تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». اباي رومانىنىڭ قيلى جولى (جالعاسى)
12.
1948 جىلى قاراشا ايىندا ءسابيت مۇقانوۆ ورتالىق كوميتەتكە شىعارماشىلىق وداقتىڭ اتىنان قولداپ «ابايدى» سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىندى. وسى ۇسىنىستى نەگىزگە الا وتىرىپ قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى قاراشا ايىندا «جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىن ي.ۆ.ستالين اتىنداعى ادەبي سىيلىققا ۇسىنۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. وندا:
«قازاق حالقىنىڭ ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ءومىرىن سۋرەتتەگەن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى وتكەندى سوتسياليستىك رەاليزم تۇرعىسىنان سۋرەتتەگەن، اۆتور قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اعارتۋشى – اقىن اباي قۇنانباەۆتىڭ جارقىن وبرازىن بەينەلەگەن قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ اسا ۇزدىك شىعارماسى ەكەنىن اتاپ وتە وتىرىپ، قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى:
جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىن 1948 جىلعى ي.ۆ. ستالين اتىنداعى ادەبي سىيلىققا ۇسىنۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى.
قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ»,– دەلىنگەن.
ال 1949 جىلى ستاليندىك سىيلىقتىڭ يەسى اتانعاننان كەيىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بەدەلى وداقتىق، الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، تۇلعالاردىڭ اراسىنداعى تالانت سالماعى سوعان قاراي اۋىتقي باستادى.
12.
1948 جىلى قاراشا ايىندا ءسابيت مۇقانوۆ ورتالىق كوميتەتكە شىعارماشىلىق وداقتىڭ اتىنان قولداپ «ابايدى» سسسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىندى. وسى ۇسىنىستى نەگىزگە الا وتىرىپ قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى قاراشا ايىندا «جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىن ي.ۆ.ستالين اتىنداعى ادەبي سىيلىققا ۇسىنۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. وندا:
«قازاق حالقىنىڭ ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ءومىرىن سۋرەتتەگەن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى وتكەندى سوتسياليستىك رەاليزم تۇرعىسىنان سۋرەتتەگەن، اۆتور قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اعارتۋشى – اقىن اباي قۇنانباەۆتىڭ جارقىن وبرازىن بەينەلەگەن قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ اسا ۇزدىك شىعارماسى ەكەنىن اتاپ وتە وتىرىپ، قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى:
جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىن 1948 جىلعى ي.ۆ. ستالين اتىنداعى ادەبي سىيلىققا ۇسىنۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى.
قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆ»,– دەلىنگەن.
ال 1949 جىلى ستاليندىك سىيلىقتىڭ يەسى اتانعاننان كەيىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بەدەلى وداقتىق، الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، تۇلعالاردىڭ اراسىنداعى تالانت سالماعى سوعان قاراي اۋىتقي باستادى.
بۇدان كەيىن ەكى تۇلعا دا بارلىق تۇرعىدان العاندا مارقايا باستادى. ءسابيت مۇقانوۆ ناعىز حالىقتىق جازۋشى، كوپتىڭ سۇيكىمدىسى، مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ تۇتقاسىنا اينالدى. ول كەڭەستىك قوعامداعى كەز-كەلگەن تۇلعامەن تەڭ سويلەستى، ۇكىمەت باسشىلارىمەن يىقتاس تۇردى، قازاق ەلىندە ونىمەن تەڭدەسەتىن بەدەل ەشكىمدە بولمادى. قانداي دەڭگەيدەگى ءتىزىم بولسا دا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ اتى ءبىرىنشى، عۇلاما قانىش ساتباەۆ ەكىنشى، ۇلى اكتەر قاليبەك قۋانىشباەۆ ءۇشىنشى، ەكى جاعىن تەڭشەپ وتىراتىن عابيت مۇسىرەپوۆ ءتورتىنشى، مىسىن باستىرماي ءتىسىن باسىپ وتىراتىن عابيدەن مۇستافين بەسىنشى، بۇلبۇل كۇلاش بايسەيىتوۆا التىنشى، ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ ... جەتىنشى، كەيدە التىنشى، بەسىنشى، ال جازۋشىلار اراسىندا ۇنەمى ءتورتىنشى بوپ اتالىپ ءجۇردى. بۇل «ءتىزىم ءتارتىبى» قاشان مۇحتار كوز جۇمعانشا وزگەرە قويعان جوق. مۇنىڭ ءوزى دە كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ كورىنبەيتىن قىسىمىنىڭ ءبىرى بولاتىن. وعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى دە ءۇنسىز مويىنسۇندى.
ال سىرتقى دۇنيەدە سولاي بولعانىمەن دە جازۋشىلاردىڭ ءوز ىشىندەگى ىلحامدىق تالقىدا مۇحتاردىڭ مىسى باسىم تۇردى جانە ول باسىمدىق «اباي» رومانىنىڭ كەزەكتى كىتابى جارىق كورگەن سايىن ۇدەي ءتۇستى.
سونىڭ ءبىر دالەلى، 1949 جىلى 30 قاراشا كۇنگى «قازاق سوۆەت ادەبيەتى سىنىنىڭ بارىسى مەن ماقساتى» اتتى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءىۇ پلەنۋمىن م.اۋەزوۆتىڭ اشۋى. بۇرىن مۇنداي جاۋاپتى جۇمىس سەنىپ تاپسىرىلا بەرمەيتىن. ماراپاتقا مارقايعان م.اۋەزوۆ سول جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنىڭ تابىستارىن ايتا كەلىپ، قازاقستان وپك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.شاياحمەتوۆتىڭ اتىنا:
«ءبىز، جازۋشىلار ون كۇندىكتىڭ بارىسىندا قازاقستان بولشەۆيكتەرىنىڭ جەتەكشىسى شاياحمەتوۆ جولداستىڭ جەكە ءوزىنىڭ بىزگە بولگەن كوڭىلى، بىزگە كورسەتكەن كومەگى ەسىمىزدە ۇمىتىلماستاي ساقتالدى. سونداي-اق ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى وماروۆ جولداستىڭ جانە ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىزدىڭ كورسەتكەن كومەگى ەسىمىزدەن كەتپەيدى»,– دەپ (№538 ءىس) قۇرمەت كورسەتتى.
بۇل م.اۋەزوۆتىڭ ۇكىمەت پەن پارتياعا قاراتىلعان العاشقى العاۋى. بارا-بارا ول ۇيرەنشىكتى، ءداستۇرلى، ايتىلۋعا ءتيىستى، ايتپاي كەتپەيتىن ءسوز ورامىنا اينالدى. بۇل – ءومىر ءماجبۇر ەتكەن زاڭدىلىقتىڭ ءبىرى ءارى ەرۋلىگە قايتارعان قارۋلى جاۋابى بولاتىن. الايدا سوعان دا قارامايتىن، قاراتپايتىن، قايىرىلمايتىن قارجاسۋلار ءالى الدا بولاتىن.
وسى ەكپىنمەن ماسكەۋ اتتانىپ، «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابىنىڭ ورىس تىلىندەگى باسىلىمىن قاتتى قاداعالاپ، ونى تەز باستىرۋدىڭ قامىنا شوگەل كىرىستى:
«... مەن موسكۆادا ويلاعانىمنان 20 كۇندەي ارتىق بوگەلدىم. «زناميا» رومانىمدى، جارىمىن پودستروچنيك كۇيىندە وقىسا دا قابىلداپ الىپ وتىر ەكەن. قازاقشا شىققان كىتاپتاعى قالپىنان ءبىر بەتىن ارتىق دەمەي تۇگەل الىپتى، سونىڭ ۇستىنە ەكى-ءۇش جەرگە ازىن-اۋلاق قوسىمشا سۇراپ ەدى. مەن ءوزىم قوسقان سوڭ جارىتىپ قوسايىن دەپ 3/2 ب.ت. ەتىپ جاڭا ستسەنالار قوسىپ بەردىم. قىسقاسى 18 كۇننىڭ ىشىندە ورىسشا-قازاقشاسى ارالاس 7 باسپا تاباق جازىپ وتكەردىم. ءونىمدى، شاپشاڭ ەڭبەك بولدى. ءبىر توپ سىنشى مەن جازۋشىلار وتە ىرزا بولىپ قالدى. قىسقارتپاي باسامىز دەيدى. نە نويابر، دەكابر ساندارىندا، نەمەسە 51 جىلدىڭ ءبىرىنشى نومەرى وسى رومانمەن باستالادى»,– دەپ مارقايا حات جازدى.
ونىڭ بۇل قاربالاستى شامىرقانۋى الداعى ۋاقىتتا جانتالاستى الاساپىرانعا ۇلاسارىن ول بىلگەن جوق. تۋرا سول كۇندەرى قازاق تاريحىنا، زيالىلارىنا الاشاپقىندى زاۋال اكەلەتىن قاراقۇيىن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان. دەگەنمەن يگىلىكتى ءىستىڭ باسى قايىرىلدى. «اباي جولى» دەگەن اتپەن جاريالانعان بۇل باسىلىم م.اۋەزوۆتىڭ كۇتكەنىنەن كەشىگىپ شىقتى. ونىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى – اۋدارمانىڭ كەشىگۋى، ءتيىستى رەداكتسيالىق ەسكەرتۋلەرگە ساي وزگەرىستەرگە، قوسىمشالارعا قاتىستى بولعان سياقتى. جۋرنال رەداكتسياسىنىڭ تالابى، اسىرەسە، ورىستىق ىقپالدىڭ بارىنشا كەڭ قامتىلۋىن قاراستىرۋعا اكەپ سايدى. جۋرنال قىزمەتكەرلەرىنىڭ (ماكاروۆ، ۆ.كاتيپوۆ) الماتىعا قايتا-قايتا سوققان جەدەلحاتىنان، ونداعى:
«رومان كەيبىر تۇزەتۋلەردى قاجەت ەتەدى. تەزىرەك ماسكەۋگە كەلۋىڭىزدى وتىنەمىز. قولجازبا تۋرالى پىكىردى اۆياقاتىناسپەن جولدادىق ماكاروۆ»، «قوسىمشا مىندەتتى تۇردە كەرەك. مۇقانوۆتىڭ رومان جونىندە قانداي پىكىر بىلدىرگەنىن جەدەل حات ارقىلى جىبەرىڭىز»، «كوجەۆنيكوۆتىڭ نەگىزگى ەسكەرتۋى پاۆلوۆ تۋرالى. ونى سىزبەن كەلىسە وتىرىپ ءوزىمىز جوندەيمىز. جالپى جاعداي قولايلى»، «جىگىتەكتەرگە قارسى بارىمتاعا اتتانباق بولعان بايلاردىڭ ارەكەتىنە بازارالى قالاي قارايدى، سونى مىندەتتى تۇردە كورسەتۋ كەرەك. ويتكەنى بۇل وقيعا سونىڭ ءوزىنىڭ بارىمتاسىنىڭ كەسىرىنەن تۋدى ەمەس پە»,– دەگەن سوزدەرىنەن بۇل انىق بايقالادى.
ءتىپتى ۆ.كوجەۆنيكوۆتىڭ ءوزى ورىس دەموكراتتارى ميحاەليستىڭ، دولگوپولوۆتىڭ، گروسستىڭ اتتارىنان سەسكەنىپ ولاردى – ميحايلوۆ، پاۆلوۆ دەگەن جاناما ەسىمدەرگە اۋىستىرۋعا قاقپايلادى. چەرنىشەۆسكيدىڭ نەمەرەسى وسىعان وراي ءجيى حات جازعان. ال جۋرنالدىڭ س.مۇقانوۆتىڭ پىكىرىنە ەرەكشە ىنتا قويۋى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قىرعيقاباقتى بىلگەندىكتەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جوعارى جاقتاعى سەستى قاباقتان سەسكەنۋىن بايقاتادى. الدە بىرەۋ مۇنى كرەملدىڭ ۇگىت-ناسيحات بولىمىنە جەتكىزگەنى انىق. ەكىنشى كىتاپتىڭ ورىسشا اۋدارماسى جۋرنالعا باسىلماي جاتىپ ونىڭ باس رەداكتورى ۆ.كوجەۆنيكوۆ بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى م.ا. سۋسلوۆقا «م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىنىڭ «زناميا» جۋرنالىندا جاريالانۋ بارىسىنداعى رەداكتورلاردىڭ جۇمىسى» تۋرالى:
«م.اۋەزوۆپەن بىرگە ىستەلگەن رەداكتسيالىق جۇمىستىڭ باستى ەرەكشەلىگى، ءبىز ونى ەكى رەت شاقىرىپ الىپ، ونىڭ كىتابىمەن ۇزاق ۋاقىت وڭدەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. ونىڭ نەگىزگى ناتيجەسى اۋەزوۆپەن رەداكتسيانىڭ بىرىگىپ ىستەگەن اسا اۋقىمدى جۇمىسىنىڭ تىزبەسى جولدانىپ وتىرعان ءتور بەتتە تولىق كەلتىرىلگەن: اسا كوپ كولەمدەگى تاريحي ماتەريالداردى اقتارۋعا جانە ونى زەرتتەۋگە، كلاسسيكتەردى وقۋعا تۋرا كەلدى، ورىس دەموكراتتارى مەن ورىس مادەنيەتىنىڭ قازاق حالقىنىڭ قوزعالىسىنا ىقپالى تۋرالى ارحيۆ دەرەكتەرىن ىزدەستىرۋگە دە كوپ ۋاقىت كەتتى. بۇل اسا ۇلكەن ماڭداي تەردى توككەن ەڭبەك بولدى، ءبىز بۇل ماتەريالداردىڭ بارلىعىن اۋەزوۆتىڭ – ورىس قونىستانۋشىلارى كەلگەندەگى قاقتىعىستاردى سۋرەتتەيتىن كورىنىستەرگە نەگىز ەتۋى ءۇشىن دايىندادىق. ءبىز وعان ءار مەكەمەدەن، ءار ءتۇرلى ارحيۆتەردەن ولاردىڭ قالاي قونىس اۋدارعانىن، قالاي قابىلداعانىن باياندايتىن كولەمدى كورىنىستەر تۋرالى وتە مول دەرەكتەر ۇسىندىق...»,– دەپ تۇسىنىك بەرۋگە ءماجبۇر ەتتى.
بۇعان قاراعاندا م.اۋەزوۆتى جاتاقتار مەن داركەمبايعا قوسىلىپ: «تەگىمىز باسقا بولعانىمەن دە، تابىمىز ءبىر!»،– دەپ ارباعا جەگۋلى اتىن دوعارىپ جىبەرىپ، قولىنا تاياعىن الا سالىپ، جاتاقتارعا كومەكتەسۋگە تۇرا شاباتىن شودىردىڭ وقيعاسى وسى ماسكەۋدە جازىلسا كەرەك. جالپى قازاق ومىرىنە جات كورىنىس بولسا دا، كەلەر جىلدارداعى ءبىراز پالەدەن باسىن اراشالاۋعا سەپتىگىن دە تيگىزدى.
روماننىڭ جاريالانباي جاتىپ مۇنشاما دۇرلىكتىرۋىنىڭ سەبەبى «پراۆدانىڭ» قازاق ۇلتىنىڭ رۋحانياتىنىڭ ءشات-شالەكەيىن شىعارعان ماقالاسىنا تىكەلەي بايلانىستى ەدى. ول وسى قاربالاس تۇسىندا ءتونىپ كەلە جاتقان قاۋىپتى سەزىپ قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيديۋمىنا:
«اباي جولى» رومانىنىڭ سوڭعى وڭدەلگەن نۇسقاسى... «زناميا» جۋرنالىنىڭ 1951 جىلعى №8-9 ساندارىندا جاريالاندى، بۇل روماننىڭ تولىق نۇسقاسى ورىس تىلىندە «سوۆەتسكي پيساتەل»، قازاق تىلىندە «قازمەمكوركەمادباستان» شىقپاقشى. روماننىڭ سوڭعى نۇسقاسىنا بۇكىلوداقتىق باسپاسوزدە جوعارى، جاعىمدى باعا بەرىلدى. قازان ايىندا «يزۆەستيادا» – ز.كەدرينانىڭ، قاراشا ايىندا «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» – لەبەدينسكيدىڭ، قاڭتاردا (1952) «بۇكىلوداقتى راديودا» – سكوريننىڭ ماقالالارى بەرىلدى. وندا: «قاساقانا تەرىس پىكىر تانىتپاعان جەردىڭ بارلىعى دا (اكادەميانىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ كەيبىر قىزمەتكەرلەرىنەن اڭعارىلىپ قالعانىنداي), روماننىڭ جاڭا نۇسقاسى قازاقستانداعى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتىڭ اشكەرەلەنۋىنە بايلانىستى اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ جانە وعان قوسا وزگە دە كوپتەگەن قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ جىبەرگەن قاتەلىكتەرى تۋرالى پارتيالىق ءادىل سىنعا قايتارعان ىسكەرلى، شىعارماشىلىق تولىق جاۋابى بولىپ تابىلادى»،– دەپ باعالاعان.
«اباي» رومانى تۋرالى وتكەن جىلعى جاڭا مالىمەتتەردى پرەزيديۋمنىڭ نازارىنا ۇسىنامىن. قازىرگى كەزگە دەيىن رومان ونداعان تىلدەرگە، سونىڭ ىشىندە چەح، رۋمىن، پولياك جانە بولگار تىلدەرىنە اۋدارىلدى. بۇگىندەرى قىتاي، نەمىس، ۆەنگەر، ۋكراين، قىرعىز تىلدەرىنە اۋدارىلىپ جاتىر. رومان ورىس تىلىندە 12 باسىلىم كوردى، ونىڭ تورتەۋى كوپشىلىك تارالىم، قازىر ونىڭ سانى جارتى ميلليون دانادان استى»,– دەپ ماعلۇمات بەردى.
دەگەنمەن دە الاڭداۋى ورىندى ەدى. اۋەزوۆتىڭ دە، «ابايدىڭ» دا كورەشەگى كوزىنە كورسەتىلەتىن كۇن دە سونداي ءبىر قاتەرلى جىلدامدىقپەن جاقىنداپ كەلە جاتقان بولاتىن. ول كۇننىڭ بۇلتىن قويىلتۋعا وسى ورىس تىلىندەگى باسىلىم دا «ۇلەسىن» قوستى. ابايدىڭ:
وزىڭدە بارمەن كوزگە ۇرىپ،
ارتىلام دەمە وزگەدەن.
كۇندەستىگىن قوزدىرىپ،
اۋرەگە قالما ەزبەدەن،–
دەگەنىنىڭ كەرى كەلدى.
بۇرىنعى «قازاقى قىرقىلجىڭعا» ەندى ورىستىق وكتەم موجانتوپايلىق ارالاستى. الاڭعا تولى كوڭىلىنىڭ كۇدىگى باسىلماي «توبىقتىلاردىڭ ماسكەۋدەگى وتاۋىنىڭ يەسى» زويا كەدريناعا 1951 جىلى 18 تامىز كۇنى:
«ورتالىق باسپاسوزدەن رومان تۋرالى پىكىر كۇتەمىن. «زنامياداعىلار»: رومان جونىندە بارىنەن بۇرىن «پراۆدادان» جاقسى ساياسي ماقالا كۇتىپ وتىرعاندىقتارىن ايتىپ ەدى. ارينە، بۇل وتە جاقسى، كىتاپ تۋرالى سىني جانە ادەبي ماقالالاردىڭ تاپتىرمايتىن باستاماسى بولار ەدى»،– دەپ استارلى تاپسىرما بەرگەن بولاتىن.
بۇل ەمەۋىرىندى زويا سەرگەەۆنا ءتۇسىنىپ، قارىمى جەتكەنشە ورىنداعانىن جوعارىداعى مالىمدەمەدەن اڭعارامىز. الايدا، م.اۋەزوۆكە دە، ز.كەدريناعا دا پارتيانىڭ زۇلپۇھارى – «پراۆدا» وزگەشە سىباعا دايىنداپ جاتقان بولاتىن. ۇزاماي سول سىباعانىڭ مۇشەلىگىن مۇقانوۆپەن تولىقتىرىپ «تاباعىمەن» تارتتى.
ءبىر جىلدان كەيىن پالەنبايلار مەن تۇگەنبايلاردىڭ كۇنى تۋدى. ول كۇندەرى س.مۇقانوۆ پەن م.اۋەزوۆتىڭ قاقتىعىسى شىرقاۋلى شىرماۋىنا جەتىپ، ءبىرىنىڭ ومىرىنە ءبىرى قاۋىپ ءتوندىردى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
