دەموكراتيانى قالاي نىعايتۋعا بولادى؟ بۇل ماڭىزدى سۇراق. سەبەبى، دەموكراتيالىق پرينتسيپتەردى ادام ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىنا پايدالانۋعا بولادى. حالىقارالىق جاعدايدا، قوعام ومىرىندە، ءتىپتى، بۇگىنگى بۇزىلا باستاعان وتباسى، تۋعان-تۋىستار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا كوپتەگەن كەلەڭسىز جاعدايلار بار ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان، دەموكراتيانىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن ءبىلىپ، ولاردى نىعايتۋدىڭ ۇلكەن ماڭىزى بار. ول ءۇشىن اۋەلى دەموكراتيانىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن انىقتاپ الۋ كەرەك.

دەموكراتيالىق پرينتسيپ – ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى. بۇل ۇيلەسىمدىلىك قوعامنىڭ بارلىق جۇيەلەرىنە دە وتە قاجەت. بۇل دەموكراتيالىق ءپرينتسيپتى وتباسىندا، جاقىن تۋىستار، جالپى ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا قولدانۋ ارقىلى قوعام ءومىرىن ءبىر قالىپقا كەلتىرۋگە بولادى. ادامدار اراسىندا دۇرىس قارىم-قاتىناس بولۋ ءۇشىن ەركىندىك قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، بەلگىلى ءبىر ءتارتىپ كەرەك.

بۇرىنعى زاماندا ءومىر ۇيلەسىمدىلىگى ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر ارقىلى ساقتالىپ وتىرعان. قازىرگى زاماندا حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرى ۇمىتىلا باستادى. جاڭا زاماندا جاڭا ءادىس كەرەك. ول ءادىس – دەموكراتيا قاعيدالارى. دەموكراتيا قاعيدالارى اسىرەسە ءدىني قايشىلىقتاردى  شەشۋ جولىندا وتە ءتيىمدى. ءدىني اعىمدارعا تولىق ەركىندىك بەرىپ، بىراق ولار قوعام ومىرىنە زياندى بولماۋ ءۇشىن ولاردى زاڭ ارقىلى قاتاڭ ءتارتىپتىڭ اياسىندا ۇستاسا بولادى. مۇنداي تاجىريبە كوپتەگەن ەلدەردە بار. دەموكراتيانى ءدىن جولىندا قولدانۋ دەگەنىمىز، مىنە، وسى بولسا كەرەك.

وسىلاي دەموكراتيانى دۇرىس ءتۇسىنىپ، دۇرىس قابىلداپ،  قاعيدالارىن تولىق ورىنداعاندا قوعامداعى قانداي قيىن ماسەلە بولسا دا، ونى وڭاي شەشۋگە بولادى. ال دەموكراتيا قاعيداسى – تولىق ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى. ۇيلەسىمدىك بۇزىلعاندا قوعام ۇلكەن قيىنشىلىقتارعا ۇشىرايدى. رەۆوليۋتسيادان كەيىن حالىق ەركىندىك الىپ، بىراق ءتارتىپ السىرەگەن كەزدە ادامنىڭ قالاي قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەتىنىن وتكەن زامان تاجىريبەسىنەن بىلەمىز. ال وتباسىنا كەلەتىن بولساق، كەلىن مەن ەنەنىڭ اراسىندا، جۇبايىلار اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتەر جەكە باس ەركىنە باسا كوڭىل ءبولىپ، بىراق ولاردىڭ وزدەرىنىڭ مىندەتتەرىن ۇمىتۋدان بولاتىنى بەلگىلى جاعداي. ەركىندىك وسىلاي كۇش الىپ، تارتىپكە باعىنباي، ابايشا ايتقاندا، ءار ءىستىڭ بوعىن شىعارادى. ناتيجەسىندە وتباسى كۇيرەپ، قوعامنىڭ تىنىشتىعى بۇزىلىپ، ادامدار قايعى-قاسىرەتتىڭ قۇرساۋىنا شىعا الماي ءجۇر. وتباسىنىڭ وسىلاي كۇيرەۋى بۇكىل ادامزات قاۋىمىنا وتە قاۋىپتى دەۋگە بولادى. وتباسى كۇيرەپ، حالىق ءوسىمى بولماسا، ۋاقىت كەلە بۇكىل ادامزات جويىلىپ كەتۋى ىقتيمال ەمەس پە!

ال ادامزات وركەنيەتى ءۇشىن دەموكراتيا ۇيلەسىمدىلىگى عانا ەمەس، ونىڭ پرينتسيپتەرىنىڭ جەتىلۋ دەڭگەيلەرى دە وتە ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. سەبەبى – دەموكراتيانىڭ قۋاتى سولاردىڭ جەتىلۋىنە، ياعني ەرىك پەن ءتارتىپتىڭ قۋاتىنا بايلانىستى.

دەموكراتيانى نىعايتۋ جولدارى

دەموكراتيا بالا ءتارىزدى. ونى دا تاربيەلەپ، نىعايتۋ كەرەك. جاقسى نىعايعان دەموكراتيا قۋاتتانىپ، ەلدى وركەنيەتتىڭ شىڭىنا كوتەرەدى. ال جەتىلمەگەن دەموكراتيا، كەرىسىنشە، وركەنيەتتىڭ جولىن بوگەپ، ونى وسىرمەيدى. سوندىقتان، دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ دامۋ دارەجەسى ءارتۇرلى. دەموكراتيالىق قاعيدالار، ياعني ەلدى دامىتۋ پرينتسيپتەرى بۇل ەلدەردە بىردەي ەمەس.

دەموكراتيالىق پرينتسيپتەر – ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپ. بۇلار ونىڭ ەكى قاناتى ءتارىزدى. ۇشقان قۇستىڭ قابىلەتى ونىڭ قاناتتارىنىڭ قۋاتىنا بايلانىستى بولاتىنى سياقتى، دەموكراتيانىڭ قۋاتى دا ونىڭ ەكى قاناتى بولىپ تابىلاتىن ەركىندىك پەن قاتاڭ ءتارتىپتىڭ قۋاتىنا بايلانىستى. بۇل ەكەۋى كۇشەيگەن سايىن، دەموكراتيا دا نىعايا تۇسەدى. سوندىقتان، دەموكراتيانى جەتىلدىرۋ دەگەنىمىز – وسى ەكەۋىن جەتىلدىرۋ، ياعني ەركىندىككە جول بەرىپ، ءتارتىپتى كۇشەيتۋ بولىپ تابىلادى. قاتاڭ ءتارتىپ ورناپ، ءار ازامات ءوزىن تولىق ەركىن سەزىنەتىن ەلدەردە دەموكراتيا دارەجەسى وتە جوعارى. بۇل ەلدەردە ەرىك تە، ءتارتىپ تە جوعارى دەڭگەيدە. اقش، ەۋروپا ەلدەرىنەن وسىنى كورەمىز. ونداي ەلدەردىڭ دامۋىنا ەشقانداي سىرتقى كۇش اسەر ەتە المايدى.

ەركىندىك پەن ءتارتىپ دارەجەسى دەموكراتيا قۋاتىنا قالاي اسەر ەتەدى؟

ەركىندىك جان قاسيەتى بولعاندىقتان، ول نىعايعان سايىن تالاپ پەن جىگەردى كۇشەيتىپ، جاسامپازدىققا جول اشادى. ەركىندىك العان جان  ءوزىنىڭ جوعارى مۇراتىنا جەتۋ ءۇشىن ءتۇرلى قيىندىقتاردى جەڭىپ، شىڭدالادى. شىڭدالۋ بارىسىندا جۇرەك كوزى اشىلىپ، سانا-سەزىم وسەدى. ادامنىڭ جۇرەك كوزى اشىلىپ، ءومىر سىرلارىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە مۇمكىندىك الادى. «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى. ىشتەگى كىردى قاشىرسا، ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى» دەيدى اباي. وسىلاي جان تازارىپ، وي جۇيەسى وزگەرگەن سايىن ادام بولمىسى جەتىلىپ، رۋحاني كۇش پايدا بولادى. ادامي قاسيەتتەر جەتىلەدى. بۇل قاسيەتتەردى اباي ءوزىنىڭ «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق مالدان باسقا» ولەڭىندە «ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى: ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» دەپ بەرەدى. بۇلاردىڭ بارلىعى جان قاسيەتتەرى. مۇنداي شىڭدالعان قاسيەتتەر ادامعا ءومىردىڭ بارلىق قيىنشىلىقتارىن وڭاي جەڭىپ، تىرشىلىكتى قۋانىشپەن قابىلداي الادى. جۇرەك كوزى اشىلعان ادامدار دەموكراتيانى كۇشەيتىپ، قوعامدى وركەنيەتتىڭ شىڭىنا كوتەرەدى.

دەموكراتيا نەعۇرلىم قۋاتتى بولسا، وركەنيەتتىڭ دامۋى دا سولعۇرلىم جىلدام. دەموكراتيانىڭ قۋاتى ەركىندىك پەن ءتارتىپتىڭ مولشەرىنە بايلانىستى بولعاندىقتان، جان قۇمارىنان شىققان ەركىندىك ءتارتىپتى كۇشەيتەدى. يمان ىشكى تىرەك بولعاندىقتان، ونداي ادام ءوز مىندەتىن دۇرىس ورىنداپ، ءتارتىپتى قاتاڭ ۇستانادى. ال كۇشەيگەن ءتارتىپ، ءوز كەزەگىندە ەركىندىككە جول اشادى.   وسىلاي ەركىندىك پەن ءتارتىپ ءبىرىن-ءبىرى قولداپ، جەتىلدىرىپ وتىرادى. بۇل ەكەۋىن ساداقتىڭ ەكى باسىمەن سالىستىرۋعا بولادى. ساداقتىڭ ءبىر باسى قالاي تارتىلسا، ونىڭ ەكىنشى باسى دا سوعان سايكەس تارتىلادى. ساداقتىڭ وعىنىڭ ۇشۋ جىلدامدىعى مەن قۋاتى ونىڭ ەكى باسىنىڭ تارتىلۋ كۇشىنە بايلانىستى. سول سياقتى، دەموكراتيانىڭ قۋاتى دا ءوزىن قۇرايتىن ەركىندىك پەن ءتارتىپتىڭ قۋاتىنا بايلانىستى. ەگەر ءتارتىپ بولماسا، ەركىندىك ءوز ارناسىنان شىعىپ كەتەدى. انارحيا ورنايدى. وسىلاي ەركىندىكتىڭ، اباي سوزىمەن ايتقاندا، «ولشەۋىنەن اسىرسا، بوعى شىعادى». ءتارتىپ بوعىن شىعارماس ءۇشىن ەركىندىكتى ءبىر ارناعا سالىپ، باعىتتاپ وتىرۋى كەرەك. جانە، كەرىسىنشى، ەركىندىك بولماسا، ءتارتىپ جاندى كۇيزەلىسكە تۇسىرەدى. توتاليتاريزم ورنايدى. ءتارتىپ پەن ەركىندىك ۇيلەسىمدە بولسا، ناعىز دەموكراتيا ورنايدى. ونىڭ دارەجەسى وسى ۇيلەسىمدىلىككە بايلانىستى. ولار كۇشەيىپ، ۇيلەسىمدىلىگى بولسا، دەموكراتيا جوعارى دارەجەگە كوتەرىلەدى. ياعني، دەموكراتيا نىعايادى.

وسىلاي دەموكراتيالىق قوعامدا ەركىندىك پەن ءتارتىپتىڭ ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا ەكەنىن كورەمىز. ياعني دەموكراتيا قۋاتى ەركىندىك پەن ءتارتىپتىڭ قۋاتىنا بايلانىستى كۇشتى، نە بولماسا ءالسىز بولۋى مۇمكىن. بۇل جاعداي كەڭەس وداعى تاراعاننان كەيىن پايدا بولعان ەلدەردە نە سەبەپتەن دەموكراتيانىڭ ءالسىز ەكەنىن، جانە وركەنيەتتىڭ توقىراۋ سەبەبىن تۇسىندىرەدى. ەگەمەن بولعان ەلدەردە ەركىندىك تە، ءتارتىپ تە ءالى ءالسىز. سوندىقتان، بۇل ەلدەردە دەموكراتيا دا ءالسىز بولىپ، باتىس ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا، وركەنيەتىن ءالى دۇرىس جەتىلدىرە الماي وتىر.

دەموكراتيانى نىعايتۋ جولىنىڭ ەڭ ءتيىمدىسى – رۋحاني جاڭعىرۋ. جاندى تازارتىپ، جۇرەك كوزىن اشۋ كەرەك. سوندا ار-نامىس ويانىپ، تالاپ پايدا بولادى. بۇل جولدا اباي مۇراسى ۇلكەن عيبرات بولىپ تابىلادى. ول «بويدا قايرات، ويدا كوز، بولماعان سوڭ ايتپا ءسوز» دەيدى. ويتكەنى مۇنداي ادامداردا  «ىنساپ، ۇيات، تەرەڭ وي» جوق، سوندىقتان «ويلاعان جان جوق، جاۋىپ قوي» دەيدى. رۋحاني جاڭعىرۋ كەپىلىن اباي «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز، تالاپتىعا بولسىن كەز» دەپ بەرەدى. بىلىمدىدەن شىققان ءسوزدى ۇعۋ ءۇشىن ونى ەستيتىن قۇلاق كەرەك. كوپشىلىك قاۋىمنىڭ قۇلاعى بار – بىراق، ەستىمەيدى، كوزى بار – بىراق، كورمەيدى. «تانىماسسىڭ، كورمەسسىڭ، قاپتاعان سوڭ كوزدى شەل» دەپ اباي ونىڭ سەبەبىن تۇسىندىرەدى. ياعني، ارنەنىڭ سىرتقى سەزىم قابىلداي المايتىن ىشكى ءمانى بار. ول ءماندى تانىپ، كورۋ ءۇشىن جۇرەك كوزىن اشۋ كەرەك. رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى ادامداردىڭ جۇرەگىن تازارتىپ، دۇنيەنىڭ سىرتقى ءمانىسىن ەمەس، ىشكى ءمانىن ۇعۋعا ۇيرەتۋ كەرەك. سوندا تالاپ ارقىلى ءبىلىمدى بويعا ءسىڭىرىپ، وي-ءورىستى وزگەرتۋگە بولادى. ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي قاجى «ادامنىڭ ەڭ جامانى – تالابى جوقتىعى» دەگەن ەكەن. بۇل ءسوزدىڭ تەرەڭ ماعىناسى بار. «تالاپتى ەرگە نۇر جاۋار» دەپ حالىق تەگىن ايتپاعان. قىرىق ءتورتىنشى سوزىندە «ادام بالاسىنىڭ ەڭ جامانى — تالاپسىز. تالاپ قىلۋشىلار دا نەشە ءتۇرلى بولادى. ءھام تالاپتىڭ ءوزى دە ءتۇرلى-ءتۇرلى» دەيدى اباي. وسىلاي تالاپ ارقىلى ادامدار رۋحاني جاڭعىرىپ، قوعامدا دەموكراتيا كۇشەيەدى. تالاپ ەركىندىككە جول اشىپ، قوعامدا ءتارتىپ نىعايادى. تالاپ جاننان شىعاتىن قاسيەت بولعاندىقتان، ونى رۋحاني جەتىلۋ ارقىلى عانا وسىرۋگە بولادى. تالاپسىز ادام قايراتسىز، ونداي ادامداردى اباي «دالاداعى اڭدارسىڭ» دەپ باعالايدى.

سونىمەن، دەموكراتيانىڭ تيىمدىلىگى ەركىندىك پەن ءتارتىپتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ولاردىڭ قۋاتىنا دا بايلانىستى. نەعۇرلىم ادام ەركىندىگى تولىق جانە ءتارتىپ قاتاڭ بولسا، سولعۇرلىم دەموكراتيالىق ەلدىڭ دامۋ قارقىنى دا جوعارى بولادى.

دەموكراتيا – قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى. وركەنيەتتىڭ دامۋى دەموكراتيانىڭ قۋاتىنا بايلانىستى ءالسىز، نە بولماسا جىلدام بولۋى مۇمكىن.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ-عالىم

Abai.kz