– گەودەزيا مەن كارتوگرافياعا قاتىستى ماسەلەنىڭ ءبارى ماسكەۋ ارقىلى جۇيەلەنىپ، ورتالىقتان شەشىلىپ وتىردى. ال تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كارتوگرافيا مەكتەبى قانشالىقتى قالىپتاستى، قانشالىقتى جولعا قويىلدى؟

– گەودەزيا مەن كارتوگرافياعا قاتىستى ماسەلەنىڭ ءبارى ماسكەۋ ارقىلى جۇيەلەنىپ، ورتالىقتان شەشىلىپ وتىردى. ال تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كارتوگرافيا مەكتەبى قانشالىقتى قالىپتاستى، قانشالىقتى جولعا قويىلدى؟

– كارتوگرافياعا 1919 جىلى ۆ.ي.لە­نين ءمان بەرگەن. ول كىسىگە ۆ.ي.ۆەرنادسكي «گەودەزيا باسقارماسىن قۇرۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىس جاساعان. سودان باستاپ كارتوگرافيا دامي باستادى. بۇل – كەڭەستىك كەزدە. ال ودان بۇرىن 1882 جىلى گەولوگيا كوميتەتى قۇ­رىل­دى. ءسويتىپ، روسسيانىڭ ەۋروپا جاعى­نىڭ كارتالارى جاسالىپ، ودان كەيىن ازياعا كوڭىل بولىنە باستادى. 1914 جىلى پەتروگرادتا جان-جاقتى ءارى ساپالى جاسالعان «اتلاس ازياتسكوي روسسي» دەگەن كارتا شىقتى. ال قازاقستاندا 1939 جىلى ن.س.كاسسين شىعىس قازاقستاننىڭ گەولو­گيا­لىق كارتاسىن جاسادى. مەن سول كارتا­نىڭ مازمۇنىن كوپ ۋاقىت تۇسىنبەي جۇرگەم، سويتسەم، ەۋروپا مەن ازيا شەكاراسىنىڭ كارتاسى ەكەن. قانىش ساتباەۆتىڭ «كاسسين – قازاقستان گەولوگياسىنىڭ اتاسى» دەگەن ءسوزى بار. ولاي دەيتىندەي ءجونى بار. ويتكەنى ن.س.كاسسين 1913 جىلدان 1949 جىلعا دەيىن قازاقستاندا جۇمىس ىستەگەن، بىزدەگى گەولوگيالىق جاعدايدى ودان ارتىق بىلەتىن ادام بولماعان. ياعني قازاقستاندا قالىپ­تاس­قان گەولوگيالىق مەكتەپ كاسسيننىڭ ەڭبەگىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ال 1927 جىلى قازاقستانعا كەلگەن رامازان بارۋ­كاەۆ، گەورگي مەدوەۆ، الەكساندر كاكوەۆ دەگەن ءۇش وسەتين دە قازاقستان گەولوگيا­سىنىڭ دامۋىنا كوپ ۇلەس قوستى. سونداي-اق ءبىزدىڭ كارتوگرافيامىز بەن گەولوگيالىق مەكتەبىمىزدىڭ قالىپتاسۋىندا لەنينگراد، ورال، باتىس ءسىبىر مەكتەپتەرى ۇلكەن ءرول اتقاردى.

– الەمدىك ماسشتابتا العاندا، «كارتا – بيلىكتىڭ ءتىلى. كارتاعا يەلىك ەتۋ – ەلگە يەلىك ەتۋ دەگەن ءسوز» دەپ قارايدى. الپاۋىت ەلدەر مۇنى الدەقاشان تۇسىنگەن دە، پايدالانعان دا. ال ءبىز كارتوگرا­فيا­نىڭ ماڭىزىن، قاجەتتىلىگىن قانشالىقتى ۇعىنا الدىق؟

– شەكارامىزدى قالىپتاستىرعان كەزدە بىزدە ەتنوگرافيالىق، ەتنيكالىق كارتا بولمادى. ەسكى مولالارعا، وزەندەرگە جانە توپىراقتانۋعا بايلانىستى دا ۇستىن ەتە­تىن­دەي ەشتەڭە تاپپادىق. سونىڭ سالدارى­نان اتاقتى تۇلعالارىمىزدىڭ كوپشىلىگىنىڭ مولاسى شەتەلدە قالىپ قويدى. مىسالى،  قىبىراي – وزبەكستانداعى بوستاندىق اۋدانىندا، ايتەكە بي – نۇرا تاۋىنىڭ ەتە­گىندە، سىرىم داتۇلى – قاراقالپاق­ستانداعى گۇرلەندە، قۇرمانعازى استراحان­نىڭ ۆولو­دار اۋدانىنداعى قىزىلتوبەدە جاتىر. ەگەر دە سونىڭ ءبارى كەزىندە كارتاعا ءتۇسىپ، بەلگىلەنگەن بولسا، ءبىز شەكارانى دۇرىس انىقتاپ، دۇرىس  مەجەلەي الاتىن ەدىك. بىراق وسىنىڭ ءبارى جوق بولدى. ءتىپتى كەزىندە قوستاناي وبلىسىن چەليابىگە قوسۋ تەندەن­تسياسى ورىن العان. بىراق لەنينگە بارعان ءالىمحان ەرمەكوۆ پەن احمەت باي­تۇر­سىنوۆ­تىڭ ارالاسۋىمەن عانا وزىمىزدە قالدى. شەجىرە كارتالاردىڭ بولماۋىنان ءبىز كوپ ۇتىلدىق. ءبىزدىڭ قاڭلى، شانىشقى­لى، سىر­گە­لى، دۋلات، سۋان، قوڭىرات، رامادان ءتارىزدى تايپالارىمىزدىڭ ءبارى تاشكەنت وبلىسىنا قاراپ تۇردى. وزبەكستان تەرري­تو­رياسىندا قۇراما دەگەن تاۋ بار. اتى ايتىپ تۇرعان­داي، سول ءوڭىردىڭ تۇرعىندارى قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنەن قۇرالعان. ەگەر دە جاقسى، ساۋاتتى كارتالار بولسا، سونىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قاراما­عىمىزدا بولاتىن ەدى. قاراقالپاق 1929 جىلعا دەيىن ءبىزدىڭ قۇرامدا بولدى. استا­نامىز قىزىلورداعا كوشكەندە دە ءبىز ۇتىلىپ قالدىق، بۇكىل ورىنبوردى قولدان بەردىك. نەگىزى، ول جەردى مەكەن ەتكەندەردىڭ ءبارى قازاقتىڭ رۋ-تايپالارى بولاتىن. ءسويتىپ، قۇرىلۋى ءتيىستى تۇرىك كونفەدەراتسيا­سىنىڭ شەكاراسىنان ايىرىلىپ قالدىق. كەزىندە قازاقستان، تۇركىستان، باشقۇرتستان، تاتارستان تۇرىكتىك يمپەريالىق دارەجەدە بولساق، ءبىز شىعىس­تاعى، باتىستاعى ەلدەر­مەن تەرەزە تەڭەستى­رىپ، ەكونوميكالىق-سايا­سي جاعىنان تاۋەلسىز بولاتىن ەدىك. ءبارى – ساپالى كارتانىڭ  بولماۋىنان. ياعني تۇركىلىك تۇتاستىقتان ايىرىلۋىمىز تىكەلەي وسى كارتاعا بايلا­نىستى. 1917 جىلى باشكيريا بىزگە قوسىل­عىسى كەلگەن، ودان كەيىن  سولتۇستىك داعىس­تان­داعى نوعاي دالا­سىنداعىلاردىڭ ءبارى دە – قازاقتىڭ رۋلا­رى. ساراتوۆ وبلىسىندا دا ءبىزدىڭ ۇيسىندەر، تورەلەر، تولەڭگىتتەر بار. كەزىندە مەن سۆەردلوۆسكىگە باردىم. «يشەت» دەگەن قوناقۇي بار ەكەن. سويتسەم، ول ءبىزدىڭ كادىمگى ەسەت باتىردىڭ اتىنداعى مەيمانحانا بولىپ شىقتى. سول سياقتى، ومبى وبلىسىنىڭ شار­لاق اۋدانىندا ءبىزدىڭ جاعالبايلىلار تۇرادى. ەگەر دە جان-جاقتى جاسالعان شەجىرە كارتالار بولىپ، ءاربىر اۋىل، اتا­قونىس، ەسكى مولالار ناقتى بەلگىلەنگەندە وسى اۋماقتاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قۇرامىمىزعا كىرىپ كەتەر ەدى، جەردەن ايىرىلماس ەدىك. مىنە، كارتانىڭ ماڭىزدىلىعى – سوندا.    

– وسى ورايدا، شەتەلدەردىڭ كارتا جاساۋداعى ەرەكشەلىگى قانداي؟

– كارتا دەگەن بارلىق دامۋىمىزدىڭ ايناسى سياقتى. مىسالى، ەكونوميكالىق  كارتاعا قاراپ ەكونوميكالىق اناليز جاساۋ­عا بولادى. فرانتسۋزدىڭ كارتاسىن قاراسام، ءىرى تاريحي وقيعالارعا بايلانىس­تى انىقتامالاردىڭ ءبارىن كارتاعا ءتۇسىرىپ قويىپتى. مەن سونىڭ ءبىر ەلەمەنتىن پايدا­لا­نىپ، ءوزىم جاساعان كارتاعا كىرگىز­دىم. مىسالى، سارىارقانىڭ ورتالىعى – قارا­عاندى، قازاق جەرىنىڭ تاريحي ورتالىعى – ۇلىتاۋ، ەۋرازيانىڭ ورتالىعى – التاي، ورتالىق ازيانىڭ ورتالىعى موڭعول-التاي جوتاسى دەگەن سياقتى. قازىر كىم توم-توم كىتاپتى قاراپ جاتادى؟ سول ءۇشىن ءبارى قىسقا-نۇسقا كۇيدە كارتادا جازۋلى تۇرۋى كەرەك.

امەريكا قۇراما شتاتتارىنا بار­عا­نىمدا دۇنيەجۇزىنىڭ اتلاسىن ساتىپ الدىم. ونداعى كەيبىر اتاۋلار ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەنىمىزدەن باسقاشا بەرىلگەن. مىسالى، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى دەگەنىمىزدى ولار – اركتيكا مۇحيتى، ال تىنىق مۇحيتىن پاسيفيك دەيدى ەكەن. ياعني بۇل كارتانىڭ ارتىقشىلىعى – بارلىق مەملەكەتتەردى ءوز اتىمەن اتاپ جازعان. ماسەلەن، ءبىز قىتاي­دىڭ ورتالىعىن پەكين دەيمىز عوي، مۇندا ول بەيجين دەپ جازىلعان. دەمەك، ءار ۇلت­تىڭ ءوز تىلىنە جاقىنداتىپ ايتقان. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ تەرري­تو­رياسىن كورسەتكەندە سول حالىقتىڭ نەگىزگى اتاۋىنان الىس كەتپەگەن. مىسالى، شۆەدەن، فينلانديا، رومانيا، تۇركيا، اۋستراليا دەپ بۇرمالاماي بەرگەن. قا­زاقستان قا­زاقس­تان بولىپ تۇر. اقش-تىڭ عىلىمي-كارتوگرافيالىق ورتالىقتارى شىعارعان كارتالاردا مۇحيتتار استىنداعى سۋ جوتالا­رىن دا كورسەتىپ قويعان. ال ءبىزدىڭ اتلاس­تاردا ونىڭ ەشقايسىسى جوق. جالپى، الەم­دىك دەڭگەيدە ءبىر جۇيە بولۋى كەرەك. حالىقارالىق گەودەزيالىق-كارتوگرافيا­لىق اسسوتسياتسيا بار. ءبىز سوعان مۇشە ەمەس­پىز. ويتكەنى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىمىز، تۇراقتى ۇيىمىمىز جوق.

– ول ۇيىمعا مۇشە بولۋدىڭ ءبىز ءۇشىن قانداي پايداسى بولار ەدى؟

– شەشىلمەي جاتقان ماسەلەلەردى حالىقارالىق دەڭگەيدە كوتەرىپ وتىرار ەدىك. بىزدە بۇل سالادا بەتكە ۇستايتىنداي ءبىر تۇلعا جوق. مەن گەولوگيالىق، تەكتوني­كالىق، قازبا بايلىقتارى كارتالارىن شىعارعاندا لەنينگرادتاعى  كارتوگرافيا­لىق فابريكالارعا 15 جىل بويى بارىپ تۇردىم. سولاردان ءبىراز نارسە ۇيرەندىم. باستىعىم ۆ.بەسپالوۆ دەگەن كىسى قازاقستان كارتوگرا­فياسىنىڭ كاسىبي نەگىزىن قالاعان ادام ەدى. ءبىز سودان ءتالىم الدىق. بۇگىندە سول  ۆ.بەس­پالوۆ، ن.كاسسيندەردىڭ ءىسىن جالعاستىرا­تىن گەولوگ تا جوق. گەولوگيا ينستيتۋتىندا ۆ.كوشكين دەگەن كىسى بار، جاسى 85-كە كەلىپ قالدى، ءوزى تاياقپەن ارەڭ ءجۇر، كوزى دە جاقسى كورمەيدى. ول كەتسە، ءنول بولاتىن ءتۇرىمىز بار. سول ءۇشىن قاي سالادا بولسىن تۇلعا رەتىندە سەنەتىن، اقىلداساتىن، بىلمەگەنىڭدى بارىپ سۇرايتىن ۇلكەن مامان بولۋى كەرەك. مەن كوپ نارسەنى: قىتايداعى جەر-سۋ اتتا­رىن، كەيبىر تەرميندەردى جاعدا بابالىق­تان سۇرايتىن ەدىم. ول كىسى باقيلىق بولىپ كەتكەلى دە ءبىراز بولدى، ءبىزدىڭ دە جاسىمىز بىرازعا كەلىپ قالدى. سول ءۇشىن ءار سالادا جاقسى مەكتەپتەر قالىپتاسسا، سونى كورسەك دەپ ارماندايمىز. بىراق مىناداي جاع­داي­دا وعان سەنۋدىڭ ءوزى قيىن. عىلىم ءبىر ورتالىققا باعىنۋى كەرەك. بىزدە، مىسالى، حيميا ينستيتۋتى – قازاق-بريتان ۋنيۆەرسي­تەتىنە، تاعى بىرەۋى تاعى بىردەڭەگە باعىنا­دى. ولاي بولماۋى كەرەك. ءبىر مينيسترلىككە نەمەسە ءبىر ورتالىققا باعىنعان جاعدايدا ولاردى باسقارۋ دا، جۇمىسىن سايكەستەن­دىرۋ دە جەڭىل بولار ەدى. شەتەلدە، كورشى مەملەكەتتەردە نە بولىپ جاتىر، ءازىرباي­جاندا، چەليابى وبلىسىندا، باشكيريادا، تۇرىكمەنستاندا، ورىنبور، التايدا نە بولىپ جاتىر – بىلمەيمىز. قىتايدا جەر سىلكىنەدى، ءبىز ونىڭ ماتەريالدارىمەن، دەرەكتەرىمەن تانىسا المايمىز. مىسالى، سەيسمولوگيا ينستيتۋتى ەكسكۋرسيا جاساپ بارىپ، سونىڭ ءبارىن ءبىلىپ، تانىسۋى كەرەك. كەزىندە مەن ينستيتۋت باسشىسىنا بارىپ: «مەنى 2-3 جىلعا قىزمەتكە الىڭىز. قىر­عىزس­تان، وزبەكستان، باتىس قىتاي ايماعى­نىڭ كارتاسىن جاسايىق، عارىشتىق دەرەك­تەر­دى، سۋرەتتەردى پايدالانايىق، جا­رى­لىمداردى جىكتەيىك» دەپ ايتقان ەدىم، «اقشا جوق» دەپ المادى.

– دەمەك، سىزدىڭشە، بۇگىنگى تاڭدا سەيسمولوگيا مەن كارتوگرافيانى بايلانىستىرۋدىڭ ەرەكشە ماڭىزى بولعانى عوي... 

– مەن بۇرىن «قورشاعان ورتانى كارتوگرافيالاۋ» دەپ سونىڭ 22 ءتۇرىن اتاپ جازعام. سەيسمولوگيانىڭ سەيسموتەكتونيكا دەگەن سالاسى  كارتوگرافيامەن بايلانىس­تى. كارتوگرافيا ءار سالاعا كەرەك: بوتاني­كاعا، زوولوگياعا، سۋعا دا، باسقاعا دا. بىراق، وكىنىشكە قاراي، ءبىز قازىر قورشاعان ورتانى كارتوگرافيالاۋ دەگەن ماسەلەگە ءمان بەرمەي وتىرمىز. سونىڭ ءبارىن دامىتۋ كەرەك. گەوبوتانيكا، فلورا، سيرەك كەزدەسە­تىن وسىمدىكتەر كارتالارى دا  بولۋى كەرەك. ونى جاسايتىن ادامدار سولاردىڭ ءبارىنىڭ مالىمەتتەرىن: گەولوگيانى، وسىمدىكتەر، جا­ن­ۋار­لار دۇنيەسىن، ارحەولوگيانى، ەتنولو­گيا­نى جان-جاقتى ءبىلۋى ءتيىس. كارتوگرافياعا مامانداناتىن جاستارعا وسى تۇرعىدا ارناۋلى كۋرستار وقىتىلۋى كەرەك.

– كارتانىڭ جاسالۋىنا، جارام­دى­لىق مەرزىمىنە بايلا­نىس­تى قاتاڭ ءبىر نورمالار بار ما؟ ول بىزدە قانشالىقتى ساقتالىپ وتىر؟

– كارتانى جاساۋ، جاڭالاۋ نورمالارى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە انىقتالىپ، بەلگىلە­نەدى. جالپى، كەڭەستىك كەزەڭدە قالالار مەن ەلدى مەكەندەردىڭ كارتالارى – ءۇش جىلدا، ايماقتىق كارتالار ءاربىر ءۇش-بەس جىلدا جاڭارتىلۋى ءتيىس بولعان. ءىشىنارا كەيبىر جاعدايلاردا، مىسالى، پايدالانىلۋ قا­جەت­تىلىگى تومەن اۋماقتاردىڭ كارتالارى 10-15 جىلدا ءبىر جاسالاتىن كەزدەرى بولا­تىن. باسقاسىن ايتپاي-اق قويايىن، رەس­پۋبليكالىق گەولوگيالىق كارتانى ءاربىر بەس جىلدا تولىقتىرىپ وتىرۋ كەرەك، ون جىلدا جاڭا دەرەكتەرمەن تولىقتىرىپ، قايتادان باسىپ شىعارۋ كەرەك. ايتپەسە ەسكىرىپ قالادى. كارتا جاساۋ دەگەن – وتە قيىن نارسە.

كسرو زامانىندا مينيسترلەر كەڭەسى جانىندا كارتوگرافيا جانە گەودەزيا باس باسقارماسى جۇمىس ىستەگەن. وعان بۇكىل وداقتىق رەسپۋبليكالار باعىناتىن. كەيىن­نەن وداق تاراعاننان كەيىن مەن جانە تاعى بىرنەشە ادام «قازاقستاندا كارتوگرافيا، گەودەزيا باسقارماسىن قۇرۋ» دەپ سوعان جازدىق. بۇل – كارتوگرافيانى دامىتۋ دەگەن ءسوز. بىزدە سول كەزدە قۇرىلعان باس­قار­مانى 1996 جىلى جەر رەسۋرستارى اگەنتتىگىنە قوسىپ جىبەردى. ال رەسەيدەگى  «كارتوگرافيا جانە گەودەزيا جونىندەگى مەملەكەتتىك قىزمەت» مەكەمەسىنىڭ قۇرا­مىن­دا ەكى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بار. وعان قوسا ماسكەۋدە كارتوگرافيا جانە گەودەزيا ۋنيۆەرسيتەتى، ادىستەمەلىك ورتا­لىقتار، بىرنەشە سالالى كارتوگرافيالىق فابريكالار جۇمىس ىستەيدى. ال بىزدە ونىڭ ءبىرى دە جوق، ينستيتۋت تۇگىل، ءتىپتى فاكۋلتەت اشا الماي وتىرمىز. نەگىزى، وقۋ ورنىنىڭ جانىندا عىلىمي ورتالىق بولۋى كەرەك. سونىڭ ارقاسىندا مەكتەپ پايدا بولادى، عىلىمي كارتوگرافيا داميدى. بىزدە كارتوگرافيانى دامىتاتىن سونداي مەكتەپ جوق. كەزىندە مەنىڭ جوعارىعا جازعان حات­تارىمنىڭ نەگىزىندە قازۇۋ-دەن كارتوگرا­فيالىق توپ اشقان. سونى فاكۋلتەتكە اينالدىرۋ كەرەك. 

راس، بۇگىندە ءسال العا جىلجۋ بار. جەر رەسۋرستارى، كارتوگرافيا جانە گەودەزيا دەگەن باسقارما قۇرعانداي بولدى. جالپى، مەنىڭ ۇسىنىسىم: گەولوگيا، كارتوگرافيا، گەودەزيا، جەرمەن اينالىساتىن عالىم ءبىر-بىرىنە  جاقىن بولۋى كەرەك. گەودەزيا­نىڭ ءوزى ەكى مينيسترلىكتى قامتاماسىز ەتەدى: قورعانىس مينيسترلىگىنە كارتا جاسايدى جانە گەولوگياعا توپوگرافيالىق نەگىز­دەردى دايىندايدى. سول ءۇشىن جەر تۋرالى عىلىمدار ءبىر-بىرىنەن  الىستاماۋى كەرەك. گەولوگيا – بازا. سونىڭ نەگىزىندە مەتال­لۋرگيا، تاۋ-كەن ءوندىرىسى، ياعني يندۋستريا پايدا بولادى. بۇگىنگىلەردىڭ قاتەلىگى سول – يندۋستريادا قولدانبالى نارسەلەردى – باسىنا، ال تۇعىرلى، بازالىق نارسەلەردى – سوڭىنا قويىپ قويادى. گەولوگيا، كارتو­گرا­فيا، گەودەزيا، گەوديناميكا ءبىر بولۋى كە­رەك تە، گەولوگيانىڭ نەگىزىندە قازبا باي­لىقتى، كەندى يگەرۋ، مەتاللۋرگيا، ياعني يندۋستريا سودان كەيىن بولۋى كەرەك. سونىڭ ءبارىن الدىنا قويعان، ءداستۇردى، نە­گىز­دىك جاعىن ساقتامايدى. يگەرۋىن يگەرەمىز، گاز شىعارامىز، مۇناي، ءتۇستى مەتالدار الامىز. كوپ جاعدايدا سول كەن الىنعان جەرلەردىڭ ودان كەيىنگى تاعدىرىنا دەگەن جاۋاپكەرشى­لىكتى ۇمىتىپ كەتەمىز. ۇڭگىگەن جەردى، كارەر­­لەردى تولتىرۋ دەگەن جوق. اقىرىندا قۋىس بولىپ بوس قالعان جەرلەر وپىرىلىپ تۇسەدى نەمەسە قارس ايىرىلىپ، ءتىلىم-ءتىلىم بولىپ جاتادى. قاراساڭ، جانىڭ اۋىراتىن سونداي جەرلەردىڭ تالايىن، ەلىمىزدىڭ باتىس ايماعىن ءوز كوزىممەن كوردىم. حرومتاۋ، جەتىقارا، رۋدنىي بۇگىندە يەسىز جاتىر. باي رۋداسىن الىپ، ازعان-توز­عان كۇيىندە قالدى­رىپ جاتىر. جەتىقارانى 500 مەترگە دەيىن بۇرعىلاعانبىز. قازىر 120 مەترگە تاعى تەرەڭدەدى. «ونداعى كەن ءالى 100 جىلعا جەتە­دى» دەيدى. مەيلى، جەتسىن، بىراق ونى تولتىرۋدىڭ ءوزى دە قيىن. رۋدنىيعا بارساڭ دا – سول. تەمىر العان، جەردىڭ توپىرا­عى ۇگىلىپ كەتكەن. ارقالىقتان بوكسيت العان، قىپ-قىزىل توپىراق قوبى­راپ، جەلگە ۇشىپ جاتىر. ەكىباستۇزدىڭ اي­نا­لاسى قانداي ازىپ كەتكەن. ۇلكەن قايراق­تى، كىشى قايراق­تى، قۇسمۇرىن كارەرلەرى دە تۋرا سوعىس بولعان جەر سياقتى. كەن الىنعان ونداي جەرلەردى امەريكا مەن گەرمانيا تاسپەن، توپىراقپەن تولتىرىپ، ۇستىنە الما، گۇل ەگىپ، جايناتىپ قويادى. «بىزگە دە سول ءتاسىلدى قولدانۋ كەرەك» دەپ مەن تالاي حات جازعام. بىراق سول حاتىم­دى بىرەۋ وقىدى دەگەنگە سەنبەيمىن. اينا­لىپ كەلىپ ءبارىنىڭ وتەۋىن قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگىنەن سۇرايدى. بىراق باسقالار­دىڭ ءبۇلدىرىپ كەتكەن نارسەسىن ول جالعىز قالاي قالپىنا كەلتىرە الادى؟! سون­دىقتان تاپ وسى ماسە­لەگە كەلگەندە، پرەزيدەنتكە باعىناتىن جانە بۇكىل مينيستر­لىكتەردىڭ ارەكەتىن باقىلاپ وتىرا­تىن ۇلتتىق ورتا­لىق پا، كوميتەت پە، ايتەۋىر، ءبىر قۇزىرلى ورگان بولۋى ءتيىس. سوندا عانا تابيعات ساقتالادى.

– وسى سالاداعى تالاي جىلدىق تاجىريبەڭىزدە كارتا جاساۋ بارىسىندا كەزدەسكەن ەرەكشە ءبىر قيىندىق ەسىڭىزدە مە؟ ول قانداي جاعدايعا بايلانىستى بولدى؟

– ماعان ەرەكشە اسەر ەتكەن لەنين­گرادتىڭ وقىمىستىلارى بولدى. سوسىن ن.كاستەنكومەن بىرگە ەكسپەديتسياعا شىق­تىم، ورتالىق ازيانىڭ، باشكيريانىڭ ەكسكۋر­سيا­سىندا بولدىم. التاي تاۋلارىن، حاتىن وزەنىن، سونداعى تاۋ جىنىستارىنىڭ قان­داي ۆەرتيكالدىق بيىكتىككە كوتەرىل­گەنىن كوزىممەن كوردىم. مۇندايدى ەش جەردەن وقي المايسىڭ. تابيعاتتىڭ ەرەك­شە­لىگىن كورىپ، وقي بىلسەڭ، ول باسىڭنان ەشقاشان كەتپەيدى. سونداي-اق بىلىكتى ما­مان­­مەن سا­پارلاس، قىزمەتتەس بولساڭ، بۇكىل ءومىر بويى سول ەسىڭدە قالادى.

– كارتوگرافتاردىڭ ونىمدەرى ەلىمىزدەگى اسا ماڭىزدى ەكونوميكالىق شەشىمدەردى قابىلداۋعا قانشالىقتى قىزمەت ەتە الار ەدى؟

– بۇل ماقساتتا كارتا دۇرىس جاسالسا جانە دۇرىس پايدالانىلسا، بۇل ەكونومي­كانى دۇرىس جوسپارلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كەن ورىندارى ءاربىر سانتيمەتر، ميللي­مەترىنە دەيىن كورسەتىلۋى شارت. قاي جەرگە قاشان بارلاۋ جاساۋ كەرەك، قاي جەرگە قانداي قوسىمشا جۇمىس جۇرگىزىلۋى ءتيىس، سونىڭ ءبارى كارتادا تۇرسا، ءوندىرىس ىلگەرى باسادى. قازىر قازاقستان بويىنشا 25 مىڭدىق ماسشتابتا كارتا دايىندالىپ جاتىر. مۇنداعى ءبىر قاتەلىك – ول كەڭسەلىك تاسىلمەن جاسالىپ جاتىر. ولاي بولمايدى. ءار نارسەنى ارنايى بارىپ تەكسەرۋ كەرەك. ايتپەسە كوپ قاتە كەتەدى. مىسالى، قاراساي باتىردىڭ تۋعان جەرىن سۋىقتوبە دەيدى. قاراسام – سۋىقتوبە بەر جاعىندا. ال كوكتوبە دەگەندەرى – كوكجال تاۋى. بىزدىكى­لەر ءبىر شوقىسىن كورەدى دە، ار جاعىن كورمەي، توبە دەي سالادى. ول – قاتە. سون­دىقتان ءار كارتا جاساۋعا «اردىڭ ءىسى» دەپ قاراپ، ءبارىن كورىپ شىعۋ كەرەك، ەكسپەديتسيا جاساقتاۋ قاجەت. دامىعان ەل كارتوگرافيا­سىز بولمايدى.

– بىزدە بۇل سالادا ارنايى وقۋ ورنى، عىلىمي ورتالىق جوق دەپ جاتىرمىز. بىراق قالاي دەسەك تە، كەن ورىندارى اشىلىپ جاتىر، ءتۇرلى عىلىمي-وندىرىستىك جوبالار اتقارىلۋدا. سولاردىڭ ءبارىن كىم ىسكە اسىرىپ جاتىر؟

– قازىر جەر رەسۋرستارى قاراماعىندا كارتوگرافيالىق-گەودەزيالىق ۇلتتىق قور بار. سوندا بىرنەشە كارتوگراف جاستار بار.

– ال اقساپ جاتقان قاي تۇسى؟

– اقساپ جاتقان – ۇيىمداستىرۋ جاعى. ءبىز بۇل جاعىنان رەسەيدەن ۇلگى الۋىمىز كەرەك. رەسەيدە بار نارسە بىزدە دە بولۋى كەرەك. بىزدە باسەكەلەستىك دەگەن مۇلدە جوق. رۋحاني داعدارىستان ءالى قۇتىلعان جوقپىز.

– رۋحاني داعدارىس دەگەندەگى ايتىپ وتىرعانىڭىز مادەنيەت سالاسىنداعى كەمشىن ماسەلەلەر مە؟

– ەڭ باستىسى، بىزدە وسى كۇنگە دەيىن تۇل­عاتانۋ، تالانتتانۋ، مامانتانۋ كونتسەپ­تسيا­سى قالىپتاسپاعان. مىسالى، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 22 جىل بولدى. سوعان قاراماستان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تاشكەنت، بىشكەك، موڭعولياداعى ەڭبەكتەرىن ءالى جيناپ الا الماي ءجۇرمىز،10 تومى ماسكەۋ­دە جاتىر جانە زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان مۇلدە تىس قالىپ وتىر. مۇنىمەن كىم اينالىسادى؟ سونداي-اق جاراتىلىستانۋ مۇراسى، گەوبوتانيكالىق، پالەونتولوگيا­لىق مۇرالار، ۇلى تۇلعالاردىڭ ارحيۆتىك مۇرالارى زەرتتەلمەي جاتىر. وسىمدىكتەر­دىڭ ەندەميكالىق مۇراسى تاعى جوق. سيرەك كەزدەسەتىن وسىمدىكتەردىڭ وسىدان 120 جىل بۇرىنعى گەرباريلىك مۇرالارىنىڭ ءبارى زەرتتەلمەي، قويمادا جاتىر. وعان ۇلكەن مۇراجاي ارناۋ كەرەك. امەريكادا «تابيعات مۇراجايى» دەگەن بار. جان-جانۋارلارعا، وسىمدىكتەرگە، جالپى، جاراتىلىستانۋعا بايلانىستى بارلىق مۇرالار سوندا جيناۋلى تۇر. بىزدە سالالىق مۇراجايلار بار، بىراق شەتەلدەگىدەي كەشەندى مۇراجاي ەشقاشان بولعان ەمەس. ول – ءوز الدىنا، شەتەلدەردە تانىمال تۇلعالاردىڭ، ەل باسقارعان قايراتكەرلەردىڭ ارقايسىسىنىڭ جەكە مۇراجايى بار. ەلدىڭ ساۋاتىن اشا­تىن، ءبىلىمىن كوتەرەتىن، جان-جاقتى ماعلۇ­مات بەرەتىن سونداي مۇرالاردى، ۇلى تۇلعا­لاردىڭ ەڭبەكتەرىن ەلگە اكەلۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ ەلى بار، جەرى بار، تۇلعا­لارى بار. وكىنىشكە قاراي، ءبىز وسى جاعىنا ءمان بەرمەي وتىرمىز.

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

الاشقا ايتار داتىم...

كارتوگرافيا ءار سالاعا كەرەك: بوتانيكاعا، زوولوگياعا، سۋعا دا، باسقاعا دا. بىراق، وكىنىشكە قاراي، ءبىز قازىر قورشاعان ورتانى كارتوگرافيالاۋ دەگەن ماسەلەگە ءمان بەرمەي وتىرمىز. سونىڭ ءبارىن دامىتۋ كەرەك. گەوبوتانيكا، فلورا، سيرەك كەزدەسەتىن وسىمدىكتەر كارتالارى دا  بولۋى كەرەك. ونى جاسايتىن ادامدار سولاردىڭ ءبارىنىڭ مالىمەتتەرىن: گەولوگيانى، وسىمدىكتەر، جانۋارلار دۇنيەسىن، ارحەولوگيانى، ەتنولوگيانى جان-جاقتى ءبىلۋى ءتيىس. كارتوگرافياعا مامانداناتىن جاستارعا وسى تۇرعىدا ارناۋلى كۋرستار وقىتىلۋى كەرەك.

اۆتور: روزا راقىمقىزى

"الاش ايناسى" گازەتى