ماسەلەنىڭ ءمانى

ماسەلەنىڭ ءمانى

مارگينالدىق – (لاتىنشا-margo -شەتكى، شەكارا) ءداستۇرلى تۇردە جەكە تۇلعانىڭ قانداي دا ءبىر الەۋمەتتىك قاۋىم­داستىققا تولىق سىڭىسپەي، ەكى نەمەسە بىر­نەشە الەۋمەتتىك قاۋىمداستىقتاردىڭ اراسىندا ءارى-ءسارى كۇي كەشىپ، شەكارالىق جاعدايدا قالىپ قويۋىن بەينەلەيتىن ۇعىم. بۇل ادامنىڭ پسيحيكاسىن وزگەرتىپ، باعىت-باعدارى مەن ۇستانىمدارىنا، ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋى مەن ءومىر سالتىنا قاتتى ىق­پال ەتەتىن قاتەرلى قۇبىلىس. بۇل ۇعىم­دى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ عىلىمي اينالىسقا ەندىرۋشىلەردىڭ ءبىرى – امەريكاندىق سوتسيولوگ روبەرت ەزرا پارك بولىپ تابىلادى. ول «ادامزات مي­گرا­تسياسى جانە مارگينالدى ادام» دە­گەن ەڭبەك جازىپ، ميگرانتتاردىڭ جاڭا الەۋمەتتىك ورتاعا بەيىمدەلۋىندە تۋىندايتىن قيىندىقتاردى تالدايدى. ميگرانتتار وزدەرىنىڭ ءوسىپ-ونگەن ورتاسىنان اجىراي وتىرىپ، جاڭا الەۋمەتتىك ورتاعا قوسىلۋعا ارەكەت جاسايدى. بۇل ارەكەتتىڭ جامان جەرى – ميگرانت وزىمەن تەكتەس ورتادان بوگدەلەنەدى، ال، قاتارىنا قوسىلۋعا ۇمتىلىپ وتىرعان جاڭا ورتا ونى تولىقتاي قابىلدامايدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ميگرانت «مادەني گيبريدكە»، ياعني، دۇباراعا اينالىپ، «ەكى كەمەنىڭ باسىن ۇستاعان سۋعا كەتەدى» دەگەنگە ۇقساس جاعداي قالىپتاسادى. باستاپقىدا، «مارگينالدىق» مادەني قاراما-قايشىلىقتى بەينەلەۋشى ۇعىم رەتىندە قولدانىلعانىمەن، ۋاقىت وتە كەلە، الەۋمەتتىك ورتا مەن مارتەبەنىڭ ءتۇرلى وزگەرىستەرىن سيپاتتايتىن امبەباپ ۇعىمعا اينالدى. كەيىنىرەك، «مارگينالدى سۋبەكت»، «مارگينالدى كەڭىستىك»، «مارگينالدى تىرشىلىك ەتۋ» دەگەن تۋىندى سوزدەر قالىپتاستى. مۇنىڭ بارلىعى ارالىق جاعدايلاردى، وتپەلى كەزەڭدەردىڭ تابيعاتى مەن ساپاسىن ايقىنداۋشى ۇعىمدار.

جەكە ادامنىڭ مارگينالدىعى ءيندي­ۆيدتىڭ بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپقا تولىق كىرمەۋىمەن سيپاتتالادى: كىرگىسى كەلەتىن توبى ونى بوتەنسىنىپ، تولىق قابىلدامايدى، ال، ءوزىنىڭ «تۋعان» الەۋ­مەتتىك ورتاسى ونى ساتقىن رەتىندە ساناپ، تەرىس اينالادى. وسىلايشا، ينديۆيد بىرنەشە توپتىڭ ءومىر سالتى مەن داستۇرلەرىن شالا-شارپى ۇستانىپ، ءدۇبارا كۇي كەشۋگە ءماجبۇر بولادى. مارگينالدانعان ينديۆيدتەر كوبەيە كەلە، مارگينالدىق توپتى قۇرايدى. كوپ جاعدايدا بۇعان ىقپال ەتەتىن فاكتورلار – قوعامنىڭ قالىپتاسقان الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنىڭ وزگەرۋىنە اكەلىپ سوعاتىن، ساياسات پەن ەكونوميكاداعى جاڭا ىقپالدى توپ­تاردىڭ تۋىنداۋى بولىپ تابىلادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە، مارگينالدىق توپتار ءداستۇرلى قالىپتاسقان توپتاردى ىعىستىرىپ، شەشۋشى ءرول ويناۋعا قابىلەتتى ەكەندىگى تاريحي تاجىريبەدە دالەلدەندى. مىسالى، كەڭەستەر وداعى تۇسىنداعى كوممۋنيستەردىڭ بيلىك باسىنا كەلۋىن الساق. باستاپقىدا ازشىلىق بولىپ، استىرتىن رەۆوليۋتسيالىق قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ينديۆيدتەر توپتاسا كەلە، ۇلكەن ساياسي كۇشكە اينالدى. ولار ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى، ۇلتتىق جانە ءدىني داستۇرلەردى ىسىرىپ تاستاپ، كوممۋنيستىك يدەولوگيانى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىستى، جەتپىس جىل بويىنا اتەيزم مەن سوتسياليزم يدەياسىنا نەگىزدەلگەن قوعام قۇردى. كەڭەستىك قوعامداعى الەۋمەتتىك ستراتيفيكاتسيا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان داستۇردەن بولەك جولمەن ءجۇردى. ياعني، ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلەتىن، قاناۋشى بايلار مەن ەزىلگەن كەدەيلەرگە بولىنەتىن تاپتىق انتوگونيستىك جىكتەلۋمەن ەمەس، ءبىلىم مەن كاسىپتىڭ، ەڭبەك پەن بىلىكتىلىكتىڭ نەگىزىندە ىرىكتەلەتىن ينتەلليگەنتسياعا، جۇمىسشى مەن شارۋاعا ءبولىندى. بۇل قوعامنىڭ ءوزى مارگينالدىق ەدى، ياعني، ارالىق سيپاتتا بولاتىن: ادامداردى ۇلتقا جىكتەۋ ايىپتالدى، «كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتى» دەگەن جالپى ۇعىم بولدى; كوممۋنيست بولۋ – يدەالعا اينالدى; ءدىندى اتەيزم «جەڭدى». وسىلايشا، «ۇلتشىل»، «ەسكىنى اڭساۋشى»، «ءدىندار» دەگەن ءتۇرلى ايىپتاۋشى تەڭەۋلەردەن قورىققان كەڭەس ادامدارى ارالىق سيپاتتاعى، مارگينالدى قۇندىلىقتاردى باسشىلىققا الا وتىرىپ ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلدى. ياعني، كسرو مارگينالداردىڭ مەملەكەتى ەدى. قازاقتاردىڭ ورىستانۋى مەن مۇسىلماندىقتان قالۋى، اسىرەسە، قالالىق قازاقتاردىڭ اتا-بابا جولىنان اداسىپ، وزدەرىنىڭ تۋعان انا ءتىلى – قازاق ءتىلىن ۇمىتۋى، جاپپاي ورىس تىلىنە بەت بۇرۋى وسىناۋ كەڭەستىك كەزەڭدە باستالدى. كەڭەستىك داۋىردە قازاقتاي كۇشتى مارگينالدانعان ۇلت بولماعان شىعار ءسىرا… نە تازا قازاق ەمەس، نە تولىق ورىس ەمەس، نە ناعىز مۇسىلمان ەمەس، ەڭ باستىسى – كوممۋنيست بولسا بولعانى… وسىنداي ۇستانىمداعى قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىنىڭ كوپتەپ مارگينالدانۋى ۇلتتىڭ مارگينالدانۋىنا ىقپال ەتتى. سونىڭ زاردابىن ءالى تارتۋدامىز…
بۇرىن-سوڭدى ادامزات تاريحىندا بول­ماعان، جاعىمدى-جاعىمسىز ەرەك­شەلىكتەرى جەتەرلىك، كەڭەستىك الىپ يمپە­ريانىڭ تۇبىنە قايتا قۇرۋ مەن «جاڭا مارگينالدار» جەتتى. بۇعان سىرتقى ساياسي كۇشتەردىڭ دە ىقپالى كۇشتى بولعانى بەلگىلى. اقش ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىن 1953-1961 جىلدار ارالىعىندا باسقارعان اللەن داللەس كسرو-نى ىشتەن ءىرىتىپ-ءشىرىتىپ قۇلاتۋدىڭ، حالقىن مورالدىق ازعىنداۋدىڭ جوسپارىن ازىرلەگەن. بۇل جوسپار اقىرىنداپ ورىندالدى، حح ع. 90 جىلدارى كسرو ىدىراپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن ەندى الىپ جاتقان ءولىارا كەزەڭدە قوعامدىق سانا ابدىراپ، وتانداستارىمىز ءارى-ءسارى كۇيگە تۇسكەنى بەلگىلى. قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ءجۇردى: توتاليتارلىق ساياسي جۇيە دەموكراتيالىققا ترانسفورماتسيا­لاندى، سوتسياليستىك جوسپارلى ەكونوميكا نارىققا الماستى، يدەولوگيالىق شەكتەۋلەردىڭ ورنىنا ادام قۇقىعى مەن بوستاندىعىنا نەگىزدەلگەن قۇن­دىلىقتار كەلدى. كەڭەستىك حالىق دەگەن جاساندى ۇعىمنىڭ تاس-تالقانى شى­عىپ، ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋى، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ جاڭعىرۋى جەدەل قارقىنمەن ءجۇردى. مۇنىمەن ءبىر مەزگىلدە، ەركىندىك پەن رومانتيكاعا تولى سياقتى كورىنگەن باتىستىق ءومىر-سالتى مەن بۇقارالىق ارزانقول مادەنيەتكە ەلىكتەۋشىلىك قاباتتاسا ءوربىدى. باستاپقىدا بۇرىنعى «كەڭەس حالقى» جاپپاي مارگينالدىق كۇيگە تۇسكەندەي بولدى. كەشەگى كوممۋنيستەر دەموكرات، ليبەرال، بيزنەسمەن، ۇلتشىل بولىپ شىعا كەلدى… اتەيست بولىپ جۇرگەندەر ءتىلىن كاليماعا كەلتىرىپ، ءدىندى ۇستانىپ، تىپتەن، كەيبىرى تاقۋالىق جولعا ءتۇستى. ينتەلليگەنتسيا جاۋتاڭداعان جەتىمنىڭ كۇيىن كەشىپ، جۇمىسشى جۇمىسسىز قالدى، شارۋا جەرسىز قالدى. كەڭەستىك داۋىردە قالىپتاسقان الەۋمەتتىك جىكتەلۋ جۇيەسى جويىلىپ، الەۋمەتتىك قابات (ستراتا) قالىپتاسۋىندا ماتەريالدىق يگىلىكتەر شەشۋشى ءرول ويناي باستادى. الداپ-ارباۋ، قورقىتىپ-ۇركىتۋ، ساۋدا-ساتتىق جولىنا تۇسكەندەردىڭ، جەكەشەلەندىرۋ مەن جەمقورلىقتى دوڭگەلەتىپ جۇرگىزىپ، پايداعا بەلشەسىنەن باتقانداردىڭ ايدارىنان جەل ەستى. وسىلايشا، اركىمنىڭ قابىلەتى مەن مۇمكىندىگىنە ساي كەلەتىن كەشەندى مارگينالدانۋ پروتسەسى بۇكىل قوعامدى قامتىدى. دەگەنمەن، «جەتىم قوزى تاسباۋىر، تۇڭىلەر دە، وتىعار» دەمەكشى، كەشەگى «كەڭەستىك حالىق» قىسقا مەرزىم ىشىندە جاڭا جاعدايعا بەيىمدەلۋگە ءماجبۇر بولدى. ۋاقىت تالابىنا ساي، تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارىنا اينالىپ، دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋعا، نارىقتىق ەكونوميكانى مەڭگەرۋگە بەل شەشە كىرىسىپ كەتتى. ياعني، پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى بۇكىل حالىق وتپەلى كەزەڭدى باستان وتكەردى. باستاپقى كەزەڭدە – كەڭەستەر وداعىنىڭ حالقى; ارالىق كەزەڭدە – مارگينالدىق ساتى; سوڭعى كەزەڭدە – تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارى. بىراق، بۇدان مارگينالدانۋ پروتسەسى توقتاپ قالادى دەگەن وي تۋماۋى ءتيىس. مارگينالدار قاشاندا بولعان جانە ولار الدا دا بولا بەرمەك. سول سياقتى، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ، ەگەمەندى ەل بولۋىمەن مارگينالداردىڭ زامانى ءبىتتى دەسەك تە قاتەلەسەمىز، قازاقستاندىق قوعامعا ءتان مارگينالدار قازىر دە ەل ىشىندە ءوزىنىڭ جانباقى تىرشىلىگىن جاساپ جاتىر.
وسى جەردە ءمان بەرەتىن نارسە – مارگينالدانۋدى تەك قۇلدىراۋ مەن توزۋ دەگەن ماعىنادا تۇسىنبەۋىمىز كەرەك. ول كوبىنەسە قوعامداعى جان-جاقتى ءوربيتىن كولبەۋ جانە جوعارى-تومەن جۇرەتىن تىك الەۋمەتتىك ۇتقىرلىقپەن (موبيلدىلىك) بايلانىستى. ەگەر دە، مارگينالدانۋ قوعامدىق قۇرىلىمنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋى (رەفورما، توڭكەرىس) ناتيجەسىندە بولسا، وندا بۇل قوعامداعى الەۋمەتتىك مارتەبەنىڭ جاپپاي وزگەرۋىنە اكەلىپ سوعادى. سوعان قاراماستان، مارگينالدى توپتار جاڭا الەۋمەتتىك قۇرىلىس جاعدايىنىڭ وزىندە ەكىنشى قايتارا وزىندىك ورنىن تابۋعا تىرىسادى. بۇل ارەكەت وزگە توپتارمەن باسەكەلەستىككە، الەۋمەتتىك ورتادا باسقالارعا قاراعاندا ىقپالدى ورىن الۋعا باعىتتالعان بىتىسپەس كۇرەسكە ۇلاسادى. ناتيجەسىندە بۇقارانىڭ ۇتقىرلىعى بەلسەندى بولا تۇسەدى، تىپتەن، مۇنداي كۇرەس شيەلەنىسىپ كەتسە، توڭكەرىستەر مەن كوتەرىلىستەرگە ۇلاسىپ كەتۋى دە مۇمكىن. مەملەكەتتىك اۋقىمداعى الەۋمەتتىك كەڭىستىكتە ءداستۇرلى بۇقارالىق توپ پەن ۇساق مارگينالدىق توپتىڭ اراسىنداعى كۇرەس توقتاماي ءجۇرىپ وتىرادى. مارگينالدىق توپتار قوعامدا ورىن تابۋعا جان-تانىمەن تىرىسىپ باعادى. مىسالى، مارگينالدىق كۇي كەشىپ جۇرگەن ەتنيكالىق ازشىلىق وكىلدەرىنىڭ پىسىقاي، كاسىپكەر، شىعارماشىل بولۋىمەن قاتار، ولاردىڭ قىلمىسكەر، پارا بەرگىش، ارىزقوي، بالەقور بولىپ كەلۋىنىڭ ءبىر سىرى وسىندا جاتىر. وزدەرىنىڭ مارگينالدى بەت-بەينەسىن ليبەرالدىق بەتپەردەمەن كولەگەيلەپ، اينالاسىنا سەزدىرمەۋگە تىرىسادى. ولار ءداستۇرلى توپتارمەن تەكە-تىرەسىپ، الەۋمەتتىك ورتادا ىقپالدى ورىن الۋ ءۇشىن بار قابىلەتتەرىن سالادى (قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلگىش حامەلەون سياقتى), قولىنان كەلەتىن بارلىق ءادىس-تاسىلدەر مەن قۇرالداردى پايدالانىپ باعادى، قىسقاسى، ارامزا باسەكەلەستىكتەن تايىنبايدى. سول سياقتى، ءداستۇرلى توپتاردىڭ اراسىنان، اسىرەسە، ۇلتتىڭ ىشىنەن شىعاتىن مارگينالدار وسال ەمەس. مىسالى، مارگينالدانعان «شالا قازاقتاردى» الايىق. ولار دا، وزدەرىنىڭ قوعامداعى الەۋمەتتىك مارتەبەسىن، لاۋازىمىن، بايلىعىن، قول جەتكىزگەن تۇرمىس-تىرشىلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ايانباي كۇرەسەدى. بۇل كۇرەس جولىندا ۇلتتىڭ ىشىنەن شىققان ءدۇبارا مارگينالدار وزدەرىنىڭ ۇلتىنا، انا تىلىنە، ءداستۇرلى دىنىنە، ۇلتتىق ءدىلى مەن سالت-داستۇرىنە، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق مۇددەگە كەرەعار كەلەتىن ناقۇرىس ارەكەتتەر جاساۋدان تايىنبايدى. اتا-باباسىنىڭ ارۋاعىن سىيلامايدى. ويتكەنى، ولار قازاق ۇلتىنان اجىراپ قالعان، ال، ورىسقا نەمەسە باسقا ۇلتقا سىڭىسە الماعان. ءوزى قازاق، سانا-سەزىمى مەن ءسوزى ورىس بولىپ تابىلاتىن مارگينال بۇكىل قازاقستاندىق قوعامنىڭ ءوزى سياقتى ءدۇبارا بولىپ قالۋىن قالايدى. سوندىقتان، ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋدىڭ ورنىنا كەلەمەجدەپ-كەمسىتىپ، ونىمەن قارسىلاسادى. جاۋدىڭ تىرلىگىن جاساپ، ۇلتتىق ار-نامىستى اياققا تاپتايدى. بەت-الپەتى، اتى-ءجونى قازاق بولعانىمەن، بويىنان قازاقىلىقتىڭ ءيسى دە شىقپايتىن مۇنداي مارگينالداردان ەرىكسىز قاۋىپتەنەسىڭ.

«قازاقستاندىق مارگينالدار» دەگەن كىمدەر؟

ال ەندى، وسى ءبىر قىتىمىرلاۋ سۇراق­قا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك. جالپى، قازاق­ستانداعى مارگينالداردى بىرنەشە توپقا جىكتەۋگە بولادى. ءبىرىنشى توپ، مەملەكەت قۇرۋشى، ءتول ەتنوس سانالاتىن قازاق ۇلتى­نىڭ ىشىنەن شىققان مارگينالداردىڭ توبى (بۇلاردىڭ ءوزىن ۇشكە بولۋگە بولادى: 1) «شالا قازاقتار»، 2) رۋشىلدار، 3) جەرشىلدەر); ەكىنشى توپ – ۇلتتىق بەلگىسى بويىنشا مارگينالدىق جاعدايعا ۇشىراعان دياسپورالار; ءۇشىنشى توپتا ورنىققان مەكەندەرىنەن ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ءماجبۇرلى نەمەسە ەرىكتى تۇردە اۋىپ، جۇمىس ىزدەگەن، ارمان قۋعان ميگرانتتار (سىرتقى جانە ىشكى كوشى-قون); ءتورتىنشى توپقا – ءدىني بەلگىسى بويىنشا ءوز ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى ۇستاناتىن دىنىنەن بەزىپ، باسقا ءدىني اعىمعا ءوتىپ، ءتۇرلى سەكتالارعا مۇشە بولىپ، ساندالعاندار; بەسىنشى توپتا – ءبىلىمى مەن كاسىبي بىلىكتىلىگى بويىنشا ارالىق جاعدايدا قالعاندار; التىنشى توپ – قازاقستانداعى ترانسۇلتتىق كومپانيالاردا قىزمەت ىستەيتىن، كوسموپوليتتىك سانا-سەزىمدەگى جۇمىسشىلار مەن ءىرى بيزنەستىڭ وكىلدەرى; جەتىنشى توپ – دەۆيانتتى مىنەز-قۇلىقتى، مورالدى دەگراداتسياعا ۇشىراعاندار; جانە سەگىزىنشى توپ – دەموگرافيالىق بەلگى بويىنشا – جاس جانە جىنىس ەرەكشەلىكتەرى بويىنشا ءوزىن-ءوزى انىقتاي الماي جۇرگەندەر. ەندى، وسى جاساعان جىكتەۋىمىزدىڭ ءمانىن اشۋ ءۇشىن تارقاتىپ ايتايىق. ولاي بولسا، «قازاق دەسەڭ، وزىڭە كەلىپ تيەدى» دەمەكشى، ۇيات تا بولسا، وزىمىزگە جاقىن، ءبىرىنشى توپتاعى «قازاقى مارگينالداردان» باستاۋعا تۋ­را كەلەدى. قازاقتاردىڭ ۇلتتىق دەڭگەيدە مارگينالدانۋى مەن «شالا قازاقتاردىڭ» تۋىنداۋى كەڭەستەر وداعى داۋىرىندە باس­تاۋ العانىنا الگىندە عانا ازداپ توق­تالدىق. كەڭەستىك كەزەڭدە ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە باسىمدىق بەرىلۋى ءوزىنىڭ ناتيجەسىن بەردى: قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا ورىس ءتىلى شەشۋشى رولگە يە بولدى. قازاق مەكتەپتەرىنەن ورىس مەكتەپتەرىنىڭ ۇلەسى باسىم بولدى، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم ورىس تىلىندە بەرىلدى، مەملەكەتتىك قىزمەت ورىسشا جۇرگىزىلدى. قازاقتاردىڭ ساناسىندا «ورىسشا بىلمەسەڭ ادام بولمايسىڭ» دەگەن قاساڭ قاعيدا قالىپتاستى. وسىنىڭ كەسىرىنەن كومپارتيانىڭ بيلىك قۇرعان جەتپىس جىلىندا قازاق ۇلتى ءوزىنىڭ انا تىلىنەن ايىرىلىپ قالا جازداعانى دا بەلگىلى. ۇلتتىڭ ساپالىق كورسەتكىشىن انىقتاۋشى بولىگى – ۇلتتىق ەليتا بولىپ تابىلادى. ال، «كەڭەستىك» قازاقتاردىڭ ەليتاسى نەگىزىنەن ورىس ءتىلدى بولدى. ولار وزدەرى عانا ورىستانىپ قويماي، ۇرپاقتارىن دا ورىستاندىرىپ جىبەردى. تىپتەن، ەلىمىزگە تانىمال كەيبىر اقىن-جازۋشىلارىمىز بەن عالىمدارىمىز، ونەر تارلاندارى، مەملەكەتتىك جانە قوعام قايراتكەرلەرى تايلى-تۇياعىمەن ورىستاندى. وبالى نە كەرەك، قازاق ۇلتىنىڭ ىشىنەن جىك شىعىپ، قازاقشا بىلمەيتىن «شالا قازاقتاردىڭ» توبى تۋىندادى.
جالپى، «شالا قازاقتاردىڭ» ماسەلەسى كوپ ايتىلىپ، كوپ جازىلا جاۋىر بولعان، قوردالى ماسەلەلەردىڭ قاتارىندا. بۇل تۇرعىدا توپ جارىپ تۇرعان شىعارمالارعا اقيىق اقىنىمىز م.شاحانوۆتىڭ ۇلتتىق نامىستى جانيتىن جالىندى ولەڭدەرىن، ا. ءالىمۇلىنىڭ الماستاي وتكىر سىن ماقالالارىن، ا.ايتالىنىڭ پايىمدى عى­لىمي ەڭبەكتەرىن جاتقىزۋىمىزعا بولادى. اسىرەسە، ا. ءالىمۇلى «وتكىردىڭ ءجۇ­زى» اتتى جيناعىنداعى «قازاقستاندى كوسموپوليتيزم ەلەسى كەزىپ ءجۇر» اتتى سىن-ماقالاسىندا ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا قۇرامىنداعى تالاي «شالا قازاق» مارگينالدىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ بەرگەن.
«شالا قازاقتار» قازاقشا بىلمە­گەنىمەن، ورىسشا ويلايدى جانە سويلەيدى، ورىسشا جوعارى ءبىلىم العان، قوعامدا جوعارى الەۋمەتتىك مارتەبەگە، كۇشتى ەكونوميكالىق ءال-اۋقات پەن بيىك ساياسي مانساپقا قول جەتكىزگەن. ءالى كۇنگە دەيىن ولاردىڭ قازاقستاندىق قوعامدا ىقپالى كۇشتى، ءتۇرلى سالالاردا شەشۋشى ءرول اتقارادى. سويتە تۇرا، «شالا قازاقتاردىڭ» قازاق تىلىنە سەلسوق قاراپ، ساتقىندىق جاسايتىنى بارىمىزگە ءمالىم. تاۋەلسىزدىگىمىزدى العانىمىزعا جيىرما جىلدان اسسا دا، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە اياعىنا نىق تۇرا الماۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى وسىندا جاتىر.
تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى جاڭعىرعانى قۋانتادى. بىراق، ۇلتتىق سانا سەزىم، ۇلتتىق ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋ پروتسەسىمەن قاتار ءجۇرىپ كەلە جاتقان – رۋلىق ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋ. ارينە، «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز» دەيتىن اتالى سوزگە توقتاعان ءاربىر قازاق ءوزىنىڭ جەتى اتاسىن، رۋى مەن ءجۇزىن بىلەدى. دالا فيلوسوفياسى نەگىزىندە قازاقتار جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاي، ۇلتتىڭ تەكتىك (گەندىك) ساپاسىن ساقتاپ كەلدى. بۇل تۇرعىدان العاندا قازاقتىڭ ءوز رۋىن ءبىلۋى دۇرىس-اق. ءبىزدىڭ ايتقالى وتىرعانىمىز بۇل ماسەلەنىڭ جاعىمسىز جاقتارى. ءوزىن قازاقپىن دەي وتىرىپ، رۋ-رۋ، تايپا-تايپا بولىپ ءبولىنىپ، ءوزارا تالاس-تارتىسقا ءتۇسۋى قازاقتاردىڭ ۇلت رەتىندە ىشتەي مارگينالدانۋىن تەرەڭدەتەدى. ۇلتتىق بىرتۇتاستىققا سىزات تۇسىرەدى. قازىر ءتۇرلى رۋلاردىڭ تاريحىن جازۋ، شەجىرە قۇراستىرۋ، ارۋاقتارعا اس بەرىپ، ات شاپتىرۋ بويىنشا قازاق رۋلارىنىڭ اراسىندا قۇددى ءبىر باسەكە ءجۇرىپ جاتقان سىڭايلى. ىسىراپشىلدىق پەن بەكەرگە مال شاشۋدى ايتپاعاندا، اسىرە دارىپتەۋ مەن ماقتاۋدىڭ اسەرىنەن ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ بۇرمالانۋ قاۋپى تۋىنداۋدا.
رۋشىلدىقپەن قاتار، قازىر ەلىمىزدە جەرشىلدىك دەگەن دەرت تە قوزىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. قازىر جوعارى بيلىك ەشەلونىنىڭ وزىندە كلانداردىڭ تۋىنداعانى تۋرالى ماسەلە قوعامدىق پىكىردە كوپ قوزعالىپ ءجۇر. باتىس قازاقستاندىق كلان، وڭتۇستىك كلانى دەگەن سياقتى جەرلەستىك توپتار بار ەكەندىگى ايتىلادى. جەرشىلدىك – تومەنگى دەڭگەيدەگى پاتريوتتىق سەزىمگە جاتادى، ءار ادامعا ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەر ىستىق. بۇل سەزىم وڭىرلىك دەڭگەيدە بولسا قۇبا قۇپ، جەرلەستەر وزدەرىنىڭ اۋىلىن، اۋدانى مەن وبلىسىن دامىتىپ، كوركەيتۋگە ءبىر كىسىدەي اتسالىسسىن. قىزعىش قۇس تا ءوزىنىڭ باتپاقتى كولىن سۇيەدى. بىراق، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جەرشىلدىككە ۇرىنۋ ورعا جىعاتىن جاعىمسىز قۇبىلىس. ول جالپىۇلتتىق پاتريوتيزمگە كەرى اسەر ەتۋشى فاكتورلاردىڭ قاتارىنا كىرەدى. ي.كرىلوۆتىڭ مىسالىنداعى اققۋ، شورتان، شايان سياقتى اركىم جان-جاققا تارتقان جەردە بىرلىك بولمايدى. سوندىقتان دا، رۋشىلدىق ء(ترايباليزمنىڭ) پەن جەرشىلدىكتىڭ مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىنا كەڭىنەن تارالۋى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە قاۋىپ توندىرەتىن قاتەر. مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى، جۇمىس تاجىريبەسى ەمەس، لاۋازىمدى باسشىمەن رۋلاس نەمەسە جەرلەس بولۋى شەشۋشى فاكتورلارعا اينالۋىنان، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، بۇكىل ەل-جۇرتىمىز زارداپ شەگەتىن بولادى. وسىنداي قاۋىپ-قاتەرلەردەن ساقتانۋىمىز قاجەت. قازاقتىڭ ىشكى تۇتاستىعىن بۇزعىسى كەلەتىن رۋشىلدىق، جەرشىلدىك اڭگىمەمەن ەل بىرلىگىن بۇلدىرگىسى كەلەتىن كۇشتەردىڭ پايدا بولۋى ەلباسىدان باستاپ ءاربىر قازاقتى الاڭداتادى. ەلباسىمىز ايتقانداي، «قازاقتىڭ بىرلىگى – ەلدىگىمىزدىڭ كىلتى، ەڭ باستى ماسەلەسى. قازاقتى ەشۋاقىتتا سىرتتان جاۋ العان ەمەس. قازاق السىرەسە، الاۋىزدىقتان السىرەگەن، كۇشەيسە، بىرلىكتەن كۇشەيگەن».
ەلىمىزدەگى مارگينالداردىڭ ۇلكە­نىرەك بولىپ تابىلاتىن ەكىنشى توبى – وزدەرىن قازاقستاننىڭ ازاماتتارى سانايتىن وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنەن، ياعني، دياسپورالاردان قۇرالادى. ولار پسيحولوگيالىق تۇرعىدا، كەڭ اۋقىمداعى قازاقستاندىق جانە تار باعىتتاعى ۇلتتىق سانا-سەزىمدەردىڭ جەتەگىندە قاتار جۇرەدى. بىزدەگى وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى وسى شاقتاعى ءومىرى مەن بولاشاعىن قازاقستانمەن، قازاق ۇلتىمەن تىعىز بايلانىستىرا وتىرىپ، ونىمەن ءبىر مەزگىلدە وزدەرىنە ءتان ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ۇستانىپ، ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءدىنىن، ت.ب. دامىتۋدا كەڭ مۇمكىندىكتەرگە يە بولىپ وتىر. بۇعان قوسا، ەلىمىزدەگى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى – ورىس ءتىلى. وسىلايشا، قازاقستاندىق دياسپورالار بەينە ءبىر، پارالەلدى 3D ولشەمدى الەمدە، ۇشكە جارىلىپ ءومىر كەشىپ جاتقانداي بولادى: ءبىرىنشى، ازاماتتىق ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋى بويىنشا; ەكىنشى، ۇلتتىق ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋى بويىنشا; ءۇشىنشى، تىلدىك قارىم-قاتىناس ورتاسى بويىنشا. الەم­نىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندەگى دياسپورالار مەن ميگرانتتار 2D جاعدايىندا ءومىر كەشەدى، ياعني، ولاردا ءبىرىنشى جانە ءۇشىنشى بەلگى ءبىرتۇتاس: ازاماتتىق ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋ مەن تىلدىك قارىم-قاتىناس ورتاسى ءبىر (مىسالى، فرانتسيادا فرانتسۋزشا، گەرمانيادا نەمىسشە، رەسەيدە ورىسشا ت.ب.). ماقالانىڭ باستاپقى جاعىندا اتى اتالعان امەريكاندىق عالىم ر.ە. پاركتىڭ زەرتتەگەن قۇبىلىسى دا وسى بولاتىن.
ءسوزدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعاسىن، ەلباسىمىز «قازاقستان-2050» ستراتەگيالىق باعدارلاماسىندا: «2050 جىلعى قا­زاقستاندىقتار – ءۇش تىلدە سويلەيتىن ءبىلىمدى، ەركىن ادامداردىڭ قوعامى» بولاتىنىن ايتسا، بيىلعى ءساۋىر ايىندا وتكەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ XX سەسسياسىندا «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى: ءبىر حالىق — ءبىر ەل — ءبىر تاعدىر» اتتى تاقىرىپتا سويلەگەن سوزىندە: «قازاق جەرى 100-دەن استام ەتنوستاردى بىرىكتىردى. ارينە، وسى ەتنوستىق ارالۋاندىقتىڭ ءبارى ءبىرتۇتاس ۇلتقا اينالۋى ءۇشىن جاقسى تسەمەنت قاجەت. بۇگىندە ۇلتتى بىرىكتىرۋشى باستى فاكتور قازاق ءتىلى ­– مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ وتىر» دەگەنىن ايتا كەتكەندى ءجون كوردىك. ياعني، ءۇش ءتىلدى ءبىلۋىمىز كەرەك، ال، جاپپاي قازاقشا سويلەۋىمىز قاجەتتىلىككە اينالۋى شارت. بۇل مىندەتتىڭ ناقتى ىسكە اسۋى ءۇشىن قازاقستاندىق دياسپورالاردىڭ سانا-سەزىمى ەكى ولشەمگە نەگىزدەلۋى ءتيىس: ءبىرىنشى – جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە – ازاماتتىق ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋى قازاقستاندىق، ال، مەملەكەتتىك جانە ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى – قازاق ءتىلى بولۋى بويىنشا; ەكىنشى – بەلگىلى ءبىر ۇلت دەڭگەيىندە – قانداي دا ءبىر ەتنوستىڭ وكىلى رەتىندە ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋى بويىنشا. بىراق، قازاقستان كونستيتۋتسياسىندا «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەگەن قا­عيداعا قوسىمشا «ورىس ءتىلى – رەسمي ءتىل» دەگەن تىركەستىڭ بولۋى، وعان «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ۇستانىمىنىڭ مىنگەسۋى ەل حالقىنىڭ ازاماتتىق-ۇلتتىق-تىلدىك دەڭگەيلەردە ارالىق كۇي كەشۋىن كۇشەيتىپ وتىر.
قازاقستاندىق مارگينالداردىڭ ءۇشىنشى توبىن سىرتقى جانە ىشكى ميگرانتتار قۇرايدى. ەلىمىزگە سىرتقى ميگرانتتار نەگىزىنەن كورشىلەس قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، قىتاي سياقتى ەلدەردەن ەنۋدە. قىتايلىق ميگرانتتاردىڭ ويى ارىدە جاتىر: ولار جۇمىس ىستەۋدى عانا ەمەس، وزدەرىنە قالىڭدىق تاۋىپ، قازاققا «كۇيەۋ بالا» بولۋدى دا ويلاستىرادى. قازاقستان سياقتى مول قازبا بايلىقتارى جوق بولۋىنان ورتالىق ازيالىق كورشىلەرىمىزدە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋال قيىن ەكەنى بەلگىلى. قۇداي جارىلقاعان قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ استى-ءۇستى كەنگە تولى، شيكىزاتقا نەگىزدەلگەن ەكونوميكامىز دامىپ، «گاستاربايتەرلەردى» ەڭبەكاقىسى تومەن قارا جۇمىسقا جەگەتىن دارەجەگە جەتتىك. بىراق، بۇدان بارشا قازاقستاندىق جوعارى جالاقىلى جۇمىسپەن قامتىلىپ، ەلىمىزدە قارا جۇمىس ىستەيتىن ادام قالمادى دەگەن وي تۋماۋى ءتيىس. قازاقستانداعى اۋىل-ايماقتاردىڭ حالقى نەگىزىنەن جۇمىسسىز ەكەنى بارشامىزعا ءمالىم. وسىدان كەلىپ ەل ىشىندەگى ستيحيالىق كوشى-قون ءورشيدى، «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك» دەپ، كەز كەلگەن اقى تولەنەتىن جۇمىس ىزدەگەن ىشكى ميگرانتتار اۋىلدان قالاعا قاراي شۇبىرۋدا. ىشكى ميگرانتتاردىڭ باسىم بولىگى قاراكوز قازاقتار ەكەندىگى قىنجىلتادى.
عالىمداردىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى دالەلدەگەندەي، ميگرانت دەگەن – مارگينال، جارتىكەش تۇلعا بولىپ تابىلادى. سىرتقى ميگرانت ءوزىنىڭ ەلىنە وكپەلى، شەتەلدەن پايدا تابۋعا دامەلى جات جۇرتتىق ادام. ىشكى ميگرانت بولسا، نە قالالىق ەمەس، نە اۋىلدىق ەمەس، ەكىراداعى وتانداس. ەكەۋى دە ءدۇبارا، باس پايدالارىن ويلاعان، ارالىق كوڭىل-كۇيدەگى ادامداردىڭ توبىندا. كۇنكورىستىڭ قامىمەن، تاڭسارىدەن كەشقۇرىمعا دەيىن قارا جۇمىسقا جەگىلىپ، ازىپ-توزىپ جۇرگەن پاقىر ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى ايقىنداۋى قيىندايدى، قۇندى­لىقتار جۇيەسى وزگەرەدى. پسيحولوگتار مەن كريميناليستەر ميگرانتتاردىڭ قاتارىندا مورالدىق دەگراداتسياعا ۇشىراعانداردىڭ، قىلمىسكەرلەر مەن دەۆيانتتى مىنەز-قۇلىقتى ادامداردىڭ كوپ بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى دەپ تۇسىندىرەدى. قازاقستانداعى جۇمىسسىزدىق وزەكتى ماسەلەلەردىڭ قاتارىندا، «ءوزىن-ءوزى جۇمىس­پەن قامتىعاندار» دەپ اتالاتىن، ويدان شىعارىلعان الەۋمەتتىك كاتەگوريا قاتارىنا كىرگەندەر دە شىنىن ايتقاندا، كادۋىلگى جۇمىسسىزدار. «جۇمىسپەن قامتۋ-2020» باعدارلاماسىنىڭ قابىلدانۋى تەگىن ەمەس. جۇمىسسىزدىقتى ازايتۋ ءۇشىن تەك قانا يندۋستريالدىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ ازدىق ەتەدى، بىزگە اگروونەركاسىپ كەشەنىن دە دامىتىپ، اۋىل-ايماقتاردى اگرارلىق سەكتوردا جۇمىسپەن قامتۋدى مەملەكەت قولىنا الۋى ءتيىس. مەملەكەتتىڭ قولداۋىنسىز اۋىل شارۋاشىلىعىن اياققا تۇرعىزۋ قيىن، بۇل جەردە قىتايلىق مودەرنيزاتسيا تاجىريبەسىنەن ۇيرەنەتىن نارسە كوپ. اۋىل-ايماقتاعى ەل-جۇرت جۇمىسپەن قامتىلمايىنشا، ولاردىڭ قالاعا قاراي جوڭكىلۋى توقتامايدى. ال، ستيحيالىق ۋربانيزاتسيا پروتسەسى سان-الۋان الەۋمەتتىك پروبلەمالاردى تۋىنداتارى ءسوزسىز. جالپى، مارگينالدانۋدى ۋشىقتىراتىن زاڭسىز سىرتقى كوشى قون دا، رەتتەلمەگەن ىشكى ميگراتسيا دا قاۋىپسىزدىككە قاتەر ءتوندىرۋشى فاكتورلاردىڭ قاتارىندا.
ءتورتىنشى توپتاعى ءدىني مارگينالدار – اتا زاڭىمىزدا بەكىتىلگەن ار-وجدان بوستاندىعىنا ماس بولىپ، اتا-باباسى ۇستانعان ءداستۇرلى دىننەن بەزىپ، باسقا ءتۇرلى ءدىني اعىمدار مەن سەكتالارعا وتكەن­دەردەن قۇرالعان. قازاقستاندا نەگىزىنەن مۇسىلماندار مەن پراۆوسلاۆ مۇسىلماندار تۇراتىندىعىنا قاراماستان، جيىرما جىل ىشىندە ونداعان كونفەسسيالار، ءىرىلى-ۇساقتى نەشە-ءتۇرلى سەكتالار تۋىنداپ، اشىق ءارى بەلسەندى ميسسيونەرلىك ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ قاتارلارىن مارگينالدانعان وتانداستارىمىزبەن تولىقتىردى. يسلامدا ءدىندى ساتۋ، اللاعا سەرىك قوسۋ ەڭ اۋىر كۇنا دەپ ەسەپتەلەتىنىنە قاراماستان، اتا-اناسى ەسى­مىن ازان شاقىرىپ قويىپ، سۇندەتكە وتىرعىزعان كەيبىر «مۇسىلماندار» يەگوۆا كۋاگەرىنە، كريشناعا، حريستيانعا، ديانەتيككە، يوگاعا، ت.ب. اينالدى. ەندى بىرەۋلەرى «ناعىز مۇسىلمان» بولامىز دەپ، زىكىرشىگە، تابليگشىگە، ۋاحابيتكە، ت.ب. ۇرىندى. قىس­قاسى، سەكتانتتار ازاماتتاردىڭ ساناسىن تۇمانداندىرىپ، باستارىن ابدەن سەر­گەلدەڭگە سالدى. كۇيزەلگەن جانداردىڭ نانىم-سەنىمدەرىن شايقالتىپ، ءدىني مارگينالدارعا اينالدىردى. ۇزاق ۋاقىت «زايىرلى مەملەكەتپىز، ءدىن – اركىمنىڭ جەكە ءىسى» دەگەن قازاقستاندىق بيلىك ءدىني ەكسترەميزم ۋشىعىپ، تەرروريستەر بوي كورسەتە باستاعان كەزدە عانا ءدىن ىسىنە ارا­لاسا باستادى. تىپتەن، 2011 جىلعى 18 مامىردا پرەزيدەنتتىڭ № 84 جارلىعىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى رەسمي تۇردە قۇرىلدى. ءدىني قىزمەت پەن ۇيىمدارعا قاتىستى زاڭناما قاتاڭداتىلدى. ەكسترەميستىك، تەرروريستىك، الاياقتىق باعىتتاعى سەكتالاردىڭ «قارا ءتىزىمى» جاسالدى. جىل باسىنان بەرى قازاقستاننىڭ ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى 500 سايتتىڭ مازمۇنىنا تالداۋ جۇرگىزىپ، ونىڭ ىشىندە قۇقىققا قايشى سيپاتتاعى ماتەريالدار بار 20 شەتەلدىك عالامتور رەسۋرسىن انىقتادى. دۇرىس باعىتتا ءدىني ساۋات اشۋعا ءمان بەرىلۋدە. جالپى، ەلىمىزدە ءدىني مارگينالدانۋعا قارسى قارقىندا ارەكەت جاسالۋدا. ءبىر وكىنىشتىسى، ءدىني مارگينالداردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، اداسقان وتانداس-قانداستارىمىزدى كەرى قايتارۋ وتە قيىن.
قازاقستاندا مارگينالداردىڭ بە­سىنشى توبىنداعى ءبىلىمى مەن كاسىبي بىلىكتىلىگى بويىنشا ءدۇبارا بولىپ، ارا­لىق جاعدايدا قالعاندار جەتىپ ارتىلادى. پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ادامداردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – جاپپاي دەرلىك ساۋاتتى، باسىم بولىگىنىڭ جوعارى نەمەسە ورتا كاسىپتىك ءبىلىمى بار. كەڭەستەر وداعى توتاليتارلى بولعانىمەن، سوتسياليستىك قوعام قۇرىپ، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك ورناتا الدى. ءبىلىمنىڭ كەز-كەلگەن ءتۇرى حالىق ءۇشىن تەگىن، ال، ءبىلىمدى مامانداردىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋى وتە جوعارى دەڭگەيدە بولدى. وداق ىدىراعان سوڭ، ميلليونداعان ەڭبەكشى جۇمىسسىز قالىپ، قارا بازاردى جاعالادى. ورتا بىلىمنەن وزگە ءبىلىم الۋ تۇرلەرى نەگىزىنەن اقىلى جۇزەگە اساتىن بولدى. قىسقاسى، نارىق حالىقتى قارىق قىلدى. قازىر جوعارى ءبىلىمدى مامان ەكەنىن راستايتىن ديپلومى بار قانشاما قازاقستاندىق ءوزىنىڭ العان ءبىلىمىن مۇلدەم قاجەت ەتپەيتىن سالالاردا ەڭبەك ەتىپ، جان باعۋدا. ونىڭ ۇستىنە، جىل سايىن وتاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىن مىڭداعان ستۋدەنت تامامداعانىمەن، ولاردىڭ دا باسىم بولىگى ءوزى وقىعان كاسىپتى يگەرۋگە ەمەس، ناسىبىنە بۇيىرعان جۇمىستى ىستەۋگە ءماجبۇر. سەبەبى، زاۋىت-فابريكالار وتە از، ينفراقۇرىلىم دامىماعان، اۋىل شارۋاشىلىعى تۇرالاپ قالعان، ال، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر سانىن قىسقارتۋ ءجۇرىپ جاتىر. وسى جەردەن كاسىپتىك تۇرعىداعى مارگينالدار تۋىندايدى. نە ءبىلىمدى وقىعان ەمەس، نە بىلىكتى مامان ەمەس، تاعى ءبىر ءدۇبارا، الەۋمەتتىك ديلەتانت توپ قوعامعا توپ ەتىپ قوسىلادى. مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن «ديپلوممەن اۋىلعا» سياقتى باعدارلامالار پايدا بولادى. كاسىبي مارگيناليزم – بۇگىنگى قازاقستاندىق قوعامنىڭ وتكىر شىندىعى.
قازاقستاندا قىزمەت ىستەيتىن كوسموپو­ليتتىك سانا-سەزىمدەگى ترانسۇلتتىق كوم­پا­نيانىڭ وكىلدەرى مەن ءىرى بيزنەستىڭ وكىلدەرىنەن قۇرالعان التىنشى توپ — ىقپالى كۇشتى مارگينالدار ەكەنى داۋ­سىز. ويتكەنى، قولدارىندا قوماقتى قارجىلىق جانە اقپاراتتىق رەسۋرستار بار، بيلىككە لوببي جاساپ، ىقپال ەتۋگە قابىلەتتى. كوسموپوليتتىك سانا جەتەگىندە جۇرگەن باي-ماناپتار تاعدىرلارىن بەلگىلى ءبىر مەملەكەتپەن نەمەسە ۇلتپەن ايقىندامايدى، وزدەرىن «الەم ازاماتىمىز» دەپ ەسەپتەيدى، اسا ءىرى كاپيتالدىڭ يەلەرى رەتىندە عالامدىق ەكونوميكا مەن جاھاندانۋ پروتسەسىنىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرى بولىپ تابىلادى. ولاردا ناقتى ءبىر وتان دەگەن ۇعىم بولمايدى، بيزنەستەرىن جۇرگىزۋگە قولايلى، جەكە باسى مەن وتباسى مۇشەلەرىنە ءومىر سۇرۋگە جايلى، كاپيتالىن ساقتاپ، كوبەيتۋگە مۇمكىندىك بەرىلسە بولعانى، سول جەردى ۋاقىتشا «وتان» ساناپ، ساعالايدى. قازاقستاندىق زاڭناماعا قايشى كەلەتىنىنە قاراماستان، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى قوس ازاماتتىق جاساتىپ العان. «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىن» دەمەكشى، الدا-جالدا ەل باسىنا كۇن تۋسا، ولار شەتەلگە تايىپ تۇرادى. بۇل از بولسا، سوڭعى كەزدەرى جەمقورلىق ارەكەتتەرى اشكەرە بولعان قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەر شەتەلگە قاشاتىندى شىعاردى. ءجاي عانا باس ساۋعالاپ قاشپايدى، ەل بايلىعىنان، مەملەكەت بيۋدجەتىنەن قىمقىرىپ-جىمقىرعان ميلليون-ميلليارد قارجى-قاراجاتىن الدىن الا شەتەلدەردىڭ بانكتەرىنە اۋدارىپ قويادى. كەشە حالىق سەنگەن، بۇگىن قاشقىن-قىلمىسكەرگە اينالعان ءىرى شەنەۋنىكتى مارگينال دەسەك دە، كوسموپوليت دەسەك تە بولادى. ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردە «مەن ۋاقىتشا اداممىن، كوماندا بيلىكتە تۇرعاندا، مۇمكىندىكتى بارىنشا پايدالانىپ، بايىپ قالۋىم كەرەك» دەگەن پسيحولوگيا باسىم سياقتى. ەلباسىمىز ايتقانداي، شەنەۋنىكتەر وزدەرىنىڭ قالىققا قىزمەت كورسەتۋشى ادام ەكەندەرىن ۇمىتقالى قاشان.
جوعارىدا اتالعان كوسموپوليتتەر توبىمەن سالىستىرساق، اراسى جەر مەن كوكتەي بولارلىق جەتىنشى توپ — دەۆيانتتى مىنەز-قۇلىقتى، مورالدى دەگراداتسياعا ۇشىراعان ماس­كۇنەم، ناشاقور، قىلمىسكەر، جەزوكشە سياقتى پەندەلەردەن قۇرالعان. ءناپسىسىن تيا الماعان ماسكۇنەم مەن ناشاقور ادامگەرشىلىك ساپالاردان ايىرىلىپ، ەكى اياقتى جانۋار كەيپىنە قالاي تۇسكەنىن بايقاماي دا قالادى. نە تولىققاندى ادام ەمەس، نە حايۋان ەمەس، دەل-سال تىرشىلىك يەسى رەتىندە قوعامعا زيان شەكتىرمەسە، ەشبىر پايداسى جوق، ازىپ-توزعان، مارگينالدانۋدىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىنداعى الەۋمەتتىك توپتىڭ وكىلىنە اينالادى. ال، قىلمىسكەرلەردىڭ ءومىرى «ەكى الەمدە» وتەتىنىن، ياعني، زاڭعا نەگىزدەلگەن قوعام جانە «تۇسىنىكتەرمەن» رەتتەلەتىن قىلمىستىق ورتادا قاتار تىرشىلىك ەتەتىنىن بىلمەيتىن ادام جوق شىعار. جازىلماعان زاڭدارى، مىنەز-قۇلىق ۇلگىلەرى مەن ءجۇرىس-تۇرىس نورمالارى، ومىرلىك ۇستانىمدارى مەن قۇندىلىقتار جۇيەسى بار. ولاردا، تىپتەن، جارگون سوزدەردەن قۇرالعان، قارىم-قاتىناس جاساپ، ءوزارا تۇسىنىسەتىن، وزدەرىنە عانا ءتان «بالاما تىلدەرى» دە بار. قىلمىسكەرلەر «زاڭدى» جانە «زاڭسىز» دەگەن ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ەكى قوعامنىڭ اراسىندا جۇرگەن مارگينالدىق، الەۋمەتتىك ەرەكشە توپتى قۇرايدى. سونىمەن قاتار، مورالدىق ازعىنعا اينالعان، ارى مەن ءتانىن ساتقان جەزوكشەنىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسى دە اۋمالى-توكپەلى. ادالدىق، ماحاببات، سۇيگەن جار، انالىق سەزىم سياقتى اسىل قاسيەتتەردى اياققا تاپتاعان، «وتان وتباسىنان باستالاتىنىن» بىلگىسى دە كەلمەيتىن ادامنان نە ءۇمىت نە قايىر. دەگەنمەن، بۇل توپتاعى مارگينالداردى وڭالتۋ جۇمىستارى ۇزدىكسىز جۇرگىزىلىپ كەلەدى، ولارعا جىل سايىن مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتىنەن ميللياردتاعان قارجى جۇمسالادى. بىراق ناتيجە ماردىمسىز. سەبەبى، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ باستى كەمشىلىگى – اتالعان الەۋمەتتىك مارگينال توپتاردىڭ تۋىنداۋىنا ىقپال ەتۋشى فاكتورلاردىڭ الدىن الۋمەن ەمەس، ولاردىڭ زاردابىمەن كۇرەسۋگە كۇش سالىنۋى.
دەموگرافيالىق بەلگىلەرمەن ايقىن­دالاتىن مارگينالداردىڭ سەگىزىنشى توبى – جاس جانە جىنىس ەرەكشەلىكتەرى بويىنشا ءوزىن-ءوزى انىقتاي الماي جۇرگەندەردەن تۇرادى. قازىر «جاسىم ەگدە بولسا دا، كوڭىلىم جاس دەيتىن» اعا بۋىننىڭ وكىلدەرى كوبەيىپ بارادى. ولارعا كومەكشى قۇرالدار دا جەتەرلىك: پلاستيكالىق حيرۋرگيا، ءتۇرلى كوسمەتيكا، ءساندى كيىم-كەشەك دەيسىز بە، تولىپ جاتىر. ۇيلەنبەگەن «ءسۇر بويداقتار» مەن كۇيەۋگە شىقپاعان «كارى قىزدارىمىز» دا سىلاڭ قاعىپ، وتباسىن قۇرۋعا اسىعار ەمەس. ال، جاس جەتكىنشەكتەرىمىز، كەرىسىنشە، تەز ەسەيۋگە قۇمارلىق تانىتادى. ەرەسەكتەر سياقتى كيىنۋگە، ۇلكەندەرشە سويلەۋ مەن ءجۇرىپ-تۇرۋعا ەلىكتەيدى. وسىدان كەلىپ، باتىسقا ەلىكتەگىش بۇگىنگى قوعامىمىزدا «ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت» دەگەن قازاقى تاربيە السىرەپ بارا جاتقانى انىق بايقالادى. وعان قوسا، دەموگرافيالىق مارگيناليزمنىڭ دامۋىنا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بارىنشا ىقپال ەتۋگە تىرىسۋدا. وسىلاي كەتە بەرسەك، ەرتەڭ اقىل ايتىپ، باتا بەرەتىن باتاگوي قاريا تاپپاي، كورگەنسىز ۇرپاق ءوسىرىپ، ونەگەسىز ۇلتقا اينالۋىمىز عاجاپ ەمەس. بۇرىن ەكى ءتۇرلى ۇلت وكىلىنىڭ ارالاس نەكە قۇرۋى الابوتەن، مارگينالدىق قۇبىلىس سياقتى كورىنەتىن. قازىر ول قالىپتى جاع­دايعا اينالدى. ەندىگى «مودا» – باتىستان ەسكەن «جاڭاشىل ءومىر سالتىنىڭ» تا­عى ءبىر قاۋىپتى جەتىستىگى – ءوزىنىڭ قاي جى­نىس وكىلى ەكەنىن انىقتاي الماي دال بولىپ، «قىزتەكە» ەركەكتىڭ، «ەركەكشورا» ۇرعاشىنىڭ تۋىنداۋى. فرانتسيا، اقش باستاعان بىرقاتار باتىستىق ەلدەر ءبىر جىنىستىلاردىڭ نەكە قۇرۋىن زاڭداستىرىپ العانىمەن توقتاماي، ەندى، ءبىر جىنىستى وتباسىلاردىڭ بالا اسىراپ الۋىن زاڭداستىرۋعا كوشتى. ارميا قاتارىنا گوموسەكسۋالداردى اشىق شاقىرۋدان ارلانبايدى. باتىس قالالارىنىڭ كوشەلەرىندە جىنىستىق مارگينالدار گەي-پارادتار وتكىزىپ، شەرۋگە شىعاتىن دەڭگەيگە جەتتى. جاقىندا عانا، جاڭالىقتاردان كورگەنىمىزدەي، شەتەلدەردىڭ قارجىلاندىرۋىمەن بۋحارەست، ماسكەۋ، كيەۆ قالالارىندا گەي-پارادتار وتكىزۋگە تالپىنىستار جاسالىپ، بۇل جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزدى. ارام پيعىلدى باتىستىق ەلدەر وسىنداي ماسقارالىقتارعا جول بەرىپ، اللا تاعالا جاراتقان ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ سالعان يگى ءداستۇرىن بۇزىپ، وتباسى ينستيتۋتىن تالقانداۋعا كۇش سالۋدا. بۇدان اسقان، ازعىندالعان مارگينالدانۋ جوق شىعار. قاۋىپتى ءارى وكىنىشتىسى سول، باتىستىق قوعام ءوزى عانا اداسىپ قويماي، قيسىق قۇندىلىقتارىن بۇكىل الەمگە ناسيحاتتاپ، بارشا ادامزات قاۋىمىن ءىرىتىپ-شىرىتۋگە تىرىسۋدا. «ۇلى ءسوزدىڭ ۇياتتىعى جوق» دەمەكشى، وسىناۋ قوعامدىق دەرت ەلىمىزدە اسقىنباي تۇرعاندا، ونىڭ الدىن الىپ، جىنىستىق تۇرعىداعى دۇرىس ءتالىم-تاربيە بەرۋدى قولعا الۋ بۇگىنگى كۇننىڭ قاجەتتىلىگىنە اينالۋدا. جوعارىدا كورسەتىلگەندەي، ءاربىر مارگينالدانعان الەۋمەتتىك توپتىڭ وزەگىندە بەلگىلى ءبىر جەكە ادام، ياعني، تۇلعا، ەل ازاماتى تۇر. ادام تاعدىرى ەلدىڭ تاعدىرىنا ۇلاسادى. سول سياقتى، مارگينالدانعان جەكە ادامدار جينالا كەلە، تۇتاس ۇلتتىڭ مارگينالدانۋىنا الىپ كەلەدى. ال مارگينالدانعان ۇلتتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر.

ءسوز سوڭى

تاقىرىپتى قورىتۋعا وقىرمانداردى تارتىپ، وي تۇرتكى جاساۋ ماقساتىندا، جوعارىدا ايتىلىپ وتكەن، كەزىندە كسرو-نى ىشتەي قيراتۋعا باعىتتالعان «داللەس جوسپارىنان» ءۇزىندى كەلتىرە كەتكەندى ءجون كوردىك: «…چەلوۆەچەسكي موزگ، سوزنانيە ليۋدەي سپوسوبنى ك يزمەنەنيۋ. پوسەياۆ تام حاوس، مى نەزامەتنو پودمەنيم يح تسەننوستي نا فالشيۆىە ي زاستاۆيم يح ۆ ەتي فالشيۆىە تسەننوستي ۆەريت. كاك؟ مى نايدەم سۆويح ەدينومىشلەننيكوۆ، سۆويح سويۋزنيكوۆ ۆ ساموي روسسي. ەپيزود زا ەپيزودوم بۋدەت رازىگرىۆاتسيا گرانديوزنايا پو سۆوەمۋ ماسشتابۋ تراگەديا گيبەلي ساموگو نەپوكورنوگو نا زەملە نارودا، وكونچاتەلنوگو ي نەوبراتيموگو ۋگاسانيا ەگو ساموسوزنانيا. ناپريمەر، يز يسكۋسستۆا ي ليتەراتۋرى مى پوستەپەننو ۆىتراۆيم ەگو سوتسيالنۋيۋ سۋششنوست; وتۋچيم حۋدوجنيكوۆ ي پيساتەلەي – وتوبەم ۋ نيح وحوتۋ زانيماتسيا يزوبراجەنيەم ي يسسلەدوۆانيەم تەح پروتسەسسوۆ، كوتورىە پرويسحوديات ۆ گلۋبيناح نارودنىح ماسس. ليتەراتۋرا، تەاترى، كينو – ۆسە بۋدەت يزوبراجات، ي پروسلاۆليات سامىە نيزمەننىە چەلوۆەچەسكيە چۋۆستۆا. مى بۋدەم ۆسياچەسكي پوددەرجيۆات، ي پودنيمات تاك نازىۆاەمىح حۋدوجنيكوۆ، كوتورىە ستانۋت ناساجدات ي ۆدالبليۆات ۆ چەلوۆەچەسكوە سوزنانيە كۋلت سەكسا، ناسيليا، ساديزما، پرەداتەلستۆا – سلوۆوم، ۆسياكوي بەزنراۆستۆەننوستي. ۆ ۋپراۆلەني گوسۋدارستۆوم مى سوزداديم حاوس ي نەرازبەريحۋ. مى بۋدەم نەزامەتنو، نو اكتيۆنو ي پوستوياننو سپوسوبستۆوۆات سامودۋرستۆۋ چينوۆنيكوۆ، پروتسۆەتانيۋ ۆزياتوچنيكوۆ ي بەسپرينتسيپنوستي. بيۋروكراتيزم ي ۆولوكيتا بۋدۋت ۆوزۆوديتسيا ۆ دوبرودەتەل. چەستنوست ي پوريادوچنوست بۋدۋت وسمەيۆاتسيا ي نيكومۋ نە ستانۋت نۋجنى، پرەۆراتياتسيا ۆ پەرەجيتوك پروشلوگو. حامستۆو ي ناگلوست، لوج ي وبمان، پيانستۆو ي ناركومانيۋ، جيۆوتنىي ستراح درۋگ پەرەد درۋگوم ي بەززاستەنچيۆوست، پرەداتەلستۆو، ناتسيوناليزم ي ۆراجدۋ نارودوۆ – پرەجدە ۆسەگو ۆراجدۋ ي نەناۆيست ك رۋسسكومۋ نارودۋ، — ۆسە ەتو مى بۋدەم لوۆكو ي نەزامەتنو كۋلتيۆيروۆات، ۆسە ەتو راستسۆەتەت ماحروۆىم تسۆەتوم. ي ليش نەمنوگيە، وچەن نەمنوگيە بۋدۋت دوگادىۆاتسيا يلي داجە پونيمات، چتو پرويسحوديت. نو تاكيح ليۋدەي مى پوستاۆيم ۆ بەسپوموششنوە پولوجەنيە، پرەۆراتيم ۆ پوسمەشيششە، نايدەم سپوسوب يح وبولگات ي وبياۆيت وتبروسامي وبششەستۆا. بۋدەم ۆىرىۆات دۋحوۆنىە كورني، وپوشليات ي ۋنيچتوجات وسنوۆى نارودنوي نراۆستۆەننوستي. مى بۋدەم راسشاتىۆات، تاكيم وبرازوم، پوكولەنيە زا پوكولەنيەم. بۋدەم براتسيا زا ليۋدەي س دەتسكيح، يۋنوشەسكيح لەت، ي گلاۆنۋيۋ ستاۆكۋ ۆسەگدا بۋدەم دەلات نا مولودەج – ستانەم رازلاگات، رازۆراششات ي راستلەۆات ەە. مى سدەلاەم يز نەە تسينيكوۆ، پوشلياكوۆ ي كوسموپوليتوۆ. ۆوت تاك مى ەتو سدەلاەم!». قازىرگى قازاقستاندىق قوعامعا زەر سالىپ قاراعان كوزى اشىق ادامعا «داللەستىڭ جوسپارى» ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ جالعاسىن تاۋىپ جاتقان سياقتى كورىنەرى ءسوزسىز… جوق الدە، جاھاندانۋ، كوسموپوليتتەنۋ، مارگينالدانۋ مەن ماڭكۇرتتەنۋ توقتامايتىن ۇزدىكسىز پروتسەسس پە؟ جالپى، قالاي دەگەندە دە، مارگينالدانعان ۇلت ءوزىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋعا قاۋقارسىز.

 سەيىلبەك مۇساتاەۆ، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى.

Masa.kz