قازاق نەگە نامىسسىز ۇلتقا اينالىپ بارامىز؟!. وزبەك، قىرعىز حالىقتارى ءوز ۇلتتارىنا ءتان مىنەز، قاسيەتتەرىن جوعالتپاعان. ۇيىمشىل، قانداي جاعدايدا بولسا دا ءبىر-بىرىنە كومەك بەرۋگە دايىن تۇرادى. وسىعان وراي باسىمنان وتكەن  ءبىر جايتتى ايتا كەتەيىن.

تاشكەنتتە پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتا 1969 جىلى ء بىرىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەنىمدە، ستۋدەنتتەر قالاشىعىندا نان الۋعا دۇكەنگە بارىپ كەزەككە تۇردىم. الدىمدا ءبىر ورىس ستۋدەنتى تۇرعان. ءبىراز ۋاقىت وتكەندە تاعى ەكى ورىس ستۋدەنتى كەلىپ مەنىڭ الدىما تۇرا باستادى. مەن ولاردى كەزەكتە تۇرماعانىن ايتىپ ەسكەرتتىم. ولار كونبەگەن سوڭ، تارتىسىپ قالدىق. ءبىر كەزدە «اناڭدى...»  دەپ ەكى-ءۇش وزبەك جىگىتتى، ەكى ورىس بالانى ۇرىپ، تەۋىپ قۋىپ تاستادى. مەنى ولار، ولاردى مەن تانىمايمىن. اڭ-تاڭ بولىپ قالدىم.  جاتاقحاناعا كەلىپ جىگىتتەرگە ايتسام، «ءتۇرىڭ وزبەككە ۇقسايدى سەنى وزبەك دەپ قالىپ جاقتاسقان عوي» دەيدى.  الگىندەي جاعدايدا قازاق قايتەر ەدى، كومەكتەسىپ اراشا ءتۇسۋ بىلاي تۇرسىن، ورىستى جاقتاپ ءوزىڭدى  قوسىلا سابايدى. «ورىس بولام دەسەڭ الدىمەن قازاق بول» دەگەندى وزبەكتەر وسىدان شىعارىپ ايتسا كەرەك.

قازاق نەگە نامىسسىز ۇلتقا اينالىپ بارامىز؟!. وزبەك، قىرعىز حالىقتارى ءوز ۇلتتارىنا ءتان مىنەز، قاسيەتتەرىن جوعالتپاعان. ۇيىمشىل، قانداي جاعدايدا بولسا دا ءبىر-بىرىنە كومەك بەرۋگە دايىن تۇرادى. وسىعان وراي باسىمنان وتكەن  ءبىر جايتتى ايتا كەتەيىن.

تاشكەنتتە پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتا 1969 جىلى ء بىرىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەنىمدە، ستۋدەنتتەر قالاشىعىندا نان الۋعا دۇكەنگە بارىپ كەزەككە تۇردىم. الدىمدا ءبىر ورىس ستۋدەنتى تۇرعان. ءبىراز ۋاقىت وتكەندە تاعى ەكى ورىس ستۋدەنتى كەلىپ مەنىڭ الدىما تۇرا باستادى. مەن ولاردى كەزەكتە تۇرماعانىن ايتىپ ەسكەرتتىم. ولار كونبەگەن سوڭ، تارتىسىپ قالدىق. ءبىر كەزدە «اناڭدى...»  دەپ ەكى-ءۇش وزبەك جىگىتتى، ەكى ورىس بالانى ۇرىپ، تەۋىپ قۋىپ تاستادى. مەنى ولار، ولاردى مەن تانىمايمىن. اڭ-تاڭ بولىپ قالدىم.  جاتاقحاناعا كەلىپ جىگىتتەرگە ايتسام، «ءتۇرىڭ وزبەككە ۇقسايدى سەنى وزبەك دەپ قالىپ جاقتاسقان عوي» دەيدى.  الگىندەي جاعدايدا قازاق قايتەر ەدى، كومەكتەسىپ اراشا ءتۇسۋ بىلاي تۇرسىن، ورىستى جاقتاپ ءوزىڭدى  قوسىلا سابايدى. «ورىس بولام دەسەڭ الدىمەن قازاق بول» دەگەندى وزبەكتەر وسىدان شىعارىپ ايتسا كەرەك.

ءتىل جاناشىرلارى بىلەدى. باسقا ۇلتتارعا «قازاق ءتىلىن ۇيرەنبەيسىڭ بە؟» دەسەڭ: «الدىمەن ءوز قازاعىڭدى قازاقشا سويلەتىپ ال» دەگەنىن تالاي ەسىتتىك. ءبىر جاعىنان دۇرىس ايتادى.  كيەۆ قالاسىندا جولىققان ءبىر قىرىم تاتارى، قازاقتاردى «رۋسكويازىچنىي» دەيدى. ءبىزدىڭ ءوز انا ءتىلىمىز بار دەسەم، «بىلمەيمىن بىزدە قازاقتاردى سولاي اتايدى» دەدى. ءبىر جاعىنان قاراساڭ انا تىلىنەن ماقۇرىمداردى «رۋسكويازىچنىي قازاق» دەمەگەندە كىم دەيمىز؟ ء تىلىن بىلمەگەن ادامدى قالاي قازاق دەيسىڭ. قازاق ءتىلىنىڭ جاۋى دا سولار. ءتىلىمىزدىڭ جاۋى – ۇلتىمىزدىڭ جاۋى.

     نەگە «رۋسكويازىچنىي»  وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەن... دەمەيدى. ۇلتىمىزدىڭ جاۋى دەگەن دە، ورىس، قازاق ءتىلدى بولىپ جاۋلاسۋ ەمەس: روسسيادا قانشاما ۇلتتار جويىلدى.  ول ۇلت ادامدارى جويىلعان جوق. انا تىلدەرىنەن ايىرلعان سوڭ، ۇلتى جويىلدى. تاشكەنتتە قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتاردى كوردىم.  ۇيىندە دە بولدىم. كورشىلەرىنىڭ ءبارى وزبەك. ءتۇر الپەتى، ءتىلى، ءجۇرىس تۇرىسى، ءداستۇرى ءبارى وزبەككە ۇقساس. قازاقپىز دەگەن اتى بولماسا، قازاققا ۇقسامايدى.  قانىندا قازاققا ءتان قاسيتەتتەردەن ارىلعان سوڭ،ءۇرىم-بۇتاعى سول ۇلتقا ءسىڭىسىپ كەتەدى ەكەن.

ورىس ءتىلىن ءوزىمىز جارنامالاۋدامىز     

بىزدە ازىرگى قالپىمىزدان تايماساق، كۇندەردىڭ-كۇنىندە، ورىستىڭ ءتىلىن، ءداستۇرىن، مادەنيەتىن بويىمىزعا سىڭىرگەن سوڭ ورىستانىپ كەتۋ قاۋىپى جوق ەمەس. كەيىن ورىس ءتىلدى قازاق بولادى دا، ءۇرىم-بۇتاقتارى قازاق بولعانىن ۇمىتادى. ونى دا ازىردەن ءوزىمىز جارنامالاپ ءجۇرمىز. تەلەۆيدەنيەدەن كەيىنگى كەزدە ورىسشا جارنامالاردى، قازاقتىڭ جاس بالالارىنا ايتقىزىپ قويعانىنان كورۋگە بولادى. تەلەارنادا ورىسشا باعادارلامالاردى قازاقتاردىڭ جۇرگىزۋى دە جيلەپ كەتتى. استانا تۆ ارناسىندا  «ليتسا ستوليتسى» دەگەن باعدارلاماسىندا قازاقشا كيمەشەك كيىپ  قۇمالاق اشىپ وتىرعان قازاقتىڭ ەكى اجەسىن كەلەمەجدەپ ورىسشا سويلەتىپ قويىپتى.

«يۋرتا-1» دەگەن باعدارلاماسىندا دا، كيەلى قازاق كيىز ۇيىندە قازاق قىزدارى، جىگىتتەرى (مەن ولاردى قازاق جىگىتتەرى دەي المايمىن. نامىسى باردى عانا قازاق «جىگىت» دەيدى) ورىسشا ءدامسىز سويلەپ، ءماز-ءمايرام بولۋدا. №7 كانالدا «40 ميلليون» باعدارلاماسىندا جۇرگىزۋشى قازاق تا، قاتىسۋشى قازاقتار دا ورىسشا سويلەيدى.

ورىستارعا ۇقساستىرىپ ءبىزدىڭ تەلەارانلاردا دا «يدەالنايا نەۆەستا» باعدارلاماسى شىعىپ جاتىر. جۇرگىزۋشى، قتىسۋشىلار، قازاقتار بولعانىمەن باعدارلاما ورىس تىلىندە وتكىزىلەدى. ءبىر كورىنىسىندە قاتىسۋشىلار – فاريدا، زارينا، جۇلدىز، دەگەن قازاق قىزدارى، قازاق جىگىتىمەن ورىسشا سويلەسىپ، ء وز انا تىلدەرىن كەمسىتىپ، ورىسشا سويلەگەندەرىن ۇلكەن جەتىستىك، مادەنيەت ساناپ وتىردى. 

 وسى جىلى قازان ايىنىڭ باسىندا ما قىزداردىڭ كونكۋرسىن كوردىم. تاعى ورىسشا.  قازىلار القاسى دا، وتىرعانداردىڭ ءبارى قازاق بولا تۇرا، ورىسشا سىن، باعالارىن ايتۋدا.  تەلەارنا دا قىتاي، كارىس ت.ب ۇلتتاردى قازاقپەن ورىس تىلىندە ايتىس وتكىزۋدى شىعارىپتى. ايتىستى سايقىمازاققا اينالدىرماي،  ولاردى قازاقشا ايتقىزۋعا بولمايدى ما؟  بولادى. قازاقشا كينو تۇسىرەمىز دە،  قانشا شىعىن جۇمساپ،  قازاقستاندا قازاقشا، قازاق اكتەرلەرى ويناعان كينونى ورىس تىلىندە كورەمىز. نە دەگەن ماسقارا؟  اتى «قازاق  تۆ» دەگەن ارنانىڭ ءوزى دە توپىرلاتىپ قازاقتاردى ورىسشا سويلەتىپ قويعان.  «ءبىلىم» باعدارلاماسىندا  دا وقىمىستىلارامىزدىڭ ءوزى ورىس تىلىندە سويلەيدى. قازاق ءتىلدى جاڭالىقتاردا مينيستر، پروكۋرور، اكىمدەر ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرىپ تۇرسا، مەملەكەتىمىزدىڭ رەسمي وكىلدەرى شەتەلدىك قوناقتارمەن ورىس تىلىندە سويلەسسە،  قازاق ءتىلى قالاي كوگەرەدى؟ قايتا كەرى كەتۋدەمىز.  وسىدان كەيىن قالايشا «ورىس بولام دەسەڭ الدىمەن قازاق بول» دەگەن ماقالدى جوققا شىعاراسىڭ. سپورتتىق ويىنداردى دا ەكى تىلدە جۇرگىزەمىز. مىنە، كوردىڭىزدەر مە؟ «قازاقتىڭ جاۋى – قازاق» دەگەن ماقال بەكەر ايتىلماعان. ورىس تىلدىلەرگە بار جاعدايدى جاسايمىز دا، قازاقشا ۇيرەن دەيمىز. ولارعا قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتى نە، ورىس تىلىندە بار اقپاراتتى الىپ تۇرسا، جۇمىسىندا، كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتى بولماسا؟

 بارىنە ءبىز – ۇلكەندەر كىنالىمىز 

«جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەگەندەي، «قازاق ءتىلى» كۇنىن، بۇيرەكتەن-سيراق شىعارىپ «ەۆروپالىق ءتىل» كۇنى دەپ، باسقا جۇرتتىڭ الدىندا، انا ءتىلىمىزدى جىعىپ بەرگەندەر دە – قازاقتار.

ەرتەڭ ەل الدىندا، ۇرپاعىنا بيلىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاعاننان باسقا  قانداي ەڭبەگىم بار دەپ ايتادى سول قازاقتار. ەڭبەكتەرى جوق بولسا نە ايتادى؟  ەلىم، جەرىم، ءتىلىم دەپ، شىندىق ىزدەپ شىرىلداعاندى وپپوزيتسياسىڭ دەپ قاماي بەرسە. شەنىمەن، بايلىعىمەن ماساتتانعانداردان قازاققا، قوعامعا نە پايدا؟ جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ تە «ازىرگى 60-70 جاس ارالىعىنداعى ۇلت، ءتىل جاناشىرلارى كەتكەن سوڭ، قازاقتىڭ ءتىلىن كىم جوقتايدى؟»، -  دەپ، كەيىنگى قازاق جاستارىنىڭ دارمەنسىز، جىگەرسىزدىگىنە كۇيىنىپ ءجۇر.   

شاكارىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن، «اباي جولى» رومانىن وقىماق تۇگىلى كىم جازعانىنان مۇلدە ماقۇرىم  مۇعالىمدەردى كوردىم. سونىڭ بىرەۋى مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسرى بولىپ ءجۇر.    

جاستارىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحاني دۇنيەلەردەن جىراقتاپ قالۋىنا  ەل پرەزيدەنتىنەن باستاپ،  ۇلكەندەردى تەگىس  كىنالى سانايمىن. ءتىلىمىزدى كوگەرتەمىز دەسەك، تەلەارنالاردان ۇلتى قازاقتارعا ورىس تىلىندە سويلەۋگە، جۇرگىزۋگە تيىم سالۋ كەرەك. قازاقشا بىلمەيتىندەردى شىعارماۋ كەرەك. ەكى-ءۇش جىل ارالىعىندا، جاڭالىقتاردى ورىس تىلىندە بەرۋدى توقتاتقانىمىز ءجون.  نامىسسىز قازاقتارعا داۋا جوق، ورىس تىلىندە سويلەپ، سايراي بەرسىن. وزدەرىنىڭ ار-نامىسىنا قالدىرايىق. «ءتىلىڭدى، ۇلتتىق ءداستۇرىڭدى ساقتا، ۇمىتپا، جالعان سويلەمە، ادال، مەيىرىمدى بول، ارامدىق جاساما»، - دەپ ءبىز ايتپاعاندا كىم ايتادى؟ جاستارعا ۇلگى كورسەتىپ، ايتۋ ۇلكەندەردىڭ پارىزى. ءسوزىم بىرەۋگە ۇنار، بىرەۋگە ۇناماس، مەن سونى ايتتىم.

جارقىنبەك سەيتىنبەتۇلى،

«قادىرمەندى قاريالار» قب

 توراعاسىنىڭ ورىنباسارى،

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى

Abai.kz