جاڭا كىتاپ: "قازاق ەتنوگرافياسى"
زەينوللا سانىك 1935 جىلى 15-ساۋىردە شاعانتوعاي اۋدانىنىڭ بارلىق تاۋى باۋرايىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1945-1953 جىلدار ارالىعىندا باستاۋىش-ورتالاۋ مەكتەپتى ءبىتىرىپ، 1958 جىلعا دەيىن بەيجىڭدە كوممۋنيستىك جاستار وداعى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مەكتەبىندە وقىعان. 1953 جىلدان باستاپ شاعانتوعاي اۋدانىندا جاستار وداعى كادرى، شىڭجاڭ جاستار باسپاسى قازاق رەداكتسياسىندا ورىنباسار، شىڭجاڭ جاستار، ورەندەر باسپاسىندا رەداكتور سياقتى قىزمەتتەردى ابىرويمەن اتقاردى. ءارى وسى سالادان قۇرمەتپەن دەمالىسقا شىقتى. «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» الاپاتىنىڭ كەسىرىنەن 1970-1978 جىلدار ارالىعىندا «حالىق جاۋى» دەپ جالا جابىلىپ، ەڭبەكپەن تۇزەۋ جۇمىستارىنا جىبەرىلىپ، اۋىر كۇندەردى باستان كەشتى.
زەينوللا سانىك 1935 جىلى 15-ساۋىردە شاعانتوعاي اۋدانىنىڭ بارلىق تاۋى باۋرايىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1945-1953 جىلدار ارالىعىندا باستاۋىش-ورتالاۋ مەكتەپتى ءبىتىرىپ، 1958 جىلعا دەيىن بەيجىڭدە كوممۋنيستىك جاستار وداعى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مەكتەبىندە وقىعان. 1953 جىلدان باستاپ شاعانتوعاي اۋدانىندا جاستار وداعى كادرى، شىڭجاڭ جاستار باسپاسى قازاق رەداكتسياسىندا ورىنباسار، شىڭجاڭ جاستار، ورەندەر باسپاسىندا رەداكتور سياقتى قىزمەتتەردى ابىرويمەن اتقاردى. ءارى وسى سالادان قۇرمەتپەن دەمالىسقا شىقتى. «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» الاپاتىنىڭ كەسىرىنەن 1970-1978 جىلدار ارالىعىندا «حالىق جاۋى» دەپ جالا جابىلىپ، ەڭبەكپەن تۇزەۋ جۇمىستارىنا جىبەرىلىپ، اۋىر كۇندەردى باستان كەشتى.
قازاق باسپاسى ىستەرىنىڭ العاشقى نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى. ول ۇيىمداستىرعان جانە رەداكتسياسىن قاراعان «قىزىل جارتاس»، «قىزىل جاس ۇلاندار»، «قازاق ەرتەگىلەرى»، «ۇزىنشاق پينوكيونىڭ قىزىقتارى»، «بالاپان اتەشتىڭ باستان كەشكەندەرى» سياقتى شىعارمالار بالالار مەن جاستار ءسۇيىپ وقيتىن كىتاپقا اينالعان ەدى.
«قابانباي باتىر» اتتى كىتابى ەلىمىزدە ءۇش رەت، شەتەلدە ءتورت رەت باسىلعان. «قاراكەرەي قابانباي»، «حان باتىر قابانباي»، «دەمەجان باتىر»، «تۇعىرىل حان»، «قايراقباي»، «باسپاي»، «سەرگەلدەڭ» اتتى روماندارى مەن تاريحي ەسسەلەرى قازاقستاندا ارتى-ارتىنان جارىق كورىپ، وقىرماندار مەن عالىمداردىڭ جوعارى باعاسىن الدى. ءارى ول ەلدە بۇل كىتاپتار تۋرالى كولەمدى ماقالالار، شولۋلار جازىلدى. اۆتوردىڭ «قازاق بالالار ەرتەگىلەرى»، «وتان دەپ سوققان جۇرەك»، «تۋعان جەرگە ورالعاندا» سياقى كىتاپتارى مەن ادەبي ەڭبەكتەرى جانە «ءبىز باقىتتى بالامىز» دەگەن ءان تەكستى مەملەكەتتىك دارەجەدەگى سىيلىقتارعا يە بولعان...
قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ، قىتاي فولكلورشىلار قوعامىنىڭ، قىتاي «حۋا چياۋ (مۇحا جىر)» ادەبيەت كوركەمونەرشىلەر قوعامىنىڭ، قىتاي از ۇلت جازۋشىلارى عىلىمي قوعامىنىڭ، شىڭجاڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ، شىڭجاڭ اۋدارماشىلار قوعامىنىڭ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. شىعارمالارى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا دا ەنگىزىلگەن. قحر حالىقارالىق ادەبيەت سىيلىعى «التىن وردەنىنىڭ» يەگەرى.
زەينوللا مۇباراكۇلى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان. وسى ينستيتۋتتىڭ قىتايداعى قازاقتار اراسىندا جۇرگىزىلگەن فولكلورلىق ەكسپەديتسياسىنا كومەك قولىن سوزىپ، قىتايداعى قازاقتاردىڭ فولكلورلىق مۇراسىن جيناۋىنا اقىل-كەڭەسىن ايتىپ، ءوزى جيناعان فولكلورلىق ۇلگىلەردى بەرىپ، وسى ينستيتۋتتىڭ قولجازبا قورىنا تاپسىرۋعا ات سالىسقان.
تومەندە ءبىز زاينوللا سانىك مەن جانات زەينوللا قىزىنىڭ «قازاق ەتنوگرافياسى» اتتى كىتابىن وقىرمان قاۋىمعا تانىستىرۋدى ءجون دەپ سانادىق.
قحر مەملەكەتتىك فولكلورشىلار قوعامىنىڭ ۇزدىك زەرتتەۋشىسى زەينوللا سانىك پەن جانات زەينوللاقىزىنىڭ اۆتورلىعىمەن شىققان «قازاق ەتنوگرافياسى» اتتى بۇل ەڭبەك شىڭجاڭ قازاقتارى اراسىندا تۇڭعىش رەت جارىق كورىپ وتىر. كىتاپ ءۇش ۇلكەن بولىمنەن ء(ى ءبولىم. ەتنوگرافيا دەگەنىمىز نە؟، ءىى ءبولىم. زاتتىق ەتنوگرافيا تۋرالى تۇسىنىك، ءىىى ءبولىم. رۋحاني ەتنوگرافيا), 17 تاراۋدان، 75 تاراۋشادان تۇرادى. اۆتورلار ەتنوگرافيا ۇعىمىن كەڭ كولەمدە الىپ، وعان ەتنوستىڭ شىعۋ تەگى، ۇستاناتىن ءداستۇرى مەن ءدىنى، ءتىلى، پەداگوگيكاسى جونىندە توقتالادى. ەتنوگرافيا ۇعىمى تۋرالى جالپى شولۋ جاسايدى. ءار ءبولىمنىڭ ىشىنەن جەكە-جەكە تاراۋلاردى جۇيەلەپ، تاراۋشالار مەن تولىقتىرادى. ماسەلەن «زاتتىق ەتنوگرافيا» دەگەن ءبولىمدى ءوز ىشىنەن بىرنەشە تاراۋلارعا جىكتەيىدى («قازاقتار»، «قازاقتىڭ تۇرعىن ۇيلەرى»، «اۋىل شارۋاشىلىعى»، «باسقا كاسىپتەر»، «قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى»، «قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرى» «قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى»، «قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى»), رۋحاني ەتنوگرافيانى دا جەكە-جەكە تاراۋلارعا ءبولىپ قاراستىرادى («قازاق قوعامىنىڭ قۇرىلىمى»، «ەجەلگى نانىم-سەنىمدەر»، «قازاقتىڭ حالىقتىق عىلىمدارىنان»، «قازاق زاڭدارى»، «قازاقتىڭ بالا تاربيەلەۋ ءداستۇرى»، «تۇرمىس-سالت تاربيەسىنىڭ ناقتىلى ەرەجەلەرى»، «قازاقتىڭ ءولىم ۇزاتۋ ءداستۇرى»، «قازاقتىڭ ەتنوپەداگوگيكاسى»).
ءى ءبولىمنىڭ ءبىرىنشى تاراۋى 1-5-تاراۋشالارىندا ەتنوگرافيا تۋرالى انىقتاما، ەتنوگرافيانىڭ سيپاتى مەن مىندەتى، ەتنوگرافيانىڭ مازمۇنى، ەتنوگرافيانىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى، ەتنوگرافيانى ۇيرەنۋ جانە زەرتتەۋ تاقىرىپتارىنا جەكە-جەكە توقتالعان. وسى تاراۋدىڭ التىنشى تاراۋشاسىندا قىتاي دەرەكتەرىندەگى قازاققا قاتىستى باياندالعان «حاننامانىڭ» تاراۋلارىنا سىلتەمە جاساپ، ءۇيسىن، عۇن، قاڭلى تايپالارىنان جالعاسىپ كەلە جاتقان ەتنوستىق قۇندىلىقتارعا جول اشادى. سونىمەن بىرگە وسى تاراۋشادا ەتنوگرافيانىڭ ءتول تاريحىمىزدان، تۇرىك تايپالارىنا ورتاق قۇندىلىقتان دا باستاۋ الاتىنىن باسا ايتادى. كىتاپتىڭ ەكىنشى ءبولىمىنىڭ 1-تاراۋىندا «قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى، قازاقتىڭ اتا-شەجىرەسى، قازاق حالقىن قۇرايتىن رۋ-تايپالار مەن تايپالىق وداقتار، قازاق تاڭبالارى، قازاقتىڭ سانى مەن ورنالاسۋى جونىندە وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمداردىڭ عىلىمي تۇجىرىمدارىنا سۇيەنىپ، جاڭاشا پايىمداۋلار جاساعان.
ال، وسى ءبولىمنىڭ 2-تاراۋىندا قازاق تۇرعىن ۇيلەرىنىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋىنىڭ تاريحى تەرەڭدە ەكەنىن تىلگە تيەك ەتىپ، ساق، عۇن، ءۇيسىن داۋىرىنەن بەرى دامىپ، تۇرلىشە وزگەشەلىكتەرگە ۇشىراپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن قازاق ءۇيى تۋرالى ءسوز قوزعايدى. «قازاقتىڭ كيىز ءۇي مادەنيەتى» تاراۋشاسىندا كيىز ءۇيدىڭ پايدا بولۋى، كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىمى، كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى مەن جابدىقتارى تۋرالى توقتالىپ، ولاردىڭ جاسالۋى مەن بەزەندىرىلۋى تۋرالى پايىمداۋلار جاسايدى. سونىمەن بىرگە مال شارۋاشىلىعى مەن ەگىن شارۋاشىلىعى جونىندە وي قوزعاپ، ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ پايدا بولۋ تاريحىنىڭ تەرەڭدە ەكەندىگىن، قحر ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى اۋماعىنداعى ءۇيسىن قابىرلارىنان تابىلعان تەمىر سوقانىڭ باسى مەن باسقادا ەگىنشىلىك سايماندارى تۋرالى مالىمەتتەر كەلتىرىپ، ونى قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ەگىنشىلىكتىڭ پايدا بولۋى «قولا» داۋىرىنەن باستاۋ الادى دەگەن عىلىمي تۇجىرىمدارىمەن ۇشتاستىرادى. وسى تاراۋدىڭ «مال شارۋاشىلىعى» دەگەن تاراۋشاسىندا قازاق ءتورت تۇلىك مالىنىڭ (تۇيە، جىلقى، سيىر، قوي جانە ەشكى) قولعا ۇيرەتىلۋى جايىندا ءسوز بولادى. ءتورت تۇلىكتىڭ پايدا بولۋى تۋرالى قازاقتىڭ تانىم-تۇسىنىگى، فيلوسوفيالىق كوزقاراسى مەن ميفتىك تۇسىنىگى، اڭىزدىق، ەرتەگىلىك سيپاتتارىنا دا توقتالادى جانە سول ءتورت تۇلىك مال تۋرالى حالىق دانالىعىن، ماقال-ماتەلدەردى دە دايەكتى تۇردە ۇسىنىپ وتىرعان. سونىمەن بىرگە ءتورت تۇلىك مال تۋرالى قولدانىلاتىن كەيبىر اتاۋلار تۋرالى دا (جاسىنا، تۇرىنە، ەركەك-ۇرعاشىسىنا، بۋدانداستىرىلۋىنا، بەلگىلى ءبىر تۇلعالاردىڭ اتىنا تيەسەلى تۇرىنە، ت.ب. ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ) توقتالىپ وتكەن. ات سىنشىسى، ات سىنى، بايگە الاتىن اتتىڭ بەلگىلەرىن دە كەڭ كولەمدە قوزعاعان. قازاقتىڭ ءتورت تۇلىك مالعا سالاتىن ەن-تاڭباسىنا، رۋلىق بەلگىلەرىنە جەكە-جەكە تۇسىندىرۋلەر جاسايدى.
اۋىل ەتنونيمى تۋرالى وي ايتقان اۆتورلار قازاق ۇعىمىنداعى اۋىلدىڭ دامىپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەنى تۋرالى دا ءسوز ەتەدى. ماسەلەن، قازاق اراسىنداعى رۋلىق، تايپالىق، اتالاستىق، تۋىستىق جاعىنان توپتاسقان كوشپەلى ومىردەگى اۋىل ۇعىمىن، ونداعى تىرىلىكتەر باياندالادى. جايلاۋ، قىستاۋ مەن كوكتەۋلىك، كۇزەۋلىكتىڭ بەلگىلى ءبىر رۋ اتىمەن، بولماسا سول رۋدىڭ بەدەلدى ادامدارىنىڭ اتىمەن اتالىپ كەتكەنى دە ايتىلادى. بۇل تاراۋدا دالا جايىلىمى تۋرالى دا ءسوز بولىپ، توپىراقتىڭ قۇرامى، ءشوپتىڭ توپىراققا بايلانىستى ازىقتىق قۋاتىنىڭ وزگەرۋى جايلى عىلىمي تۇجىرىمدار ۇسىنادى.
قۇسبەگىلىككە قاتىستى تاراۋشادا بۇركىتتى باپتاۋ، ۇستاۋ، باعۋ جانە ونى الىپ جۇرۋگە، قوندىرۋعا بايلانىستى دۇنيەلەردىڭ (تۇعىر، توماعا، بالاق باۋ، بيالاي، قۇنداق، بالداق، ت.ب.) ەرەكشەلىكتەرىن جەكە-جەكە تاراتىپ تۇسىندىرەدى. ال بالىقشىلىققا قاتىستى تاراۋشادا قازاق قارا ولەڭىندە كەزدەسەتىن بالىق ولەڭدى مىسال رەتىندە كەلتىرىپ، بالىق ولەڭ ىشىندەگى ون توعىز ءتۇرلى بالىقتىڭ ءتۇرىن كەلتىرەدى. بۇل قازاق ءومىرىنىڭ ءبىر كورىنىسى ياعني قازاق دالاسىندا بار بالىق تۇرلەرى دەپ قابىلداعان ءجون سەكىلدى.
قازاقتىڭ جول-قاتىناس قۇرالى تۋرالى تاراۋشاسىندا ەجەلگى جىبەك جولىنىڭ باسىپ وتكەن ىزدەرى تۋرالى ءسوز بولادى. جىبەك جولى مادەنيەتى تۋرالى دا تىلگە تيەك ەتەدى. شىعىس، باتىس مادەنيەتىنىڭ الماسۋلارى تۋرالى ءسوز قوزعايدى.
كىتاپتا قازاقتىڭ ۇلتتىق ولشەمدەرى تۋرالى دا توقتالادى. ۇزىندىق ولشەم ء(بىر ەلى، ءبىر سۇيەم، ءبىر قۇلاش، اۋدەم جەر، كوز كورىم جەر، ات شاپتىرىم جەر، قوزى كوش جەر، ت.ب.), شامالىق ولشەم ء(بىر شىمشىم، ءبىر اتىم، ءبىر شوكىم، ءبىر قاسىق، ءبىر ءشومىش، ءبىر تاباق، ءبىر ۇرتتام، ءبىر تىستەم، ءبىر ءۇيىر، ءبىر قورا، ءبىر ءۇزىم، ءبىر جايىم، ءبىر شايلىق، ت.ب.), اۋىرلىق ولشەم (باتپان، ءزىل باتپان، ءبىر تەڭ، ت.ب.), كولەمدىك ولشەم (وت ورنىنداي، ءۇي ورنىنداي، شىنىنىڭ اۋزىنداي، جەر وشاقتاي، ويماقتاي، ينەنىڭ جاسۋىنداي، تۇيمەدەي، تابانداي، ت.ب.), ۋاقىت ولشەمى (كوزدى اشىپ جۇمعانشا، بيە ساۋىم، ەت ءپىسىرىم، تال ءتۇس، جۇلدىز شىعا، ۇركەر جامباسقا تۇسە، ت.ب.), تەرەڭدىك، بيىكتىك ولشەمدەرىنە (بەلۋاردان، توبىق بويىن، تىزە بويى، ات قۇلاعىنان، شاشادان، قۇرىق بويى، ارقان بويى، نايزا بويى، ت.ب.) دەگەن تۇرلەرگە بولەدى.
التىنشى تاراۋدا قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى تۋرالى توقتالادى. وندا ەرلەر مەن ايەلدەر كيىمى تۋرالى بايانداپ، ءار رۋدىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگىن كورەسەتىن كيىم تۇرلەرىن دە ايتادى. سونىمەن بىرگە بۇل تاراۋدا باتىرلاردىڭ كيەتىن ساۋىتتارى مەن قارۋ-جاراقتارىنىڭ تۇرلەرىن باياندايدى
ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ باسقا تاراۋلارىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرى، زەرگەرلىك، اعاششىلىق ونەرى جانە قولونەر جابدىقتارى، قازاقتىڭ ەر-تۇرمان ابزەلدەرى، ويۋ-ورنەكتەردىڭ ماعىناسى، قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى، تاباق تارۋ جانە ونىڭ جوسىنى (باس تاباق، قوس تاباق، سىي تاباق، كۇيەۋ تاباق، كەلىن تاباق، جاستار تاباعى، جاي تاباق، ت.ب.) تۋرالى ءسوز قوزعايدى. سونىمەن بىرگە، ءسۇت تاعامدارى، قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى ات سپورتى تۋرالى ويىندار، ت.ب. تۇرلەرىن زاتتىق ەتنوگرافيا بولىمىندە باياندايدى
«رۋحاني ەتنوگرافيا» دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى بولىمىندە قازاقتىڭ رۋلىق جۇيەسى، تۋىستىق قاتىناسى تۋرالى ءسوز بولادى. تۋىستىق جۇيەگە ءۇش جۇرتتى ء(وز جۇرتى، ناعاشى جۇرتى، قايىن جۇرتى) جاتقىزسا، رۋلىق جۇيەگە ءۇش ءجۇزدى نەگىز ەتىپ باياندايدى. قازاقتىڭ وتباسىلىق جۇيەسى تۋرالى دا توقتالادى. ەسىم قويۋ ءداستۇرى تۋرالى دا ءسوز ەتەدى. ادام ەسىمىن قويۋدى جەتى ءتۇرلى ەرەكشەلىك نەگىزىندە جىكتەپ بەرگەن. ايتالىق ادامداردىڭ ارمان-تىلەگى نەگىزىندە تۋعان ەسىمدەر: داۋلەتباي، مالدىباي ت.ب. ەسىمدەر، جاقسى كورگەن اڭ-قۇستار مەن وسىمدىكتەردىڭ نەگىزىندە تۋعان، ولاردىڭ وزىندىك يەسى مەن كيەسى بار دەگەن تۇسىنىكتەن تۋعان ادام ەسىمدەرى: جىلقىباي، قويلىباي، قاسقىرباي، شىنار، قۇندىز، بۇلبۇل، ت.ب.، ەسىمدەر. بەلگىلى ءبىر رۋلارداي ءوسىپ-ونسە ەكەن دەگەن ۇعىمنان تۋعان: ارعىنباي، نايمانباي، قىتايباي، ۋاقباي، ت.ب.، باتىرلاردىڭ قارۋ جاراعىنىڭ ەسىمدەرىنە بايلانىستى قويىلاتىن ەسىمدەر، قازاق تاعامدارى مەن ەر-تۇرمان ابزەلدەرىنە بايلانىستى قويىلاتىن اتتار: قىلىشباي، نايزابەك، ساداقباي، ءشومىشباي، تالقانباي، ت.ب. ەسىمدەر. اي-كۇن جىل قايىرۋ ەسەبى مەن كۇن اتتارىنا بايلانىستى قويىلعان ەسىمدەر: قاڭتارباي، مامىربەك، شىلدەباي، قويانباي، جەتىباي، سەگىزباي رامازان، ايتباي ت.ب.، يسلام ءدىنىنىڭ قازاققا كىرۋىنە بايلانىستى قويىلعان ەسىمدەر: مادينا، راحىمەددوللا، شاپيح، فاتيما، مۇحاممەد، بايتوللا ت.ب.، ەسىمدەر. حالىق اراسىندا بالا توقتاماعاندا قويىلاتىن ەسىمدەر: كادىرسىز، شىلعاۋباي، ەلەۋسىز، تۇردىقان، تۇرسىن، توقتاسىن، ت.ب. ەسىمدەر.
«قازاق ەتنوگرافياسى» دەپ اتالاتىن بۇل كىتاپتا ەجەلگى نانىم-سەنىمدەرگە بايلانىستى دۇنيەدەردە قامتىلعان (كۇنگە، ايعا، جۇلدىزعا تابىنۋ، حايۋاناتتارعا تابىنۋ، تابيعات قۇبىلىستارىنا تابىنۋ، ارۋاققا تابىنۋ، ت.ب.). كىتاپتىڭ «قازاق باقسىلارى جانە باقسىلىق ادەبيەت» دەگەن تاراۋشادا باقسىلاردىڭ قوعامدىق ءرولى جونىندە توقتالادى. تاريحتا وتكەن ايگىلى باقسىلار تۋرالى، ولاردىڭ جىن شاقىرۋ جىرلارى، بۇلت پەن جاۋىن شاقىرۋ جىرلارى، ارباۋ جىرلارى، دەرت كوشىرۋ ولەڭدەرى مەن بادىك ولەڭدەر تۋرالى ايتىپ، ناقتىلى مىسالدار كەلتىرگەن. «رۋحاني ەتنوگرافيا» دەپ اتالاتىن بۇل بولىمدە قازاق حالقىنىڭ تاريحتان بەرى ۇستانعان دىندەرىنە شولۋ جاساپ، يسلام ءدىنى جانە حاديستەر، يسلام عۇلامالارى تۋرالى توقتالادى. وعان دالەل «يسلامدىق نانىم جانە يسلام مادەنيەتى» دەگەن تاراۋشادا يسلامنىڭ تارالۋى، قاجىعا بارعان قازاقتار جايىن جانە حاديستەردەن ءۇزىندى بەرگەن. كىتاپتا كيەلى ساندار مەن ءتۇس تۋرالى تۇسىنىك. تاريحتا شىندىققا اينالعان تۇستەر، فيلوسوفيالىق ۇعىمدار، حالىق استرونومياسى (جۇلدىزشىلار، اۋا رايىن بولجاۋ امالدارى، كۇن ساناۋ، اي ساناۋ، جىل ساناۋ جانە جىل قايىرۋ) كەڭ كولەمدى قامتىلعان. قازاقتىڭ ەتنومەديتسيناسى، قازاق زاڭدارى ء(ۇيسىن ءداۋىرىنىڭ زاڭدارى، شىڭعىس حان زامانىنىڭ زاڭ جوسىندارى، قازاق حاندىعى ءداۋىرىنىڭ زاڭدارى، بيلەر ەرەجەسى، شاريعات زاڭدارى) ەتنوپەداگوگيكا (قازاقتىڭ بالا تاربيەلەۋ ءداستۇرى، جۇكتى ايەلگە قامقورلىق جانە بالا تۋعان كەزدەگى جوسىندار، بالا تاربيەسىنە قاتىستى سالت-ءداستۇر، ىرىم-تيىمدار، بالانىڭ دەنە بىتىمىنە بايلانىستى سىندار مەن ىرىمدار، تيىم سوزدەر) تىلگە تيەك ەتىلەدى.
كىتاپ كولەمدى (900 بەت), كەڭ اۋقىمدا، ءار تاقىرىپتى قامتىپ جازىلعاندىقتان كوتەرگەن جۇگىنىڭ اۋىر ەكەندىگى وقىرمان قاۋىمعا تۇسىنىكتى. سالالىق باعىتتا، ءار تاقىرىپ اياسىندا اۆتورلاردىڭ كوپ ىزدەنىس جاساعاندىعى اڭعارىلادى. قىتايدىڭ حاندىق داۋىرىندەگى، تاريحي جىلنامالارىنداعى دەرەكتەرى مولىنان كەلتىرىلگەن. سوندىقتان بۇل ەڭبەكتى قازاق ەتنوگرافياسى تۋرالى مول ماعىلۇلمات، جان-جاقتىلى ءبىلىم بەرەتىن، وقىرمانىن قاناعاتتاندىراتىنداي، ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتارعا، دوكتورانتتارعا، قازاق ەتنوگرافياسى تۋرالى بىلگىسى كەلەتىن جالپى وقىرمان قاۋىمعا تاپتىرمايتىن باعالى ەڭبەك دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.
اقەدىل تويشانۇى،
م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە
ونەر ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى;
نابيوللا ناسيحات،
م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە
ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
Abai.kz