرعىنداپ، قاراپايىم حالىق بۇقاراسىن كەي جەرلەردە ءبىرتۇتاس قولدان جاسالعان اشارشىلىقپەن ادەتتەگى كۇن كورىس مۇمكىندىگىنەن ءبىرجولاتا ايىرعاندىقتان حالىق كورشىلەس ەلدەرگە شەكارادان اسىپ كەتىپ جاتقان ەدى.

وتكەن عاسىردىڭ 1930-شى جىلداردىڭ باس كەزىندە قويدىمنىڭ وتباسى دا ەل كورگەن قيىنشىلىقتى كورىپ كەلىپ قازىرگى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى توعىزتاراۋ اۋدانىنداعى دارۋباي اقىلاقشىعا جاقىن وتىراتىن ەركەباي دەگەن ۇلكەن شارۋا يەسىنىڭ قويىن باعىپ وتىرعان.

وسى كەزدەردە دارۋباي اقىلاقشى ۇلكەن توي جاسايدى. ەلىنە بەگىلى اتاقتى تۇلعا تويدىڭ سالتاناتىن اسىرۋدىڭ ءبىر جولى رەتىندە بەلگىلى اقىنداردى شاقىرىپ، ءبىر ۇلكەن تاماشانى كورۋدى ويلاعان بولۋى كەرەك. تويعا كوكقامىردان اتاقتى اقىن، ءانشى، گارمونيست راقىمجان مەشبەتۇلىن الدىرتادى. مال باعىپ جاقىن كولەمدە وتىرعان قويدىم اقىندى شاقىرتادى. وسى تويدىڭ اتاعىن ەستىپ، تاماشاسىن كورۋگە باجى جيناۋ، مال ساناق جۇمىمىسىمەن جۇرگەن ءسادىباي دا قاسىنداعى جولداستارمەن بارىپ تاماشا كوردى.

جىگىت اعاسى بوپ قالعان راقىمجان مەشبەتۇلى كوزى تۋما كەمتارلاۋ ادام ەكەن. ولەڭى ءبىر جاعىندا، ءانى ءبىر جاعىندا كەۋدەگە العان گارمونىن قۇلاشتاي سوزىپ تويدىڭ دابىراسى مەن داڭقىن اسىرىپ وتىرادى.

ال، قويدىم بولسا بايسالدى، ورنىقتى قالىپتاعى سۇيەكتىلەۋ ءوڭدى ادام ەكەن. شالقىماي، ورلەپ شاپشىماي، سىپايى جاۋاپ قايتارىپ ايتىسىپ وتىرعان. ايتىس تىڭداپ وتىرعان ەل باعاسى: «تاڭجارىقپەن ايتىسقان وڭاي عوي دەيسىڭ بە، راقىمجان بۇل ايەلدىڭ شالىمىنا دا كەلمەس» دەگەندەي ويمەن بولعان. بىراق ايتىس ولار ويلاعانداي انشا قىزىقتى، تارتىستى، تارتىمدى بولماي، ءجاي ايتىسۋ عانا بولىپ وتىرادى.

بۇل جايتتى بايقاعان دارۋباي اقىلاقشى قويدىمعا بۇرىلىپ، داۋىسىن كوتەرىپ، – قاراقتارىم، ايتىستى قىزدىرىپ ايتىڭدار، تارتىنباي ايتىڭدار! بۇل توي عوي، ەل تاماشا كورۋگە كەلدى، اسىرەسە ءسىز تارتىنباڭىز!» – دەيدى.

جانە ءبىر شەشەن قويدىمعا قاراپ:

– وي، قۇداعي! ءسىز ۇلكەن اقىنسىز عوي. ءسىزدىڭ تاڭجارىقپەن ايتىسقانىڭىزدى بىلەمىز. ونداعى كەي سوزدەرىڭىز تاكەڭنەن دە كۇشتى بولعان، جاسقانباڭىز مەشبەت زاڭگىنىڭ بالاسىنان، – دەپ قالدى. ول اقىلاقشىنىڭ «تارتىنباڭىز!» دەگەن ءسوزىن باسقا ماعاناعا اۋدارىپ ۇقسا كەرەك.

جانباعىستىڭ، كۇن كورىستىڭ قامىندا جۇرگەن قويدىم اتاعىنىڭ بولعانىن ارتىق ساناسىن با، ءسوزدىڭ ارىسىن اقتارماي ءجاي عانا:

– ۇلكەن كىسىلەر، مەن سىزدەر ويلاعانداي اتاقتى اقىن ەمەسپىن. كوپتىڭ ءبىرى سەكىلدى تويلاردا، وسىلاي ءجاي عانا التى اۋىز ولەڭ ايتاتىن بار ەدى، – دەپ قويدى.

ايتىس اقىرلاسىپ، توي تاراعاننان كەيىن اركىم ءارتۇرلى قيالدا بولدى. قالايدا قويدىمعا باعا جوعارى ەمەس. قاسىنداعى جولداستارىمەن بىرگە بۇل جايتتى ءسادىبايلار دا از تالقىلامايدى. انا راقىمجاننىڭ وتە ايدىندى ەكەن»، «اتاقتى مەشبەت زاڭگىنىڭ بالاسى وڭاي ما؟!»، «جوق، ولاي ەمەس، دارۋبايدىڭ اتاعى وتە ۇلكەن ادام. ءوز اۋىلىندا، ءوز الدىندا، قاشقىننىڭ باسقا سوزگە اۋىزى قالاي بارسىن»، «تارتىنىپ وتىراتىن اقىلاقشى ءوزى ايتتى ەمەس پە» دەگەن سەكىلدى ءتۇرلى ويلاردا بولدى.

وتىن الۋشىعا باليسوت (لەسينيك) كۇشتى، مال وسىرۋشىگە ساناقشى مەن باجىگەر كۇشتى بولعان زامان عوي. ءسادىبايدىڭ قايدا بارسا دا اياعى جەتەدى، جۇرتقا ءسوزى وتەدى. مال ساناعى، باجى جيناۋ جۇمىسى تەز بىتە قالاتىن جۇمىس ەمەس.

ىلە بەتىندە وتىرعان ەلدىڭ جايلاۋعا كوشۋى ءبىر قوزعالسا قاۋرت، كۇرت باستالادى. دارۋباي ەلى الگى توي وتە سالىپ كۇن قىزباي، جايلاۋعا، قاراجونعا بىراق كوتەرىلە كوشىپ كەتتى.

قاراجوندا جۇرگەن ءسادىبايلار  جايلاۋدىڭ ءبىر وڭاشالاۋ، شەتتەۋ قىرات ءبىر قونىسىندا تىگۋلى تۇرعان جاپپانىڭ الگى قويدىم اقىننىڭ ءۇيى ەكەنىن ۇعىپ الىپ، اسىقباي ءبىر سىر تارتىپ سويلەسۋگە تۇسكە جاقىن كەلىپ تۇسەدى. وتكەن جىلعى تويدا، ايدىندى اقىلاقشىنىڭ الدىندا تارتىنعان شىعار، ناق شىنىن ۇعامىز عوي دەگەن ويدا بولادى.

جۇپىنى ءۇي، قايماقتى شاي، سارى مايلى ءجاي داستارقان. قويدىمنىڭ ەرى دە، ءوزى دە قاراپايىم، كىشىپەيىل ادامدار ەكەن. سىرىن بۇگىپ، سىرتىن جاسايتىن ادامدار ەمەس سياقتى. ارنايى كەلىپ تۇسكەن ءۇش قوناعىنا، سۇراعان سۇراقتارىنا قاراي جايدارى وتىرىپ، ۇعىمدى جاۋاپتار بەرەدى. وندا ءوزىنىڭ ۇلكەن اقىن ەمەس ەكەنىن. اقىن تاڭجارىقتىڭ البان بايسەيىتتىڭ كارىباي اۋىلىنا جيەن ەكەنىن، بۇرىن جەردە (ەلدە) جۇرگەندە وسى جاقتان ءوتىپ بارىپ ءۇش جىلداي بولعانىن، تاڭجارىقتىڭ ءوز باسى ءوزىنىڭ قاينىسىمەن قۇرداس ءارى وتە جاقىن دوسى، سىيلاسى بولعانىن، كەڭەس وداعىندا جاڭا ۇكىمەت ورىناپ، سول العاشقى كەزدەردە جاپپاي ساۋات اشىپ حات تانىعان ەلەگە قيسا-داستانداردى وقۋ، قولدان-قولعا كوشىرىپ الىپ جاتتاۋدىڭ ادەتكە اينالعانىن، اسىرەسە بۇرىنعى وتكەن ايتىس ولەڭدەر «قۇرالاي سۇلۋ» سياقتى جاڭا داستانداردىڭ ەل ىشىندە كوپ تارالعانىن ەسكەرتە كەلىپ، سول كەزدە تاڭجارىقتىڭ دا قالجىڭ رەتىندە، «مەندە وسى قويدىم جەڭگەممەن ايتىستىم»، – دەپ ءبىر ولەڭ شىعارمايمىن با؟! – دەپ جۇرەتىنىن اڭگىمەلەپ بەرەدى. ءوز باسىنىڭ ولەڭ ايتۋى ادەتتەگىدەي بۇرىننان بولعانىن، ۇلكەن سەرەگە تۇسەتىن، ۇلكەن اقىندىعى جوقتىعىن ايتىپ، ۇيىنە كەلۋشىلەردىڭ كوزىن ابدەن جەتكىزەدى.

«ولەڭ ويدىڭ جەمىسى عوي. ءاسىلى، ايتىس ولەڭنىڭ كوبىن اقىندار ويدان شىعارادى» دەيتىن ەدى ءسادىباي قاريا. ءسادىباي ءوزى دە ولەڭشى، سەزىمدى كىسى بولاتىن. «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى»، «ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى»، «قىز جىبەك پەن تولەگەن جىرى»، «اسەت پەن ىرىسجاننىڭ ايتىسى» قاتارلى كونە ادەبيەتتىڭ تالايىن جاتقا ايتاتىن. قازىرگى سوزبەن ايتساق «داستانشىل، قيساگەر» ادام ەدى.

ءبىر جولى ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ قونىپ وتىرعانىندا (قاسىندا بالاسى ورازقان جانە ءبىر ادامبار ەدى) ول كىسىنىڭ جاتقا ايتۋ ونەرىنە قىزىعىپ «اسەت پەن ىرىسجاننىڭ ايتىسىن» تەز قىتىرەلەپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ العان ەدىم. كەيىن ءدال سول نۇسقا ەش وزگەرىسسىز جۋرانلدار دا جاريالانىپ ءجۇردى. بۇل دا اناۋ، ەل اۋانى مادەنيەتكە اۋا قالعان 1980 جىلدىڭ باس كەزى ەدى.

قازىر سول كىسى سياقتى «داستانشىل ادامدار» كوپ كەزدەسپەيدى. بولسا دا نەكەن ساياق. بۇرىن بولسا اۋدان ەمەس، اۋىل سايىن ءبىر نەمەس ءبىر نەشە ادامدى جولىقتىرۋعا بولۋشى ەدى.  بۇل دا زامانعا ساي وزگەرىس شىعار.

اقيقاتىنا كەلسەك، قازىر كەيبىر زەرتتەۋشىلەر، تاڭجارىق تانۋشىلار «تاڭجارىق پەن قويدىمنىڭ ايتىسى» ءسوز بولا قالسا، سول ايتىستىڭ باسى-قاسىندا بولعانداي سويلەيدى نەمەسە ماقالا جازادى. كەيبىرەۋى كادىمگىدەي پىكىر-تالاسقا تۇسەدى. ال كەيبىرەۋى: «قويدىمنىڭ بالاسى قاسىمقان ەرجان دەگەن مۇعالىممەن وسى جايدا پالەن كەزدە تەلەفونمەن سويلەسكەنمىن» دەگەندى كولدەڭ تارتادى. مەن ءوز باسىم، قاسىمقان ەرجانۇلىمەن اۋدانداعى ورتالاۋ مەكتەپتى بىتىرگەنشە ءبىر سىنىپتا وقىعانمىن. ەرمەندى مەن شاتى ەكى اۋىل اراسىندا وزەن سۋى عانا بار جاقىن تۇراتىن جەر. قاسىمقان ومىردەن وتكەنىنشە مەنىمەن ۇزىلمەي قاتىناستا بولىپ، سىيلاسىپ وتكەن ادامنىڭ ءبىرىمىن. ونىڭ ارجاق-بەرجاعىنان تولىق حابارىم بار.

سوڭعى پىكىرگە كەلسەك، وسى ايتىلعان ايتىس جونىندە، باسقالاي تالداۋ، تالقىلاۋ پىكىردى قويىپ تۇرعاندا، ءسادىباي مۇساپىرۇلى ايتقان ءسوزدىڭ شىندىعىنا سەنەمىن جانە «اسا پاراساتتى سويلەيتىن» دەپ زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ وزىمەن كوزدەسىپ باعا بەرگەن كودەك اقىننىڭ: «قويدىم بولسا وزىنعان اقىن ەمەس» دەگەن پىكىرىن قۋاتتايمىن.

قۇداش سابانشىۇلىنىڭ قۇلجاداعى كەزىندە (24 تامىز، 2012 ج.) قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن قولجازباسىنان اۋدارىپ، اراسىنا كىشى تاقىرىپتار قويىپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.  

Abai.kz