بيىل ماجار ديپلوماتى ءارى تۇركىتانۋشى عالىمى يوجەف تورمانىڭ (1943-2000) 80 جىلدىق مەرەيتويى. ول قازاقستاندا 7 جىل ەلشى بولعان، قازاق ءتىلىنىڭ جاناشىرى، قازاق ەتنوگرافياسى مەن مادەنيەتىنىڭ بىلگىرى ەدى.

عالىم، ەلشىنىڭ مەرەيتويىن بۇكىل تۇركى دۇنيەسى تويلاپ جاتىر. تۇركى كەڭەسىنىڭ بۋداپەشتەگى كەڭسەسىندە 31 قازاندا عالىم تۋرالى ۇلكەن ءىس-شارا ءوتتى.

ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى مادەني-رۋحاني بايلانىس ءۇشىن وسىنداي ماتەريالداردىڭ ماڭىزى زور. يوجەف تورمانىڭ ۇلى تاماش تورما قازىر ازەربايجانداعى ماجارستان ەلشىسى.

كوزى تىرىسىندە قازاق حالقىنىڭ العىسىنا بولەنگەن ماجار عالىمىنىڭ اتىن ءبىز - قازاقتار دا ۇمىتقان جوقپىز دەگەن ماقساتپەن، تومەندەگى ماقالانى Abai.kz وقىرماندارىنا ۇسىنعاندى ءجون سانادىق.

يوجەف تورما: ابايدىڭ ءبىر ولەڭى جانە ءماديارلار تاريحىنىڭ ءبىر ءساتى

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ «قانسوناردا» ولەڭىنىڭ پوەتيكالىق جانە ەتنوگرافيالىق سيپاتى

(زاكي Aحمەتوۆ جانە يوجەف Tورما زەرتتەۋلەرى نەگىزىندە)

بيىل ماجاردىڭ ءماشھۇر تۇركىتانۋشى عالىمى يوجەف تورمانىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولادى. عالىمدى قازاق ەلىندە ءجۇسىپ اعا اتاپ كەتكەن. يوجەف تورما ورتا ازيا مەملەكەتتەرىندە 12 جىل، ال قازاقستاندا 7 جىل ەلشىلىك قىزمەت اتقارعان. كوزى تىرىسىندە بىرنەشە رەت كەزدەسىپ، سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. ەلشى، عالىمنىڭ مەرەيتويىن بۇكىل تۇركى دۇنيەسى تويلاعالى وتىر. 31- قازاندا تۇركى كەڭەسىنىڭ ماجارستاننىڭ استاناسى بۋداپەشتەگى كەڭسەسىڭدە عالىمدى ەسكە الۋعا ۇلكەن حالىقارالىق ءىس-شارا وتكىزىلمەك.

عالىمنىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرى تۇركى ەتنوگرافياسى، ءتىلى مەن مادەنيەتى، ادەبيەتى تۋرالى. بۇگىنگى ماقالادا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ ءبىر ولەڭىنە ارنالعان زەرتتەۋىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىن.

اباي قۇنانبايۇلىنىڭ «قانسوناردا» ولەڭى ‒ ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ نازارىنا كوپ ىلىككەن ولەڭ. ابايتانۋشى عالىمدار ولەڭدى ادەبيەت تۋرالى عىلىمنىڭ ءار سالاسىندا: ادەبيەت تەوريسى نەمەسە ادەبيەت تاريحى تۋرالى زەرتتەۋلەردە كوركەم ادەبيەت ءتىلى، بەينەلىلىك، ولەڭ كومپوزيتسياسى تۇرعىسىنان تالدانعان.

ادەبيەت تاريحشىسى مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ وسى ولەڭىنە ەرەكشە توقتالىپ، اقىننىڭ «باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەگەن» جاڭا زامان اقىنى ەڭ العاش كولەمدى تۇردە «قانسوناردا» ولەڭىندە كورىنە باستاعانىن ايتادى. ول ابايدىڭ اتالمىش ولەڭىندەگى پەيزاجدى سيپاتتاۋدىڭ بىرنەشە ەرەكشەلىگىن اتاپ كورسەتەدى. ءبىرىنشى پەيزاجدىڭ ناقتىلىعى: «قازاقتىڭ ابايدان بۇرىنعى پوەزيا ۇلگىلەرىندە دە تاۋ انىق، رەاليستىك، دالدىك بەينەسىمەن سۋرەتتەلمەيتىن دەيدى. ... ەكىنشى ايقىن ءبىر جاڭالىق بەلگىسى ‒ تاۋدى جانە بارلىق پەيزاجدى تەك سول تاۋ ءۇشىن عانا المايدى. ادامنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن، تارتىس تالابىمەن، نەشە الۋان مىنەزدەرىمەن ارالاستىرىپ، ارناۋلى قارىم-قاتىناستا شارپىسۋ قالپىندا الادى. ادامنىڭ دا ءىس-ارەكەتىن، سەزىمىن تەگىس تابيعات ورتاسىندا بەرەدى. شىعارمانىڭ ءوزى سيۋجەتتى، وقيعالى پوەما، باللادا ۇلگىسىندە جازىلماسا دا، بار ولەڭ باستان-اياق ديناميكالىق سۋرەتتەردەن قۇرالادى»  [2:100].  اباي ولەڭىنىڭ اتى – «قانسوناردا» ونداعى وقيعانىڭ بولاتىن ۋاقىتىنا ەرەكشە ءمان بەرىلگەندىگىن اڭعارتادى. «سوناردىڭ دا اڭشى تىلەيتىن سونارى بار.  ... انىق جاقسى سونار قاردىڭ ەل جاتقانشا جاۋىپ توقتاعان تۇنىندە بولادى. بۇندا تۇلكى كوبىرەك كەزدەسەدى»،-دەپ  [2:100] مۇحتار اۋەزوۆ اقىننىڭ كەلتە سونار نەمەسە  ۇزاق سونار ەمەس، قانسوناردى تاڭداۋىن انىق تۇسىندىرەدى.

زاكي احمەتوۆ «قانسوناردا» ولەڭىن ابايدىڭ تابيعات ليريكاسىنىڭ ىشىندە وقشاۋ تۇرعان ولەڭ دەپ سيپاتتايدى. «الدىمەن ولەڭدى كورنەكتىلىگى، ايتىلعان جاي، وقيعانى ايقىن كوزگە ەلەستەتەرلىكتەي ناقتىلىعى جاعىنان العاندا سوزبەن سالىنعان ادەمى سۋرەت دەرلىك ەكەنىن ايتساق بولار. بىراق بۇل قيمىل-قوزعالىسسىز تۇرعان ەمەس، ارەكەتكە تولى، تالاس-تارتىسقا، بەتپە-بەت ايقاسقا قۇرىلعان درامالى وقيعا»،-دەپ وي تۇيەدى [2:121 بەت].

ياعني «قانسوناردا» ولەڭىن مۇحتار اۋەزوۆ تە، زاكي احمەتوۆ تە درامالىق تارتىسقا قۇرىلعان ولەڭ دەپ باعالاعان. دراما كەيىپكەرلەرى بۇركىتشى، قاعۋشى، بۇركىت، تۇلكى، اڭشىلار.

ولەڭدەگى ادام مان تابيعاتتىڭ جارىسپالى سۋرەتى كوركەم بەينەلەنگەن. ادام تاراپىنان بۇركىتشى، قاعۋشىنىڭ ءىس-قيمىلى، اڭشىلىق شارتتارى العاشقى سەگىز جولعا سىيىپ تۇر: قانسوناردى تاڭداۋى، تۇلكىنى اڭدۋى، جاقسى ات پەن تاتۋ جولداس، ىقشامدى كيىمى. «بۇركىتشى ‒ تاۋ باسىندا، قاعۋشى ‒ ويدا».

كەيىنگى جيىرما جولدا «ساحناعا بۇركىت پەن تۇلكى» شىعادى.   بۇركىتتىڭ سيپاتىنا كەلسەك، ول بىردە «قىران قۇس» دەپ اسپەتتەلسە، بىردە «قاندى كوز» «كوك تاعىسى» بولىپ سۋرەتتەلەدى. «قاندى كوزدەن» قاشقان، «شىبىن جانعا تالاس قىلعان» تۇلكى – «جەر تاعىسى». ەكەۋى «ادام ءۇشىن قىزىل قانعا باتىسادى».  الايدا مەتافوراعا قۇرىلعان مىنا جولداردا جىرتقىش پەن ونىڭ قۇربانىنىڭ اراسىنداعى ايقاس، تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ ءىزى دە جوعالعانداي اسەر قالدىرادى:

قار اپپاق، بۇركىت قارا، تۇلكى قىزىل،
ۇقسايدى قاسا سۇلۋ شومىلعانعا.
قارا شاشىن كوتەرىپ ەكى شىنتاق،
و دا بۇلك ەتپەي مە سيپاعاندا؟
اپپاق ەت، قىپ-قىزىل بەت، جاپ-جالاڭاش.
قارا شاش قىزىل ءجۇزدى جاسىرعاندا.
كۇيەۋى ەر، قالىڭدىعى سۇلۋ بولىپ،
بەينە ۇقسار تار توسەكتە جولىعىسقانعا.
ارت جاعىنان جاۋرىنى بۇلكىلدەيدى،
قىران بۇكتەپ استىنا ءدال باسقاندا.
قۇسى دا، يەسى دە قورازدانار،
الپىس ەكى ايلالى تۇلكى العاندا.  [3:43]

زاكي احمەتوۆ وسى جولدار تۋرالى: «تالاي وقىرماندى تاڭداندىرىپ، تامساندىرىپ كەلە جاتقان وسى ەكى سالىستىرما سۋرەتتە بايقاعىشتىق تا، تاپقىرلىق تا جانە قىزىل قانعا باتىسقان ايقاستى ادەمىلەپ، اسىرەلەپ كورسەتۋ شەبەرلىگى دە بار. ءسۇيتىپ اباي قىران قۇستىڭ تۇلكىمەن  ايقاسىن، اڭشىلىقتى كىمدى دە بولسىن باۋراپ الاتىنداي سۋرەتكە اينالدىرعان»، -دەيدى [3:122]

ابايدىڭ درامالى ولەڭى شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان تىس قالماپتى. ماجاردىڭ اتاقتى تۇركىتانۋشىسى، ەتنوگراف يوجەف تورما دا بۇل ولەڭدى  بەس ساتىلى دراماعا تەڭەگەن: «ابايدىڭ 1977-ءىنشى ەكى توم بولىپ باسىلىپ شىققان شىعارمالارىنداعى وسى ولەڭى شۋماقسىز ەلۋ سەگىز جولدان تۇرادى. بىراق وسى شىعارمانىڭ قۇرىلىمىن ۇقىپتى زەرتتەپ قاراساق، ونىڭ ون ءتورت جارىم ءتورت جولدىق شۋماقتاردان تۇراتىنىن جەڭىل انىقتاۋعا بولادى. جالپى بۇل ولەڭ ەكى بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى ءبولىم كادىمگى كلاسسيكالىق دراماداي بەس ساتىلى كورىنىستى دراما. درامانىڭ ادەپكى ۇيرەنشىكتى دۇنيەلەرىنەن ديالوگ جوق، ال مونولوگ بۇل درامادا بار. ... ديالوگ مۇندا مەتاكوممۋنيكاتسيالىق تۇردە ءسوزسىز سويلەسۋ كۇيىندە كەزدەسەدى. ەكىنشى ءبولىم ول اقىننىڭ ويعا شومىپ-تولعانىپ جانە وقىرمانعا ءسوز تاستاۋى. بىلايشا ايتقاندا ولار سونىمەن ەۆروپالىق جانە ينديالىق كلاسسيكالىق درامانىڭ ءبىر بولشەگىندەي». [5:1]

ماجار عالىمى اباي ولەڭىندە باستى كەيىپكەرى بۇركىتتى جىگەرلى، جىلدام، اقىلدى، ايلالى ەتىپ سۋرەتتەگەن دەيدى. قازاق اڭىز-ەرتەگىلەرىندە كەزدەسەتىن الىپ قارا قۇس، بۇركىت، سامۇرىق وبرازدارى ءجيى كەزدەسەدى. ءا. مارعۇلان: «بۇركىتتى كۋلت ساناۋ – ورال، التاي تاۋلارىنىڭ اراسىن مەكەندەگەن باقتاشى جۇرتتىڭ بۇرىنعىدان كەلە جاتقان سالتى بولاتىن»،- دەيدى [4:366]. ال ماجارلاردىڭ ەۋروپاعا ورال تاۋى جاعىنان كەلگەندىگىن ەسكەرسەك، بۇركىت كۋلتىنىڭ سىرىن اڭعارۋ قيىنعا سوقپايدى. ونىڭ ۇستىنە ماجار xالقى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساياتشىلىق ءداستۇردى بەرىك ساقتاپ كەلەدى. Mاجار عالىمى يشتۆان فودور ماجار اڭىزىنداعى سەكىلدى قۇستان تاراعان قىرعىز رۋى مەن العاشقى بۋريات شامانى تۋرالى اڭىزداردى العا تارتىپ، ماجار اڭىزىنىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتقاندىعىنا مەڭزەيدى [7:35].

Mاجارلاردىڭ شىعۋ تەكتەرى تۋرالى اڭىزدارى − تۋرۋل مەن بۇعىعا بايلانىستى اڭىزدار. ماجار مادەنيەتىندە توتەم اڭ-قۇستارعا تۋرۋل قۇس پەن بۇعى جاتادى. عالىم  يوجەف تورما اباي قۇنانبايۇلىنىڭ «قانسوناردا» ولەڭىندە قازاقتاردىڭ قۇس سالۋىن ەتنوگرافيالىق دالدىكپەن سۋرەتتەيتىنىن ايتا كەلىپ: «قازاق حالقىنىڭ جانە باسقا تۇرىك حالىقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە وسى ابايدىڭ سيۋجەتى تاقىلەتتەس وقيعا دامۋ بارىسى از ەمەس. ولاردان مىسال كەلتىرسەم، ارينە، قىزىقتى بولار ەدى، بىراق قازىر اباي ولەڭىنىڭ تەرەڭدىگى سىرىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ كوڭىلدەرىڭىزدى ءماديارلار تاريحىنىڭ ءبىر ساتىنە اۋدارعىم كەلەدى. ماديارلاردىڭ بولاشاق باستى ابىزى، ولاردىڭ نەگىزگى كوسەمى ارپادتىڭ اكەسى الموشتىڭ ۇرىق بولىپ قالىپتاسۋى تومەندەگى جاعدايدا بولدى ونىڭ اناسىنا تۇندە ۇيقىسىندا قاسيەتتى ءتۇس ەندى. تۇسىندە وعان تۇرىمتاي قۇس ۇشىپ كەلىپ، ونى ۇرىقتاندىرادى. جانە ءتۇسى بويىنشا ونىن قۇرساعىنان ۇلكەن وزەن باستالادى، ونىن اياسىنان داڭقتى كورولدەر شىعادى. وسىنداي قۇداي ىقپالىمەن بولعان جۇمباقتى جانە قىزعىلىقتى جاعدايدىڭ اسەرىنەن ول الموش (تۇستەگى) اتاندى» [5:3].

دەمەك اڭىزعا جۇگىنسەك، ماجارلاردى ەۆروپاعا باستاپ كەلگەن الموش كوسەمدى اناسى ادامزاتتان ەمەس، «تۋرۋل» قۇستان (ماجار اڭىزدارىندا كەزدەسەتىن بۇركىت تەكتەس ەرتەگىلىك قۇس) تۋعان. ەتنوگراف عالىم ماجار اڭىزىن اباي ولەڭىمەن سالىستىرادى: «اباي ولەڭى ارقىلى ءبىزدىڭ بۇركىتتەن رۋدىڭ ارعى اناسى ۇرىقتانعانداي اسەر الامىز. وسى جاعدايدىڭ سەپتىگىمەن ءماديارلاردىڭ ارعى اناسى ەمەشەنىڭ تۇرىمتايدان ۇرىقتانعانى جونىندەگى ءتۇسى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. اباي بۇركىتتى ادەيى ءوز رۋىنىڭ قيالداعى ارعى تەگى دەپ ەسەپتەيدى دەي المايمىز، بۇل تۇجىرىمدى كەرىسىنشە ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ تەرەڭ سىرىن اشاتىن پسيحواناليتيكالىق تاسىلمەن وڭاي دالەلدەۋگە بولادى. سەبەبى اڭگىمە بولىپ وتىرعان كورىنىستىڭ ماعىنا جاعىنان ءۇش قاباتى بار. جوعارعى قابات: بۇركىتتىڭ تۇلكىمەن قاقتىعىسى. بۇل قاباتتىڭ ۇستىندە كورىنىپ تۇرعان جاي عانا سەزىمدىك سىرى بار. ورتاڭعى قابات: ماحاببات ماشاقاتى. بۇل قاباتتى اقىندىق قابات دەر ەدىك، سەبەبى بۇركىت قاقتىعىسىنىڭ استارلى ماعىناسى زور. تەرەڭ قابات: بۇل بۇركىتتەن رۋدىڭ ارعى اناسىنىڭ ۇرىقتانۋ ءساتى. ول اڭداۋسىز كۇردەلى قابات».  [5:4].

ياعني يوجەف تورما «قانسونار» ولەڭىن وقىپ وتىرىپ، ەليادا ايتقان ميفتىك ۋاقىتتاعى ارحايكالىق «ارعا اتا» تۇسىنىگىن تىرىلتەدى. ەليادانىڭ ايتۋىنشا ميفتەر ريتۋالدار ارقىلى ءومىر ءسۇرۋىن جالعاستىرا بەرەدى. اڭشىلىقتى ريتۋال دەسەك، العاشقى جارالۋ تۋرالى ميف بۇركىت پەن تۇلكى بەينەلەرى ارقىلى قايتالانىپ تۇر. ەكىنشىدەن بۇر سۋرەت «ارعى اتا» تۋرالى ءميفتىڭ قايتا جاڭعىرۋى دا بولۋى مۇمكىن. قايتا جارالۋدىڭ عۇرىپ دەڭگەيىندە كورىنىس بەرۋى ادامزات ءومىرى جويىلعانشا جالعاسا بەرمەك. ونىڭ ءبىر بەلگىسى ‒ العاشقى جارالۋ ۋاقىتىنا قايتا ورالۋ سيمۆولى [8:55].

قانسونار سول العاشقى ۋاقىتقا ورالۋدىڭ، تابيعاتتىڭ، جاراتىلىستىڭ پاك كەزەڭىن بەينەلەيدى. ميفولوگيالىق سانانىڭ تەرەڭ قاباتىنداعى  ميفتىك ۋاقىت  ‒ قانسونار، بۇركىت ‒ «ارعى اتا» ارحەتيپىنىڭ كورىنىسى، اسپان الەمىنىڭ،  جاراتۋشى كۇشتىڭ سيمۆولى.

كوپتەگەن حالىقتاردىڭ نانىم-سەنىمىندە بۇركىت شاماندىققا بايلانىستى اڭىز-ەرتەگىلەردىڭ كەيىپكەرى.  «ماجار ميفولوگياسىنداعى بۇل موتيۆ (باتىردىڭ سامۇرىقتىڭ بالاپاندارىن جىلاننان قۇتقارۋى – ر.م.) جانە ماجار كورولدىگىنىڭ شىعىسىنداعى وبلىستىڭ اتى تورونتال (قازاقتاردا - تۇرىمتاي، قىرعىزداردا -تۋرۋمتاي، باشقۇرتتاردا - تورومتاي), سونىمەن قاتار تۇركى تىلدەرىنەن ەنگەن اڭعا تۇسەتىن قۇستاردىڭ كونە ماجار اتاۋلارى (ماسەلەن، ماجار تىلىندەگى «شونكار»، قىرعىزشا «شۋمكار»، قازاقشا «سۇڭقار»، باشقۇرتشا «شوڭكار») ەرتە ۋاقىتتاردا ساياتشىلىقتىڭ قىرعىز باتىرى تولتويعا جانە ماناس، سەمەتەي، سەيتەك ەپوستارىنىڭ باتىرلارىنا قانشالىقتى جاقىن بولسا، ماجار xالقىنا دا سونشالىقتى جاقىن بولعانىن دالەلدەيدى»، - دەيدى يوجەف تورما [6: 100].

جەر بەتىندەگى العاشقى شاماننىڭ بۇركىتتەن جارالعاندىعى تۋرالى اڭىزدار ءسىبىر حالىقتارىندا دا ءجيى كەزدەسەدى. تۋرۋحان ياكۋتتارىندا بۇركىت العاشقى باقسىنىڭ جاراتۋشىسى بولىپ سانالادى. … ەنيسەي وستياكتارىندا،  تەلەۋتتەر، وروچتار جانە باسقا ءسىبىر حالىقتارىندا ءبىرىنشى باقسى بۇركىتتەن تۋعان نەمەسە كەم دەگەندە شاماندىقتى سودان ۇيرەنگەن [9:44].

بۋرياتتار مىنانى ايتادى: «اۋەلدە قۇدايلار (تاڭىرلەر) ‒ باتىستا، ال زۇلىم كۇشتەر شىعىستا بولعان. قۇدايلار ادامدى جاراتىپ، ولار جەردە زۇلىم كۇشتەر اۋرۋ مەن ءولىم تاراتقانعا دەيىن باقىتتى ءومىر سۇرگەن. قۇدايلار ادامدارعا اۋرۋ جانە ولىممەن كۇرەسۋ ءۇشىن باقسى جىبەرۋدى ۇيعارىپ ولارعا بۇركىتتى جىبەرىپتى-مىس. بىراق ادامدار ونىڭ ءتىلىن تۇسىنبەپتى، شىندىعىندا ولار جاي ءبىر قۇسقا سەنبەگەن ەدى. بۇركىت قۇدايلارعا قايتا ورالىپ، وعان ءتىل ءبىتىرۋىن سۇرايدى، ەڭ دۇرىسى ادامدارعا بۋريات شامانىن جىبەرۋ كەرەك دەيدى. قۇدايلار ونى جەر بەتىنە قايتارىپ، العاشقى كەزدەسكەن ادامىڭا شاماندىق دارىت دەپ بۇيىرادى. جەرگە ورالعان بۇركىت اعاشتىڭ استىندا ۇيىقتاپ جاتقان ايەلدى كورىپ، ونىمەن بىرگە تۇنەيدى. بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن ايەل ۇل تۋادى، ول "العاشقى شامان" بولادى. وسى اڭىزدىڭ ەندى ءبىر نۇسقاسىندا، ايەل بۇركىتپەن بايلانىسقا تۇسكەن سوڭ، ايەلگە تىلسىم كۇشتەر كورىنىپ، باقسىعا  اينالادى. سوندىقتان باسقا اڭىزداردا بۇركىتتىڭ پايدا بولۋى شامانعا اينالۋدىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە كورىنەدى. تاعى ءبىر اڭىزدا ءبىر بۋريات قىزى قويلارعا تۇسكەن  بۇركىتتى كورىپ، بەلگىنى ءتۇسىنىپ، باقسى بولۋعا ءماجبۇر بولعانىن ايتادى. ونىڭ شامانعا اينالۋى جەتى جىلعا سوزىلادى، ال قايتىس بولعان سوڭ «زايانعا» اينالىپتى («تىلسىم كۇش»،«پۇت») جانە ول ءالى كۇنگە دەيىن بالالاردى زۇلىم رۋحتاردان قورعايدى-مىس» [9:44].

ماجار عالىمى يوجەف تورمانىڭ  پايىمداۋىنان سوڭ ءبىز اباي سالعان سۋرەتتىڭ استارىنا ۇڭىلگەندەي بولامىز. اكادەميك زاكي احمەتوۆتىڭ «قانسوناردا» ولەڭىن تالداۋداعى ويلارى مەن ماجار تۇركىتانۋشىسىنىڭ پىكىرلەرى استاسىپ، اباي پوەزياسىنىڭ شوقتىعى بيىك ولەڭىنىڭ سان قىرلى تابيعاتىن اشۋعا باعىتتايدى. ەكى عالىمنىڭ زەرتتەۋلەرى ولەڭدەگى اڭشىلىقتىڭ سۋرەتتەلۋىن ءار ءتۇرلى عىلىمنىڭ- ءبىرى ادەبيەت تەورياسى تالداۋلارى، ەكىنشىسى ەتنوگرافيالىق جانە ەتنولوگيالىق زەرتتەۋلەر ‒ تۇرعىسىنان تۇسىندىرەدى. ەكى زەرتتەۋگە دە ورتاق سيپات - ولەڭنىڭ درامالىق تارتىسقا قۇرىلعانىن اتاپ كورسەتۋى. قازاقشا جاقسى بىلگەن ماجار عالىمىنىڭ زاكي احمەتوۆ زەرتتەۋلەرىن وقۋى ابدەن مۇمكىن. يوجەف تورما تالداۋى «قانسوناردا» ولەڭىنىڭ قازاق ادەبيەتى تەورەتيگى جازىپ كەتكەن پوەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى پايىمداۋلاردى ارى قاراي تارقاتىپ، وقيعالى ولەڭنىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ۇلتتىڭ ساناداعى ارحەتيپتەرىنە، بەينەلەردىڭ تەرەڭ قاباتتارىنا ۇڭىلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. احمەتوۆ ز. ابايدىڭ اقىندىق الەمى. الماتى. انا ءتىلى.1995
2. اۋەزوۆ م. اباي قۇنانباەۆ. مونوگرافيالىق زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار. الماتى. سانات. 1995. 320 ب.
3. قۇنانبايۇلى اباي. شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. الماتى. جازۋشى. 2016. 1 توم. 295 ب.
4. مارعۇلان الكەي. ەجەلگى جىر-اڭىزدار. الماتى. 367-بەت
5. تورما يوجەف. بۇركىتشىلىك داستۇرلەرى ابايدىڭ ولەڭدەرىندە. اباي جۋرنالى. 1996 ج. №1.
6. تورما يوجەف. تراديتسي وxوتى س بەركۋتوم ۆ كىرگىزسكوم نارودنوم ەپوسە. // پروستور. 1996. № 1. 100-بەت
7. فودور يشتۆان. كونە ماجارلاردىڭ ەتنيكالىق ساناسى جانە «عاجايىپ بۇعى» اڭىزى. ‒ Fodor, István 2006, Az ősmagyarság etnikai tudata és a Csodaszarvas-monda. Csodaszarvas. II.kötet (ed. Molnár Adam), Molnár Kiadó، Budapest, P. 9-37. (in Hung).
8. ەليادە ميرچا. سۆياششەننوە ي ميرسكوە. موسكۆا. مگۋ. 1994. 144 ستر. http://www.golubinski.ru/socrates/eliade/5.html سوڭعى قارالعان ۋاقىتى: 26.03.2023
9. ەليادە ميرچا. شامانيزم: ارحايچەسكيە تەحنيكي ەكستازا. كيەۆ. سوفيا. 2000. https://biblio.imli.ru/images/abook/folklor/Eliade_M._SHamanizm._Arhaicheskie_tehniki_ekstaza._2000.pdf سوڭعى قارالعان ۋاقىتى: 26.03.2023

راۋشانگۇل زاقانقىزى,

ف.ع.ك.، سارسەن امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتى، قازاق، ورىس فيلولوگياسى جانە جۋرناليستيكا كافەدراسىنىڭ سەنيور-لەكتورى

Abai.kz