– ال جاڭا جىلدان نە كۇتەسىز؟ ەلى­مىزدىڭ الدىندا قانداي مىندەتتەر تۇر؟

– مەن وتكەن قىركۇيەكتەگى جول­داۋىم­دا جاڭا ەكونوميكالىق ۇلگىگە كوشەتى­نى­مىزدى ايتتىم، 2029 جىلعا قاراي جالپى ىشكى ءونىمدى قازىرگىدەن ەكى ەسەگە ارتتىرۋ ماسەلەسىن باستى سترا­تە­گيا­لىق ماقسات رەتىندە بەلگىلەدىم. كوپ ۇزاماي ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرى­سى وتەدى. وندا ەلىمىزدىڭ بىل­تىر­عى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ قو­رى­تىندىسى شىعارىلىپ، الداعى جۇمىستىڭ امال-تاسىلدەرى ايقىندالادى.

ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ وتىرىستارى يدەولوگيا سالاسىنداعى ماسەلەلەردى، ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋ ءىسىن، قوعامنىڭ قۇندىلىقتار جۇيەسىن جاڭعىرتۋ جايىن تالقىلايتىن ءتيىمدى پىكىرتالاس ورنىنا اينالدى. بۇعان دەيىن جازدىگۇنى شاقىرىلىپ كەلە جات­قان قۇرىلتايدىڭ وتىرىسىن بيىل ءسال ەرتەرەك، كوكتەمدە وتكىزەتىن شىعارمىز.

وسىلايشا، بيىل ەكونوميكالىق، قوعامدىق-ساياسي جانە گۋمانيتارلىق سالالاردا اتقارىلاتىن جۇمىستىڭ نەگىز­گى باعىت-باعدارى ءبىرىنشى توق­ساندا-اق ايقىندالادى.

ءبىز ۇلت مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ، سىندارلى ءارى ساليقالى سىرتقى سايا­ساتتى جالعاستىرامىز. 2024 جىلى ەلىمىزدە بىرقاتار اۋقىمدى سامميت، فورۋمدار وتەدى. قازاقستان بىرنەشە بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمعا، اتاپ ايتساق، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنا، ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەسكە، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا، ارالدى قۇتقارۋ حالىقارالىق قورىنا، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى جونىندەگى يسلام ۇيىمىنا توراعالىق ەتەدى.

دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىنىن وتكىزۋ دە ەلىمىز ءۇشىن ايتۋلى وقي­عا بولماق. بايراقتى باسەكە ۇلتتىق سپورت پەن سالاماتتى ءومىر سالتىن ءدارىپ­تەۋ جاعىنان دا، ۇلى دالاداعى كوش­پەندىلەر وركەنيەتىنىڭ مۇراگەرى سانالاتىن باۋىرلاس حالىقتاردىڭ مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىسىن ارتتىرۋ تۇرعىسىنان دا ماڭىزدى ەكەنى ءسوزسىز.

ەل تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار تۇلعالارعا قۇرمەت كورسەتۋ ءداستۇرى ەلىمىزدىڭ جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىگىن نىعايتا تۇسۋگە زور سەپتىگىن تيگىزە­دى. بيىل ايگىلى عالىم قانىش ساتباەۆ­تىڭ تۋعانىنا 125, داڭقتى باتىرلار ساعادات نۇرماعامبەتوۆ پەن راقىم­جان قوشقارباەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تو­لادى. سونىمەن قاتار تاريحشى­لار­دىڭ پايىمداۋىنشا، جوشى ۇلىسى­نىڭ ىرگەسى قالانعانىنا – 800 جىل. مەم­لەكەت­­تىلىگى­مىز­دىڭ تامىرى تىم تەرەڭ­دە جاتقانىن ايگى­لەيتىن وسى ايتۋلى داتاعا وراي كەڭ اۋقىمدى زەرتتەۋ­لەر قولعا الىنادى. بيىل قازاقستان تاري­حىنىڭ كوپتوم­دىعىن ازىرلەۋ جۇمىس­تارىن دا اياق­تايمىز. بۇل – وزىمىزدەن 200-دەن استام، شەتەلدەن 60-قا جۋىق مامان جۇمىل­دىرىلىپ، تىڭعىلىقتى جاسالىپ جاتقان ۇلكەن شارۋا.

وسىنداي ماڭىزدى وقيعالاردان بولەك، كۇندەلىكتى اتقارىلۋعا ءتيىس جۇمىستار دا از ەمەس. بۇل جىلدىڭ ەل تاريحىندا قانداي ورىن الاتىنى بارشا ازاماتىمىزدىڭ ەرىك-جىگەرىنە دە بايلانىستى. مەن جاڭاجىلدىق قۇتتىقتاۋىمدا بيىل ءبارىمىز تۇتاس ۇلتتىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە كۋا بولاتىنىمىزدى ايتتىم. بىراق وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءبىز ءبىر ەل بولىپ، بىلەك سىبانا جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.

– قاسىرەتتى قاڭتار وقيعاسىنان بەرى تۋرا ەكى جىل ءوتتى. قاڭتار قازاقستان تاريحىنداعى جاڭا داۋىرگە جول اشقان بەتبۇرىستىڭ بەلەسى بولدى. ءسىز بۇعان دەيىنگى ءسوز­دەرى­ڭىزدە، سۇحباتتارىڭىزدا سول قاي­عىلى وقيعاعا ناقتى باعا بەردى­ڭىز. دەگەنمەن، ءالى دە بىرقاتار سۇراق بار. قاڭتار وقيعاسىنا ءارتۇرلى تۇسىنىكتەمە بەرەتىندەر دە كەزدەسەدى. الماعايىپ كۇندەردەن بەرى ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. قازىر ءسىز سول وقيعانى قالاي سيپاتتار ەدىڭىز؟ ونىڭ باستى سەبەبى نەدە جانە وعان نە تۇرتكى بولدى دەپ ويلايسىز؟

– مەن بۇل تۋرالى كوپ ويلاندىم، ءالى دە ءجيى ويلانامىن. مەنىڭشە، قاسى­رەتتى قاڭتار وقيعاسىنا جىلدار بويى قوردالانعان الەۋمەتتىك-ەكو­نو­­ميكالىق پروبلەمالار، جالپى توقى­راۋدىڭ بيلىك پەن قوعامدى ازدىرىپ-توزدىرۋى سەبەپ بولدى. بۇل – ايتپاسا دا تۇسىنىكتى جايت.

مەن 2019 جىلى پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن مەملەكەتىمىز سايا­سي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋعا، قوعامدىق ومىرگە ەركىندىك سيپات بەرۋگە، ەكونوميكانى مونوپوليادان ارىلتۋعا بەت بۇردى. رەفورمالاردى ازىرلەۋگە جانە ونى جۇزەگە اسىرۋعا قوعام وكىلدەرى، بەلسەندى ازاماتتار، ساراپشىلار قاتىستى. ءتۇرلى ديالوگ الاڭدارىندا، سونىڭ ىشىندە، مەنىڭ ۇسى­نىسىممەن ارنايى قۇرىلعان ۇلت­تىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ وتىرىس­تارىندا كوپتەگەن باستاما كوتەرىلىپ، جان-جاقتى پىسىقتالدى.

اشىعىن ايتسام، وسى جاڭا باعدارى­مىز كەيبىر ىقپالدى ادامدارعا مۇلدە ۇناعان جوق. ولار بۇل وزگەرىستى ەلىمىزدە ابدەن تامىر جايعان جۇيەگە جانە بيلىك قۇرىلىمىنداعى وزدەرىنىڭ «ەرەكشە مارتەبەسىنە» تونگەن قاتەر دەپ قابىلدادى. مۇنداي ادامدار ەلدەگى وزگەرىسكە استىرتىن، كەيدە ءتىپتى اشىق قارسىلىق بىلدىرە باستادى. اقىر سوڭىندا رەفورمانىڭ بەتىن قايتارىپ، وزدەرىنە ىڭعايلى بۇرىنعى قالىپقا ورالۋ ءۇشىن ءبارىن تاس-تالقان ەتۋگە شەشىم قابىلدادى.

جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردان تۇرا­تىن بۇل توپتىڭ كۇشتىك قۇرىلىم­دارعا دا، قىلمىس الەمىنە دە وراسان زور ىقپالى بولدى. سوندىقتان بيلىك­تى كۇشپەن باسىپ الۋعا بەل بۋدى. تەرگەۋ مالىمەتتەرىنە جۇگىنسەك، ولار 2021 جىلدىڭ ورتاسىنا تامان دا­يىن­دىققا كىرىسكەن. سوسىن ۇكىمەت سۇيى­تىلعان گازدىڭ باعاسىن كۇرت ءوسىرۋ تۋرالى جان-جاقتى ويلاستىرىلماعان، قۇقىق­تىق نەگىزى جوق شەشىم قابىلدا­دى. ماڭ­عىستاۋ وبلىسىندا ارانداتۋشى­لار­دىڭ ايتاعىنا ىلەسكەن جۇرت شەرۋگە شىقتى.

سول كەزدە ۇكىمەت مەنىڭ تاپسىرماممەن ارناۋلى كوميسسيا قۇردى. ونىڭ مۇشەلەرى قوعام وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، ورتاق مامىلەگە كەلۋ ءۇشىن بىردەن اي­ماققا باردى. بىراق نارازىلىق شەرۋ­لەرى ەكسترەميستىك سيپات الدى. ونى قاس­كويلەر دەرەۋ ءوز مۇددەسىنە پايدالاندى.

باس پروكۋراتۋرانىڭ تەرگەۋىنەن قاڭتار وقيعاسىنىڭ بىرنەشە تولقىن­مەن وربىگەنىن كورۋگە بولادى.

شەرۋلەر الدىمەن ماڭعىستاۋ وبلىسىندا باستالدى. كوپ ۇزاماي باسقا دا وڭىرلەرگە جايىلدى. ورتالىق بيلىك جانە اكىمدىكتەر جاعدايدى رەتتەۋگە تىرىسقانىمەن، ەل ىشىندەگى احۋال شيە­­لەنىسىپ كەتتى. ورتاق مامىلەگە كەلۋ ءۇشىن جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەر مەن ديا­لو­گ­كە تولقۋدى ۇيىمداستىرۋشىلار ەش مويىن بۇرمادى.

كوپتەگەن ايماقتا العاشقى قاقتى­عىس­تار باستالدى. مۇنىڭ ءبارى ارنايى دايىندالعان جانسىزدارى ارقىلى جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىرۋعا تىرىسقان قاسكويلەر ءۇشىن «ىزدەگەنگە سۇراعان» بولىپ شىقتى. وسىنداي اسا كۇردەلى جاعدايدىڭ وزىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى كۇش قولدانباي، سابىر ساقتادى. بۇل – ەكىنشى تولقىن.

جەتەكشىلەرى ىمىرالاسقان توپتىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن جانە لاڭكەس­تەر­مەن، ونىڭ ىشىندە سىرتتان كەلگەن لاڭ­كەستەرمەن بايلانىسى بار قىل­مىس­تىق توپتار ورشەلەنە ىسكە كىرىس­كەندە ءۇشىنشى تولقىن باستالدى. ولار ارناۋلى تەحنولوگيانى، ارانداتۋشىلار مەن قاراقشىلاردى پايدالانىپ، بەيبىت شەرۋلەردى جاپپاي تارتىپسىزدىككە ۇلاستىردى. ۇرىپ-سوعۋ، قيراتۋ، ورتەۋ، وزگەنىڭ مۇلكىن قاساقانا جويۋ بەلەڭ الدى. دۇربەلەڭ كەزىندە قارۋلى راديكالدار مەن لاڭكەس­تەر ءبىر مەزەتتە، ءبىر عانا بۇيرىقپەن مەم­لەكەتتىك ورگانداردىڭ جانە كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ عيماراتتارىنا، قارۋ-جاراق دۇكەندەرىنە، قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرى مەن اسكەري بولىمدەردىڭ قويمالارىنا شابۋىل جاسادى. مۇنداي وقيعا الماتىدا عانا ەمەس، بىرقاتار وبلىس ورتالىعىندا دا بولدى. قاڭتار وقيعاسى كەزىندە ءۇش مىڭنان استام قارۋ قولدى بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. ونىڭ ىشىندە اۆتومات، پۋلەمەت، ءتىپتى گراناتومەت جانە باسقا دا اتىس قۇ­رالدارى بار. وعان قوسا، كولىك ين­ف­را­قۇرىلىمى جانە تەلەكوممۋنيكاتسيا نى­ساندارى شابۋىلعا ۇشىرادى. قاراق­شىلار مەن لاڭكەستەر ءوزارا ۇيىم­داسىپ، ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا ارەكەت جاساعانىن تاعى دا قايتالاپ ايتقىم كەلەدى.

قاسكويلەردىڭ مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساماق بولعان جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ەكسترەميستەر، قىلمىستىق توپ­تار جانە اسىرە دىنشىلدەر بىرگە قي­مىلدادى. ولاردىڭ ماقساتى ەل ءىشى­نە ۇرەي تۋعىزۋ، مەملەكەتتىك ينس­تي­تۋت­تاردىڭ قىزمەتىن تۇرالاتۋ، كونس­تي­تۋتسيالىق قۇرىلىمنىڭ ىرگەسىن شايقاۋ، اقىر سوڭىندا بيلىكتى باسىپ الۋ ەدى.

سول كەزدەگى احۋال وتە كۇردەلى بولدى، ەلىمىز قۇردىمعا كەتۋگە شاق قالدى. بۇعان جول بەرمەۋ ءۇشىن بارلىق ءىس-ارەكەتتى كۇندىز-ءتۇنى جانە ساعات سايىن تىكەلەي ءوزىم باقىلاپ وتىردىم. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ارقىلى اقوردا رەزيدەنتسياسىنا ءتۇرلى شابۋىل جاسالعالى جاتىر، سوعان جۇك كولىكتەرى پايدالانىلادى دەگەن اقپارات جەتتى. ماعان باس ساۋعالاپ، رەزيدەنتسيادان كەتۋ، ءتىپتى شەتەل اسۋ تۋرالى ۇسىنىس بىرنەشە رەت ايتىلدى. بىراق مەن بۇعان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدىم. تەلەديدار ارقىلى جاساعان مالىمدەمەلەرىمنىڭ بىرىندە قانداي جاعداي بولسا دا جۇمىس ورنىمدا قالاتىنىمدى اشىق ايتتىم. ەكى اپتا بويى تاپجىلماي، اقوردادا بولدىم، كۇن-ءتۇن دەمەي، شۇعىل جينالىستار وتكىزدىم. سول الاساپىران كۇندەردە مەملەكەتىمىزدى ساقتاپ قالۋ، ەلدەگى زاڭ مەن ءتارتىپ ۇستەمدىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ەڭ باستى مىندەت ەدى.

– قازاقستانعا رەسەيدىڭ اسكە­ري قىزمەتشىلەرىن شاقىرۋ قانشا­لىقتى دۇرىس شەشىم بولدى؟ ءبىزدىڭ مەم­لەكەتتى سول كەزدە رەسەي قۇت­قارىپ قالدى دەگەن پىكىر كورشى ەلدە ءجيى ايتىلادى.

– ايماقتاردا جاپپاي تارتىپسىزدىك بەلەڭ الىپ، جەرگىلىكتى بيلىك دارمەنسىزدىك تانىتقاندا، قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنا جۇگىنۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. قازاقستان ونىڭ بىتىمگەرلىك كۇشتەرىن تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن عانا قىسقا مەرزىمگە ەنگىزۋدى سۇرادى. بۇل جەردە مىنا جايتقا باسا ءمان بەرۋ كەرەك. ءبىز بۇل قۇرىلىمنىڭ مۇشەسى رەتىندە رەسەيگە ەمەس، ۇجىمدىق قاۋىپ­سىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنا جۇگىندىك.

سول كەزدە وسى ۇيىمنىڭ توراعاسى ارمەنيا ەدى. بيىل ۇقشۇ-عا قازاق­ستان توراعالىق ەتەدى. قۇرىلىم جاساعى، شىن مانىندە، بىتىمگەرلىك ءرول اتقا­رىپ، قاسىرەتتى كۇندەردە ەلدى جايلا­عان جۇگەنسىزدىكتى توقتاتۋعا سەپتىگىن تيگىزدى. ۇيىمعا مۇشە-مەملەكەتتەرمەن كەلىسىلگەندەي، بۇل بىتىمگەرلىك كۇشتەر الدىن الا ەشقانداي تالاپ قويماستان، ونىڭ ۇستىنە مەرزىمىنەن بۇرىن قازاقستاننان سىرتقا شىعارىلدى.

ۇقشۇ بىتىمگەرلىك كۇشتەرى لاڭكەس­تىككە قارسى وپەراتسيالارعا قاتىس­قان جوق، بىردە-ءبىر وق اتقان جوق. ارمەنيا جاساعى «اقساي» نان زاۋىتىن جانە «الماتى سۋ» مەكەمەسىن، بەلارۋس جاساعى جەتىگەندەگى اەرودروم­دى، تاجىك­ستان مەن قىر­عىز رەسپۋب­ليكا­سىنىڭ اسكەري قىزمەتشىلەرى الماتى قالاسىنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارىن، رەسەي جاساعى ءۇشىنشى جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى مەن تەلەكوممۋنيكاتسيا نىساندارىن كۇزەتتى. وسى ماڭىزدى نىساندارعا لاڭكەستىك شابۋىلدار جاسالۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپ بولدى. سوندىقتان بىتىمگەرلىك كۇشتەر سولاردى كۇزەتۋگە جىبەرىلدى. ەڭ باستىسى، سول ارقىلى ءوز كۇشتەرىمىزدى لاڭكەستىككە قارسى وپەراتسياعا جۇمىل­دىرۋعا مۇمكىندىك تۋدى.

– دەمەك بۇل جۇزەگە اسپاي قال­عان مەملەكەتتىك توڭكەرىس قوي. ەندەشە قاڭتار وقيعاسىن حالىق كوتەرىلىسى، ءتىپتى رەۆوليۋتسيا دەپ اتاپ جۇرگەندەرگە نە ايتار ەدىڭىز؟

– باستاپقىداعى بەيبىت شەرۋلەر جاپپاي تارتىپسىزدىككە، ورتەۋ مەن قيراتۋعا ۇلاسقان قايعىلى وقيعالارعا بۇكىل الەم كۋا بولدى. كىم بەيبىت شەرۋ­گە اۆتومات، تاپانشا جانە سۋىق قارۋ ۇس­تاپ بارادى؟! نيەتى دۇرىس ادام اسكە­ري قىزمەتشىلەردى ۇرىپ-سوعىپ، ولتىرە مە، ولاردى ءتىرى قالقان ەتىپ، اكىم­شىلىك عيماراتقا شابۋىل جاساي ما؟! بەيبىت شەرۋدە دۇكەندەر مەن بانكتەر قيراتىلىپ، تونالىپ، كولىكتەر ورتەلە مە؟! بيلىك ورگاندارىنىڭ عيماراتتارى مەن پوليتسيا بولىمدەرىنە جاسالعان شابۋىلدى ايتپاي-اق قويايىن. وسىنداي جاپپاي تارتىپسىزدىكتىڭ سالدارىنان ءۇش ميلليارد دوللارعا جۋىق شىعىن كەلدى.

قاڭتار وقيعاسىنىڭ سەبەپ-سالدارىن بۇرمالاپ كورسەتۋدىڭ قاجەتى جوق. تۋراسىنا كوشسەم، بۇل حالىق كوتەرىلىسى بولدى دەگەن پىكىرلەر قىل­مىس­تىق ارەكەتتەردى اقتاۋ ءۇشىن ايتىلۋ­دا. بارىپ تۇرعان بۇزاقىلاردى با­تىر­عا بالاپ، جۇرتتى ارانداتاتىن ءارى جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي سىڭار­جاق پايىمدار قىلمىستىق پسيحولوگيانىڭ قوعام ساناسىنا سىڭۋىنە اكەپ سوقتىرادى. مۇنداي اڭگىمەلەر – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە جانە حالىقتىڭ جايماشۋاق ومىرىنە قاتەر توندىرەتىن جاپپاي تارتىپسىزدىككە شاقىرۋمەن پارا-پار. بۇل – وتە قاتەرلى ءۇردىس. سوندىقتان وسىنداي جۇگەنسىزدىكتى سىنعا الۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ۇستانىمى ورتاق بولۋى كەرەك. مەن بۇعان سەنىمدىمىن.

– وندا ازاماتتار بيلىكتىڭ ءىس-ارە­كەتى ۇنامايتىنىن قالاي بىلدىرە الادى؟

– ەلىمىزدە بيلىكتىڭ ءىس-ارەكەتىنە جاريا تۇردە كەلىسپەۋشىلىك بىلدىرۋگە تولىق مۇمكىندىك بار. ازاماتتار ءوزىن تولعاندىراتىن ماسەلە تۋرالى اشىق ايتا الادى. مەن مەملەكەتتىك ورگانداردان «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنا سايكەس، قوعامنىڭ پىكىرىمەن ساناسۋدى تالاپ ەتىپ كەلەمىن. ەلىمىزدە بەيبىت جينالىستاردى رەتتەيتىن دەموكراتيالىق سيپاتتاعى زاڭ بار. جاقىندا پەتيتسيا­لاردى تاپسىرۋ جانە قاراۋ ءتارتىبىن رەتتەيتىن زاڭ قابىلداندى.

سوندىقتان ءبىر نارسەنى انىق بىلۋگە ءتيىسپىز. بەيبىت شەرۋگە تىيىم سالىنبايدى، ال جاپپاي تارتىپسىزدىكتىڭ كەز كەلگەن تۇرىنە قاتاڭ توسقاۋىل قويىلادى. ەلىمىزدە زاڭ مەن ءتارتىپ قانا ۇستەمدىك قۇرۋعا ءتيىس. بۇل – مەن ءۇشىن مىزعىماس قاعيدا. دەموكراتيانىڭ بەسىگى سانالاتىن باتىس ەلدەرىنە قارا­ڭىزدار، ەشكىم دە كوشەدە جاپپاي ءتارتىپ­سىزدىك جاساعان، مەملەكەتتىك ورگان­دارعا شابۋىلداعان ادامنىڭ ماڭ­دايى­نان سيپاپ، وبەكتەپ وتىرمايدى.

پوليتسيا جاپپاي تارتىپسىزدىكتى ۇيىمداستىرۋشىلاردى، ياعني بيلىكتىڭ زاڭدى تالاپتارىنا قارسى شىعۋعا ۇندەگەن، قارۋ-جاراق اكەلىپ تاراتقان، جاعدايدى ۋشىقتىرىپ، ادامداردى كۇش قولدانۋعا، ماڭايداعىنىڭ ءبارىن قيراتۋعا، ورتەپ-تالقانداۋعا ازعىرعان ادامداردى انىقتاپ، اشكەرەلەدى. ال تارتىپسىزدىككە كەزدەيسوق قاتىسقان، بىلمەستىكپەن ارانداپ قالعان ادام­دار­دىڭ بۇزاقىلارعا قاتىسى جوق. ولارعا مەنىڭ باستاماممەن راقىم­شىلىق جاسالدى. بۇعان دەيىن سوتتال­عان 1205 ادامنىڭ 1095-ءى وسى راقىم­شىلىققا ىلىكتى. ال جاپپاي ءتارتىپ­سىزدىك­تى ۇيىم­داستىرعاندار مەن لاڭكەس­تىك ارە­كەتى، مەملەكەتكە سات­قىندى­عى، بيلىك­تى كۇشپەن باسىپ الۋعا تىرىس­قانى جانە باسقا دا اۋىر قىل­مىس جاساعانى ءۇشىن سوتتالعاندار جازاسىن تولىعىمەن وتەيتىن بولادى.

– كەلەسى سۇراق سىزگە ۇناماۋى مۇمكىن. بىراق بۇل ساۋالدى قوي­ماس­قا تاعى بولمايدى. ءسىز 2019 جىلى پرەزيدەنت لاۋازىمىنا سايلانعاننان كەيىن ەلىمىزدە قوسار­لانعان بيلىك جۇيەسى قالىپتاستى-مىس دەگەن ءسوز تارادى. كەيبىرەۋلەر ءبىزدىڭ ساياسي جۇيەمىزدى يراننىڭ، سينگاپۋردىڭ جۇيەسىمەن سالىستىردى. شىنىمەن دە، سول كەزدە ەلىمىزدە ەكى بيلىك ورتالىعى ورناعانداي كورىندى. راسىمەن سولاي بولدى ما؟

– توتەسىنەن قويعان سۇراعىڭىزعا تۋرا جاۋاپ بەرەيىن. كونستيتۋتسياعا سايكەس، پرەزيدەنت ەلىمىزدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ايقىندايدى، مەملەكەتىمىزدىڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالارىن، قارۋلى كۇش­تەرىمىزدىڭ جوعارى باسشىلىعىن تاعايىن­دايدى جانە ولاردى قىزمەتى­نەن بوساتادى. سونداي-اق مەملەكەت باس­شىسى ەلىمىزدىڭ جوعارعى باس قول­باس­شىسى سانالادى.

الايدا بازبىرەۋلەر قوسارلانعان بيلىك جۇيەسىن ورناتۋعا تالپىنعانى، ءتىپتى، مۇنداي ارەكەتتەردى ادەيى ءارى مۇقيات ۇيىمداستىرعانى راس. «بيلىك ءترانزيتى» كەزىندەگى احۋالدى ساياساتتاعى ايلاكەرلەر ءوز مۇددەسىنە پايدالانىپ، قوسامجارلانعان بيلىك ورتالىعىن قۇرۋعا تىرىستى. ەلىمىزدە پرەزيدەنت ءارى جوعارعى باس قولباسشى لاۋازىمى ءبىر بولەك، بۇرىنعى پرەزيدەنت يەلەنگەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى لاۋازىمى ءبىر بولەك بولدى. وسى ەكى لاۋازىمنىڭ يەلەرى ءبىر مەزەتتە قاتار قىزمەت اتقاردى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە بۇل جاعدايدىڭ بيلىكتە قاتاڭ تەكەتىرەس تۋعىزباي قويماسى انىق ەدى.

مۇنى از دەسەڭىز، ءدال وسى جاعداي قاڭتار داعدارىسىنا اكەپ سوقتىرعان العىشارتتىڭ ءبىرى بولدى. ويتكەنى ىمىرالاسقان قاسكويلەر وزدەرى ويلاپ تاپقان قوسارلانعان بيلىك، ياعني «تاندەم» يدەياسىن دارىپتەپ، ونى ءوز مۇددەسىنە پايدالانعىسى كەلدى. كەيبىر لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ، ونىڭ ىشىندە بۇرىنعى ادىلەت ءمينيسترىنىڭ مارتەبە جاعىنان ەلباسى پرەزيدەنتتەن جوعارى تۇراتىنىن ايتقانى ەستەرىڭىزدە شىعار. كەيبىر شەنەۋنىكتەر بىرەسە انا، بىرەسە مىنا كابينەتتى جاعالاپ ءجۇردى. ولار ويناقتاپ ءجۇرىپ، اقىرى وت باستى. مەن كەيىنىرەك نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازار­باەۆقا ونىڭ جاقىن سەرىكتەرىنىڭ ساياسي قيتۇرقىلىعى ەلىمىزدىڭ تاس-تال­قا­نىن شىعارا جازداعانىن اشىق ايتتىم.

قالاي دەسەك تە، مەملەكەتتە ۇلكەن جانە كىشى پرەزيدەنت دەگەن بولماۋى كەرەك دەپ سانايمىن. «كەتتىڭ بە – قايى­رىل­ما!» بولاشاقتا ەل تىزگىنىن ۇس­تايتىن ازاماتتار وسى جاعدايدان ساباق الىپ، مۇنداي نارسەدەن قاشىق بولۋعا جانە تەك قانا مەملەكەتتىڭ مۇددەسى مەن قوعامنىڭ بەرەكە-بىرلىگىن ويلاۋعا ءتيىس.

وكىنىشكە قاراي، ىشكى ساياسي داع­دارىسقا بايلانىستى تۋىنداعان سىن ساعاتتا نەگىزگى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى باسشىلارىنىڭ بەتپەردەسى سىپىرىلىپ، ولاردىڭ كاسىبي بىلىكسىزدىگى، قالا بەردى ساتقىندىعى اشكەرە بولدى.

اتا زاڭعا سايكەس جۇمىس ىستەيتىن ورنىقتى ءارى ءتيىمدى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار جۇيەسىن قۇرۋ اۋاداي قاجەت ەكەنى قاڭتار وقيعاسىنان ايقىن كورىندى. ءبىز ءبىر ەل بولىپ، بۇل داعدارىستى ەڭ­­سەر­دىك، قيىندىققا قاسقايا قارسى تۇرىپ، ودان ءتىپتى شىڭدالىپ شىق­تىق. ازاماتتارىمىزدىڭ بەكەم ءبىرلى­گىنىڭ جانە بارلىق دەڭگەيدەگى بيلىك وكىلدەرىنىڭ باتىل ءىس-ارەكەتى­نىڭ ار­قاسىندا الاپات اپاتتىڭ بەتىن قاي­تارىپ، ەلدەگى احۋالدى تۇراقتاندىرا الدىق. كەيىن كەيبىر قاسكويلەر تەرگەۋ كەزىندە حالىق جاۋاپتى ساتتە جۇدى­رىقتاي جۇمىلا بىلەدى، بيلىك قانداي قاتەرگە دە قايمىقپاي توتەپ بەرە الادى دەپ ەش كۇتپەگەنىن مويىندادى.

– قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن ءسىز تۇبەگەيلى ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستىڭىز. ونى باتىس تا مويىنداپ وتىر. ەندى كەشە­گى كۇنگە ورالمايتىنىمىز­دى اڭعارتاتىن «اسۋدان» استىق دەۋ­گە بولا ما؟ قايتادان كەرى كەتپەي­تىنىمىزگە قانداي كەپىلدىك بار؟

– مەن ساياسي رەفورمالاردىڭ 2019 جىلى باستالعانىن ايتىپ ءوتتىم. سول كەزدە ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى قۇرىلدى. كەڭەستە ماڭىزدى زاڭنامالىق باستامالار ازىرلەنىپ، جۇزەگە اسىرىلدى. سايلاۋ، ساياسي پارتيالار، پارلامەنت تۋرالى زاڭدارعا ەلەۋلى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. ەلىمىزدە وليگوپوليانىڭ ديكتاتۋراسى تۋرالى العاش رەت اشىق ايتىلا باستادى.

بۇل وزگەرىستەر ساياسي جانە ەكونو­ميكالىق مونوپوليا ۇستەم­دىك قۇرىپ تۇرعان كەزدە جالعاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرگەندەرگە قاۋىپ ءتوندىردى. سوندىقتان ولار ۋاقىت تەگەرشىگىن كەرى اينالدىرىپ، بۇرىنعى كۇنىنە ورالۋ ءۇشىن جانتالاسىپ باقتى. بۇدان ەش ناتيجە شىققان جوق.

قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن ءبازبى­رەۋ­لەر «ەندى بيلىك قىلبۇراۋدى قاتايتىپ، رەجىمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بارىن سالادى» دەپ قاۋىپتەندى. بىراق ءبىز كەرىسىنشە جاسادىق. كۇردەلى بولسا دا، دۇرىس جولدى تاڭدادىق.

ساياسي جاڭعىرۋ ۇدەرىسى 2022 جىلى تىڭ قارقىنمەن جالعاستى. رەفور­مانىڭ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى بارىنشا ءادىل ءارى تەڭگەرىمدى ساياسي جۇيە قۇرۋ بولدى. وعان قوسا، ات باسىن ارتقا بۇرۋ، ياعني ساياسي وزگەرىستەردى كەرى قاي­تارۋ ءمۇم­كىن بولمايتىنداي، سونىمەن بىرگە رەفورمالار قوعامدىق ومىردەگى قالىپتى قۇبىلىسقا اينالاتىنداي احۋال قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى ەدى. سول ءۇشىن كونستيتۋتسيالىق رەفورما اياسىندا كەرتارتپالىققا بىرقاتار توسقاۋىل قويىلدى.

بىرىنشىدەن، ءبىز اتا زاڭنىڭ ۇستەمدى­گىن قامتاماسىز ەتەتىن، كونستيتۋ­تسيا­لىق باقىلاۋدى جۇزەگە اسىراتىن جوعارى ورگان – كونستيتۋتسيالىق سوتتى قايتا قالپىنا كەلتىردىك. بىرەۋ­لەرگە كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ اتى عانا وزگەرگەندەي كورىنۋى مۇمكىن. شىن مانىندە، ونىڭ زاتى تۇبەگەيلى وزگەردى.

كونستيتۋتسيالىق سوت شەشىمدەرىنىڭ كۇشىن ەشكىم جويا المايدى. ونىڭ شەشىم­دەرىنە، سونىڭ ىشىندە ازاماتتار­دىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنا قاتىس­تى بايلامدارىنا كۇمان كەلتىرۋ­گە، پرەزيدەنتتىڭ دە ەش قاقى جوق.

اتا زاڭعا ەنگىزىلۋى مۇمكىن كەز كەلگەن وزگەرىس پەن تولىقتىرۋ كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ وڭ قورىتىندىسى بولسا عانا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا نەمەسە پارلامەنتتىڭ قاراۋىنا شىعارىلادى.

كونستيتۋتسيالىق سوتتا ون ءبىر قازى بار ەكەنى بەلگىلى. سونىڭ التاۋىن، ياعني كوپشىلىگىن، پارلامەنت پالاتالارى تاعايىندايدى. ال توراعاسىن پرە­زيدەنت تاعايىنداعانىمەن، ءمىن­دەتتى تۇردە سەناتتىڭ كەلىسىمى قاجەت.

ەكىنشىدەن، نەگىزگى ۇستانىمدار كونستيتۋتسيادا ناقتى ايقىندالىپ، ءبىرجولا بەكىتىلگەن. مىسالى، اتا زاڭ­نىڭ 91-بابىنا سايكەس، كونستيتۋتسيادا بەلگىلەنگەن مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى، بىرتۇتاستىعى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى، ونى باسقارۋ نىسانى، رەسپۋبليكا قىزمەتىنىڭ تۇبەگەيلى پرينتسيپتەرى جانە وسى جەردە ايرىقشا اتاپ وتەيىن، پرەزيدەنت جەتى جىل مەرزىمگە ءبىر رەت قانا سايلانادى دەگەن ەرەجە ەش وزگەرمەيدى.

ۇشىنشىدەن، رەفورمالاردىڭ ءنا­تي­جەسىندە ءماجىلىس جاڭا سايلاۋ جۇيە­سىمەن، ياعني پارتيالاردىڭ ءتىزىمى جانە ءبىرمانداتتى وكرۋگتەر ارقىلى جاساق­تالاتىن بولدى. ءماجىلىستىڭ وكىلەتتىگى دە ايتارلىقتاي كەڭەيدى.

ءبىر سوزبەن ايتساق، ەسكى جۇيە كەلمەسكە كەتتى. قازاقستانداعى ساياسي رەفورمالار جۇيەلى عانا ەمەس، ەشقاشان كەرى قايتپايتىن تۇبەگەيلى سيپاتقا يە بولدى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. مۇنىڭ ەلىمىز ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزى بار. سەبەبى ۇلتتىڭ ساياسي سانا-سەزىمى تۇبەگەيلى وزگەردى. جۇرت­تىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعى مەن بەل­سەندىلىگى دەموكراتيالىق جاڭعىرۋدىڭ باستى كەپىلىنە اينالدى. توقەتەرىن ايتساق، كەرى كەتۋگە حالىقتىڭ ءوزى جول بەرمەيدى جانە ەلگە جاڭا لەپ اكەلگەن وسى وزگەرىستەردى تاباندىلىقپەن قورعايدى. مەن بۇعان بەك سەنىمدىمىن.

– دەگەنمەن، بيلىكتى سىناپ جۇرگەندەر، ونىڭ ىشىندە باتىستىڭ وكىلدەرى دە، قازاقستاندا ءالى كۇنگە دەيىن ساياسي تۇتقىندار بار دەپ جاتادى. بۇعان نە دەيسىز؟

– ساياسي قۋدالاۋ بار دەپ ايتۋ ءۇشىن تسەنزۋرا، ارناۋلى زاڭدار مەن جازالاۋ­شى ورگاندار بولۋى كەرەك. قازىرگى قازاقستاندا مۇنىڭ ەشقايسىسى جوق. ءبىزدىڭ زاڭنامامىزدا ازاماتتاردى سايا­سي كوزقاراسى ءۇشىن قۋدالاۋعا نەگىز بولاتىن بىردە-ءبىر جارلىق، بىردە-ءبىر زاڭ، بىردە-ءبىر نورماتيۆتىك قۇجات جوق.

كەرىسىنشە، رەفورمالاردىڭ ناتيجە­سىندە ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جۇيەسى نىعايا ءتۇستى. زاڭدارعا قازىلاردىڭ تاۋەل­­سىزدىگىن كۇشەيتەتىن تۇزەتۋلەر ەنگى­زىل­دى. القا بيلەردىڭ قاراۋىنا جاتا­تىن ىستەردىڭ اياسى كەڭەيدى. ادام قۇقىق­تارى جونىندەگى ۋاكىل ينستيتۋتى تولىق جۇمىس ىستەپ تۇر. وعان كونس­تي­تۋتسيالىق مارتەبە بەرىلدى. مەن بىل­تىر جەلتوقسان ايىندا ادام قۇقىق­تارىنا قاتىستى ەكىنشى جارلىققا قول قوي­دىم. مۇنىڭ ءبارى وسى سالادا دايەكتى ءارى تۇبەگەيلى وزگەرىس جاسالىپ جاتقانىن كورسەتەدى.

مەملەكەتتىڭ باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى – زاڭنىڭ مۇلتىكسىز ورىندا­لۋىن، ءتار­تىپتىڭ قاتاڭ ساقتالۋىن تولىق قام­تاماسىز ەتۋ. سوندىقتان زاڭ بۇزعان كەز كەلگەن ادام جاۋاپقا تارتىلادى. ال زاڭ مەن ءتارتىپتى ساقتاۋ ماسەلەسىنە ازاماتتاردىڭ يدەولوگيالىق ۇستانىمى مەن ساياسي كوزقاراسىنىڭ ەش قاتىسى جوق. زاڭ بارىنە ورتاق.

كەيبىرەۋلەر پروكۋراتۋرا ورگان­دارىنىڭ ەسكەرتۋىنە قاراماستان، ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن كەسىرلىك كورسەتىپ، زاڭ بۇزادى. ونداي ادامدار ءوزىن زاڭنان جوعارى قويىپ، «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە» دەگەن ۇستانىممەن ەلگە تانىمال بولعىسى كەلەتىن سياقتى.

كوپتەگەن تاۋەلسىز بۇقارالىق اقپا­رات قۇرالى جۇمىس ىستەپ تۇرعان، سايا­سي تسەنزۋرا اتىمەن جوق ەلدە ساياسي قۋدا­لاۋ بار دەۋ قانشالىقتى ورىندى؟

ول از دەسەڭىز، جاڭا زاڭ قابىلدانىپ، بەيبىت جينالىس وتكىزۋ ءۇشىن رۇقسات الۋدىڭ ورنىنا حابارلاۋ ءتارتىبى ەنگىزىلگەن سوڭ، قازاقستانداعى بەيبىت جيىنداردىڭ سانى ەسەلەپ ارتتى.

مەن تۇيتكىلدەردىڭ ءتۇيىنىن ايقاي-شۋمەن الاڭدا ەمەس، ديالوگ ءۇشىن ارنايى قۇرىلعان ورىنداردا، ەڭ الدىمەن، پارلامەنتتە وركەنيەتتى جولمەن، ساليقالى تۇردە تارقاتۋ كەرەك دەپ ۇنەمى ايتامىن.

قازىر پارلامەنتتە ءتۇرلى كوزقاراس­تاعى قوعام وكىلدەرىنىڭ مۇددەسىن بىلدىرەتىن سان الۋان ساياسي كۇشتەر بار. پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا ينستيتۋتى زاڭ جۇزىندە بەكىتىلدى.

سوڭعى سايلاۋدا ماجىلىسكە التى پارتيا ءوتتى. ونىڭ ۇشەۋى العاش رەت دەپۋتاتتىق مانداتقا يە بولدى. ءتىپتى قازىر پارلامەنتتە وتىرعان پارتيانىڭ ءبىرى – اۋەل باستان وپپوزيتسيالىق ۇستانىمداعى ۇيىم.

كوپتەگەن شەتەلدىك ساراپشىلار مەن ارىپتەستەر، سونىڭ ىشىندە باتىس ەلدەرىنىڭ ماماندارى، قازاقستانداعى دەموكراتيالىق رەفورمالاردىڭ وزىق ۇلگىدە ەكەنىن ايتىپ، وعان قولداۋ ءبىل­دىرىپ وتىر. شىنىمەن دە، ءبىز گەوسايا­سي توڭىرەگىمىزدە اۋقىمدى دەمو­كرا­تيالىق وزگەرىس جاساپ، ادام قۇقىقتارىن قور­عاۋ ىسىندە زور تابىسقا جەتكەن بىردەن-ءبىر ەلمىز.

– الەۋمەتتىك جەلىدە پرەزيدەنت كونستيتۋتسياعا قاتىستى رەفەرەندۋم وتكىزىپ، 2026 جىلى تاعى دا ساي­لاۋعا ءتۇسۋدى جوسپارلاپ وتىر دەگەن قاۋەسەت تاراپ جاتىر. بۇل راس پا؟

– بۇل – جالعان اقپارات. بۇدان بىلاي اركىم ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، اتا زاڭعا وڭدى-سولدى وزگەرىس ەنگىزە المايدى. ال وسىنداي ماڭىزدى ماسەلەگە كەلگەندە، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. مەن بۇعان نىق سەنىمدىمىن. كونستيتۋتسيالىق رەفورما اتا زاڭعا قالاي بولسا سولاي وزگەرىس ەنگىزە بەرۋ ءۇشىن جاسالعان جوق.

پرەزيدەنت لاۋازىمىنا ءبىر-اق رەت سايلانۋ تۋرالى ەرەجە ەندى ەشقاشان وزگەرمەيدى. بۇل تالاپ مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى، بىرتۇتاستىعى، اۋماقتىق تۇتاستىعى جانە باسقارۋ نىسانى تۋرالى نورمالار سياقتى مىزعىماستاي ەتىپ بەكىتىلگەن.

اقىرى وسى تاقىرىپ قوزعالعان ەكەن، بۇعان قاتىستى كەيبىر جايتقا كەڭىرەك توقتالىپ، ءمان-جايىن اشا كەتەيىن. مەن جەتىجىلدىق ءبىر عانا مەرزىم تۋرالى يدەيانى وسىدان 15 جىل بۇرىن جابىق پىكىرتالاستاردا ايتىپ ءجۇردىم. سول كەزدە ۇسىنىس اسا قولداۋ تابا قويمادى. ءوزىم پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن، وسى باستامامنىڭ ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىگىن ابدەن سالماقتاپ، ونى قالاي جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىنى جونىندە كوپ ويلادىم.

سۋپەرپرەزيدەنتكە ءتان وكىلەت­تىك­تەردى جويۋ ءۇشىن 2022 جىلى كونستي­تۋتسياعا بىرقاتار ماڭىزدى وزگەرىس ەنگىزىلدى. مەن سول كەزدە جەتىجىلدىق ءبىر مەرزىم يدەياسىن قايتا ۇسىندىم. باستاماما بۇكىل حالىق قولداۋ ءبىلدىردى. وسىمەن بۇل اڭگىمە ءتامام.

– ەكونوميكا تاقىرىبىنا ويىسساق. ءسىز بىلتىرعى جولداۋى­ڭىز­دا ادىلەتتى قازاقستاننىڭ جاڭا ەكونوميكالىق باعدارىن جاريا­لادىڭىز. وندا 2029 جىلعا قاراي ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ كولە­مىن ەكى ەسە ارتتىرىپ، 450 ميلليارد دوللارعا جەتكىزۋ كوزدەلگەن. الايدا حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى مەن دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ بولجامدارىنا سەنسەك، 2023-2024 جىلدارى ەل ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىمى 3-4 پا­يىز­دان اسپايدى. مۇنداي قارقىنمەن ماقساتقا جەتە الامىز با؟

– ارينە، بۇل – جەتۋگە بولاتىن مەجە. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ ساراپشىلارى 2023 جىل­دىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاق­ستاننىڭ ىشكى جالپى ءونىمى قازىرگى باعامەن ەسەپتەگەندە 259 ميلليارد دوللاردان اسادى، ياعني 2022 جىلمەن سالىستىرعاندا 15 پايىزعا ارتادى دەپ باعالاپ وتىر. بۇل – ورتالىق ازياداعى ەڭ جوعارى اقشالاي ءوسىم. جان باسىنا شاققانداعى ىشكى جالپى ءونىم دە ءوسىپ كەلەدى. بۇعان قاتىستى بولجامدى كورسەتكىش بىلتىر 13 مىڭ دوللارعا جۋىقتادى.

ونىڭ جىل سايىنعى ءوسىمى 1,6 مىڭ دوللار بولادى دەپ باعالانۋدا. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ بولجامىنا سايكەس، 2028 جىلعا قاراي بۇل كورسەتكىش وتىز پايىزدان دا كوبىرەك ارتىپ، 16,8 مىڭ دوللارعا جەتەدى.

شىن مانىندە، مەن ءۇشىن ماكروەكو­نوميكالىق كورسەتكىشتەر سونشا­لىقتى ماڭىزدى ەمەس، ازاماتتاردىڭ تۇرمىس ساپاسىنىڭ ءىس جۇزىندە جاقسارۋى ودان الدەقايدا ماڭىزدىراق.

حالقىمىز «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس» دەيدى. ۇكىمەت ەكونوميكانى باسقارۋدىڭ تىڭ تاسىلدەرىن قولدانا السا، جاڭا ايتىلعان جاقسى بولجامدار اقيقاتقا اينالادى. وسى ورايدا نەگىزگى ەكى باعىتقا توقتالايىن.

بىرىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە جول اشاتىن بىرقاتار ناقتى مىندەتتى شەشۋ قاجەت. سونداي مىندەتتىڭ ءبىرى – اۋقىمدى ونەركاسىپ جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋ. قىركۇيەكتەگى جولداۋدا ۇكىمەت­كە مۇنداي جوبالاردى انىقتاۋ جانە ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ جوس­پارىن ازىرلەۋ تۋرالى تاپسىرما بە­رىلدى. بۇل جوبالار ءىرى بيزنەس وكىلدەرى­مەن، ينستيتۋتسيونالدى ينۆەستورلار­مەن جانە ساراپشىلارمەن بىرگە پىسىق­تالىپ، ناقتى جۇمىس جاسالىپ جاتىر.

تاعى ءبىر ماڭىزدى مىندەت – ينۆەستيتسيا تارتۋ. بۇل مىندەتتى ورىن­داۋ­عا جەكەشەلەندىرۋ جانە اكتيۆتەر­دى قايتارۋ ناۋقاندارى دا سەپتىگىن تيگىزەدى. قوماقتى ينۆەستيتسيا بولسا، ەكونوميكا قارقىنى ۇدەيە تۇسەدى جانە جاڭا مۇمكىندىكتەر پايدا بولادى. وسى ورايدا مەن جاقىندا ينۆەستيتسيا شتابىن قۇرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدىم. بۇل شتابقا ەلىمىزدەگى ينۆەس­تيتسيالىق احۋالدى جاقسارتۋ جانە ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى ساپالى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اۋقىمدى وكىلەتتىك بەرىلگەن.

ەكىنشى باعىتتاعى جۇمىس ەكونومي­كا­نىڭ بارلىق سالاسىنا قاتىستى «ويىن ءتارتىبىن» بەلگىلەيتىن جۇيەلى رەفور­مالاردى جۇزەگە اسىرۋ شارالارىن قامتيدى.

مەنىڭ تاپسىرماممەن ۇكىمەت مەملەكەت پەن بيزنەستىڭ قارىم-قاتىناسىن قايتا قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا سالىق كودەكسىن ازىرلەپ جاتىر. سالىق جۇيەسىن جەتىلدىرگەندە تەك تولەم جيناۋ تاسىلىمەن شەكتەلىپ قالماۋ وتە ماڭىزدى. ءبىر جاعىنان، ينۆەستورلارعا قولايلى جاعداي جاساۋ كەرەك. ەكىنشى جاعىنان، بيۋدجەت كىرىسىنىڭ ازايىپ كەتپەۋىنە ءمان بەرگەن ءجون. ياعني تارازى باسىن تەڭ ۇستاۋ قاجەت.

جاڭا بيۋدجەت كودەكسى دە – وتە ماڭىزدى قۇجاتتىڭ ءبىرى. ءبىز «قازىنا قاراجاتىنا» دەگەن كوزقاراسىمىزدى وزگەرتىپ، ونى ءتيىمدى، جونىمەن ءارى ۇنەمدەپ جۇمساۋعا ءتيىسپىز.

بۇل رەتتە مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ءىسىن جانە مەملەكەت پەن جەكە سەكتوردىڭ سەرىكتەستىگىن رەتتەيتىن جاڭا زاڭدار ەلەۋلى ءرول اتقارادى. وسى قۇجاتتار مەم­لەكەتتىك ساتىپ الۋ ءىسىنىڭ اشىق بولۋىن دا قامتاماسىز ەتەدى. سونداي-اق ەكونوميكانى دامىتۋعا قاجەت­تى قاراجات قورىن قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ ءتيىم­دىلىگىن ارتتىرۋعا كوپ كوڭىل ءبولۋ قاجەت. قازىر بۇل سەكتوردى جاڭعىرتۋ شارا­لارى ايقىندالىپ، ىسكە اسىرىلىپ جاتىر.

ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارعىم كەلەدى. الەمدەگى ەكو­نوميكالىق احۋال ءبىزدىڭ ەلگە دە سالقىنىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. الايدا كەز كەلگەن قيىندىق جاڭا مۇمكىندىككە جول اشادى. ۇكىمەتتىڭ جەل قايدان سوقسا دا جەلكەندى وزىنە وڭتايلى بۇرا الاتىنداي، جان-جاقتى ويلاستىرعان جوسپارى بولۋعا ءتيىس. ەكونوميكانىڭ ءوسىمىن ىنتالاندىرۋ شارالارى مەن قۇرىلىمدىق رەفورمالار قاتار ءجۇرۋى كەرەك. ناقتىراق ايتساق، كاسىپكەرلىك پەن باسەكەنى دامىتۋ، جەكەمەنشىكتى قورعاۋ، ءادىل سوت تورەلىگى بولۋى وتە ماڭىزدى. سوندا عانا كوزدەگەن ماقساتتارىمىزدىڭ بارىنە قول جەتكىزىپ، بەلگىلەنگەن مەرزىمدە ۇلتتىق ەكونوميكا كولەمىن ەكى ەسە ۇلعايتا الامىز.

– نەسيەسىن وتەي الماي جۇرگەن ادامدار ءبىزدىڭ گازەتىمىزگە ءجيى حات جازىپ، قوڭىراۋ شالادى. جالپى، حالىقتىڭ قارىزعا باتۋى كۇردەلى ماسەلە بولىپ تۇر. وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن نە ىستەلىپ جاتىر؟

– مەن ازاماتتارىمىزدىڭ قارىز­عا بەلشەدەن باتقانىنا قاتتى الاڭ­دايمىن. سەبەبى بۇل ماسەلە جۇرتتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا جانە ەلىمىزدەگى قارجى جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. مەن 2019 جىلى مەملەكەت باسشىسى رەتىندە قول قويعان العاشقى قۇجاتتىڭ ءبىرى قيىن جاعدايعا تاپ بولعان ازاماتتاردىڭ بورىشىن ازايتۋ تۋرالى جارلىق ەدى. سول ۋاقىتتا 500 مىڭ ادامنىڭ كەپىلسىز العان نەسيەسى كەشىرىلدى. بۇل بىررەتتىك شارا بولاتىن. ال 2023 جىلى جەكە تۇلعالاردىڭ بانكروتتىعى تۋرالى زاڭ كۇشىنە ەندى. مۇنىڭ ءبارى ماسەلەنىڭ ۋشىعىپ كەتپەۋىنە ىقپال ەتتى. وسى جاعدايدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ ءۇشىن بىلتىرعى جولداۋىمدا ۇكىمەتكە تىڭ شارالاردى قولعا الۋدى تاپسىردىم.

نەگىزىنەن، بۇل جاعدايعا جۇرتتىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعىنىڭ تومەندىگى سەبەپ بولىپ وتىر. ەكىنشى جاعىنان، تۇتىنۋ نەسيەسىن بەرۋ ءتارتىبىن جانە كوللەكتور ۇيىمدارىنىڭ قىزمەتىن قاتاڭ رەتتەۋ كەرەك.

سول ءۇشىن ناقتى شارالار قولعا الىنىپ جاتىر. مىسالى، سوڭعى جىلدارى بانكتەر مەن ميكروكرەديت ۇيىمدارىنا قويىلاتىن تۇتىنۋ نەسيەسى كاپيتالىنىڭ كولەمىنە قاتىستى تالاپتار بەس ەسە كۇشەيتىلدى. تولەۋ مەرزىمى ءوتىپ كەتكەن بەرەشەگى بار ادامدارعا نەسيە بەرۋگە تىيىم سالىندى. سونداي-اق قارىزىن ۋاقتىلى وتەي الماعان بورىشكەرگە 90 كۇننەن ءارى ايىپپۇل سالۋعا بولمايدى. كوللەكتور اگەنتتىكتەرىنە تۇراقتى تەكسەرۋ جۇرگىزىلەدى.

بورىشكەرلەر قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن نەسيە بەرۋ تۋرالى زاڭناماعا ەن­گىزىلەتىن تۇزەتۋلەر ازىرلەندى. بۇل ءوز­گەرىستەر بانكتەرگە، ميكروكرەديت ۇيىم­­دارىنا جانە كوللەكتور اگەنت­تىك­تەرىنە تالاپتى ودان دا كۇشەيتە تۇسەدى. نەسيەلەردى كوللەكتور كومپانيالارى­نا ساتۋدى شەكتەۋ ۇسىنىلادى. كوللەك­تور كومپانيا­لارى قارىزدى وزىنە ال­عان سوڭ ماسەلەنى رەتتەپ كورۋگە ءمىن­دەت­تى بولادى. بانك ومبۋدسمەنىنىڭ وكى­لەت­تىگى دە كەڭەيتىلەدى. قازىر بۇل قۇجات­تى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى قاراپ جاتىر. مەن بۇل باس­تامانى قولداۋعا دايىنمىن.

– قازىر كوپتەگەن وتانداسىمىز قىمباتشىلىق بەلەڭ العانىنا، تاريف­­تەردىڭ ءوسىپ جاتقانىنا، جۇمىس­­سىزدىق ماسەلەسىنىڭ شيەلەنىس­كەنىنە جانە ايماقتارداعى جالپى احۋال­عا الاڭداپ وتىر. كۇندەلىكتى كۇيبەڭ­نەن جانە اياق استىنان تۋىنداي­تىن ءتۇيت­كىلدەردەن باس كوتەرە الماي جات­قان قازىرگى ۇكىمەتتىڭ ستراتەگيا­لىق مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋعا قاۋ­قا­رى بار ما؟ ءسىز ۇكىمەت جۇ­مى­سى­نىڭ تيىمدىلىگىنە قانداي باعا بەرەسىز؟

– كەز كەلگەن ەلدىڭ ۇكىمەتى ستراتە­گيا­­لىق مىندەتتەرى مەن كۇندەلىكتى جۇ­مى­سىن قوسا اتقارادى. بىزدە دە سولاي. ەڭ باستىسى، ءتيىمدى جوسپارلاۋ جانە رەسۋرستاردى ورىندى پايدالانۋ كەرەك.

ۇكىمەتتىڭ قازىرگى قۇرامى بىلتىر كوكتەمدە عانا جاساقتالدى. كونستيتۋتسيالىق رەفورما جاسالىپ، پارلامەنت سايلاۋى وتكەن سوڭ الدىڭعى پارلامەنتتىڭ دە، ۇكىمەتتىڭ دە مانداتى كۇشىن جويدى. كونستيتۋتسياعا سايكەس بۇرىنعى ۇكىمەت جاڭادان ساي­لانعان ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ الدىندا ءوز وكىلەتتىگىن توقتاتتى. ساي­لاۋدا ەڭ كوپ داۋىس العان «Amanat» پارتياسى پرەمەر-ءمينيستردىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىندى. ارينە، پارتيا مۇنى پرەزيدەنتپەن اقىلداسا وتى­رىپ جۇزەگە اسىرعانىن جاسىرماي­مىن. «Amanat» پارتياسىنىڭ سايلاۋ ال­دىنداعى تۇعىرناماسىنىڭ ەكونومي­كاعا قاتىستى بولىگى قازىرگى ۇكىمەتتىڭ باعدارلاماسى نەگىزىندە جاسالدى.

بۇگىندە ۇكىمەتتىڭ وكىلەتتىگى ايتار­لىق­تاي كەڭەيدى. قىركۇيەك ايىندا قۇرى­لىمى وزگەرگەن پرەزيدەنت اكىم­شىلىگى ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونومي­كالىق دامۋىنا قاتىستى ستراتەگيالىق باعىتتارعا باسا نازار اۋداراتىن بولدى. ەندى اكىمشىلىك بۇرىنعىداي ۇكىمەتتى، كەيبىر مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولاردى جەتەلەپ جۇرمەيدى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگى اتقارۋشى بيلىكتىڭ قىزمەتىنە ارالاسپاي، باس­تى ساياسي شتاب رەتىندە عانا جۇمىس ىستەيدى. وسىعان دەيىن ەكى ورگاننىڭ دا قۇزىرىندا بولعان بىرقاتار وكىلەتتىك ۇكىمەتكە بەرىلدى. ءتۇرلى سالاعا قاتىستى شەشىم قابىلداۋ قۇقىعى ۇكىمەتكە جانە باسقا دا جاۋاپتى ورگاندارعا ءوتتى. ايماقتاردىڭ بيۋدجەتكە قاتىستى دەربەستىگى ارتا ءتۇستى.

ءبىر سوزبەن ايتساق، قازىر ۇكىمەتتىڭ ءونىمدى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن مۇمكىندىكتەرى جەتكىلىكتى. اتقارۋشى بيلىككە جان-جاقتى ويلاستىرىلعان ءىس-قيمىل ستراتەگياسى جانە ءوز مىندەتىن ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋعا دەگەن ىنتا-جىگەر عانا قاجەت. دەربەستىككە جانە قوسىمشا وكىلەتتىككە يە بولۋعا ۇمتىلعان ۇكىمەت قالاعانىن الدى. بىراق «الماقتىڭ دا سالماعى بار»، ولارعا قويىلاتىن تالاپ تا كۇشەيدى. ۇكىمەت مۇنى تۇسىنۋگە ءتيىس.

– ەلىمىزدىڭ وتىن-ەنەرگەتيكا كەشەنى مەن كوممۋنالدىق شارۋا­شىلىعىنىڭ ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ – ۇكىمەتتىڭ مىندەتى. قازىرگى ۇكىمەت بۇل مىندەتىن اۋپىرىمدەپ، ارەڭ اتقارىپ وتىر دەۋ­گە بولادى. اپاتتاردىڭ سالدارىمەن كۇرەسىپ، قىستىڭ كوزى قىراۋدا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ەلدى مەكەندەردى جىلۋمەن، جارىقپەن، سۋمەن شۇعىل قامتاماسىز ەتۋگە تۋرا كەلەدى. قالايشا وسىنداي جاعداي قالىپتاسىپ وتىر؟

– جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارىن­داعى جانە تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىنداعى مۇشكىل احۋال – كوپ جىلعى سالعىرتتىقتىڭ سالدارى. وسى سالاداعى تۇيتكىلدەر ءبىر كۇندە اياق استىنان پايدا بولا قالعان جوق. ونىڭ ءبارى جىلدار بويى قوردالانعان ماسەلەلەر ەكەنى بارشاعا ءمالىم. وڭىرلەردەگى جىلۋ ورتالىقتارى مەن باسقا دا قۇرال-جابدىقتاردىڭ 80 پايىزى ابدەن توزعان. وتكەن جىلداردا كوممۋنالدىق شارۋاشىلىققا سالىنعان ينۆەستيتسيا بۇل سالانىڭ قاجەتىن وتەۋگە جەتكىلىكسىز بولدى.

ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى نىساندارىندا بولىپ جاتاتىن كىشىگىرىم وقيعا­لاردى دارداي قىلىپ كورسەتىپ، جىلۋ­مەن قامتاماسىز ەتۋ ىسىندەگى بول­ماشى ولقىلىقتى «قاسىرەتكە اينالدىرۋعا» ۇمتىلاتىن الەۋمەتتىك جەلىدەگى بەلسەندىلەر وتقا ماي قۇيىپ، ەلدى دۇربەلەڭگە سالىپ ءجۇر.

بۇكىل قازاقستانداعى ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىمدى تولىق جاڭعىرتۋ – وتە اۋقىمدى ءارى كۇردەلى مىندەت. بۇل ماسەلە بىرتىندەپ شەشىلىپ جاتىر. كوكتەم-جاز ايلارىندا ۇكىمەت پەن اكىم­­دىكتەر جىلۋ ماۋسىمىنا دايىن بولۋ ءۇشىن ءبىراز جۇمىس جاسادى. جاع­دايى سىن كوتەرمەيتىن بىرقاتار نىساندى جوندەدى.

ەڭ الدىمەن، كۇردەلى اپاتتاردىڭ الدىن الىپ، ۇيلەرگە جىلۋدىڭ ۇزدىكسىز بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. بىراق جاڭا قۋات كوزدەرىن اشۋ، جەلىلەردى بىرتىندەپ جاڭارتۋ جانە كوممۋنالدىق سالانى تۇگەل جاڭعىرتۋ باستى مىندەت ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون.

قازىر جىلۋ جەلىلەرى ارەڭ جۇمىس ىستەپ تۇر. ۇكىمەت پەن اكىمدىكتەر باتىل قيمىلداپ، قاجەتتى شارالاردى دەرەۋ قولعا الۋى كەرەك. ونسىز بولمايدى.

– مۇنىڭ ءبارى ەلىمىزدەگى ەنەرگەتي­كالىق قاۋىپسىزدىك نىساندارىنىڭ جاي-كۇيى كوڭىل كونشىتپەيتىنىن بىلدىرەدى. ءسىز جولداۋىڭىزدا اەس سالۋ-سالماۋ ماسەلەسى جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم ارقىلى شەشىلەدى دەپ مالىمدەدىڭىز. اەس «جاسىل» ەنەرگيا سانالعانىمەن، قوعامدا بۇعان قاتىستى ءارتۇرلى پىكىر ايتىلىپ ءجۇر. مۇنداي نىسان سالۋ تۋرالى جوسپاردىڭ گەوساياسي استارى دا جوق ەمەس. ءسىزدىڭ ۇستانىمىڭىز قانداي؟

– قازاقستان ءۇشىن تازا اتوم ەنەر­گياسى­نىڭ ءمانى زور. بۇل – ەل ەكونو­مي­كاسىنىڭ بولاشاعىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ايرىقشا ماڭىزدى ماسەلە. ءبىز تابيعي ۋران ءوندىرۋ كولەمى جاعىنان الەمدە ءبىرىنشى ورىن الامىز. يادرولىق وتىن كومپونەنتتەرىن دە ءوزىمىز وندىرە­مىز. سول سەبەپتى مەن ەلىمىزدىڭ اۋما­عىندا اەس سالۋ جايىنا ايرىقشا ءمان بە­رەمىن. تۇپتەپ كەلگەندە، ەنەرگەتي­كا قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن گەوساياسي ءمۇد­دە ەمەس، ناقتى قاجەتتىلىك پەن مۇمكىن­دىك­تەر تۇرعىسىنان قاراستىرىپ، عىلىمي زەرتتەۋلەر نەگىزىندە شەشكەن ءجون.

ەل ىشىندە اەس قۇرىلىسىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق ءبىلدىرىپ جاتقاندار دا بار. بۇل – تۇسىنىكتى جايت. كوپشىلىك سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ قاسىرە­تىن ۇمىتا قويعان جوق. مۇقيات نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن باسقا دا كۇر­دەلى جايتتار بار. مىسالى، جوبانىڭ قۇنى مەن ەكولوگياعا اسەرىن قاپەردەن شىعارۋعا بولمايدى.

سوندىقتان بۇل باستامانىڭ ءمان-ماڭىزىن ەسكەرە وتىرىپ، اەس قۇرى­لىسىنا قاتىستى ماسەلەنى جالپى­حالىق­تىق رەفەرەندۋمعا شىعارۋدى ۇسىن­دىم. حالقىمىز ءۇشىن اسا ماڭىز­دى وسىنداي شەشىمدەردىڭ رەفەرەندۋم ارقىلى عانا قابىلداناتىنى 2019 جىل­عى سايلاۋ الدىنداعى باع­دار­لا­مامدا ناقتى كورسەتىلدى. «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسى مەن ادىلەتتى قازاقستان قاعيداتتارىنىڭ ءىس جۇزىندە ورىندالۋى دەگەنىمىز – وسى.

بولاشاقتا ءالى تالاي قوعامدىق تالقىلاۋ وتكىزىلەدى. ازاماتتار رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرگەن كەزدە اەس سالۋدى جاقتاعان نەمەسە قارسى بولعان ساراپشىلاردىڭ دايەكتى پىكىرلەرىن بارىنشا تارازىلاپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ بارىپ شەشىم قابىلداۋعا ءتيىس. اەس سالامىز با، سالمايمىز با – مۇنى حالىق شەشەدى.

– بىلتىر سىرتقى ساياسات سالاسىندا اۋقىمدى جۇمىس اتقارىلدى. قازاقستان ءتۇرلى سامميتتەر مەن فورۋمداردا ءوز ۇستانىمىن بارىنشا سالماقتى جەتكىزە ءبىلدى. ءسىز الەمدىك دەڭگەي­دەگى كوشباسشىلارمەن كوپتە­گەن كەزدەسۋ وتكىزدىڭىز. اسىرە­سە، ءوڭىر­لىك «س5+» ۇلگىسىندەگى باسقوسۋ­لاردىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى. مۇ­نىڭ بارىنە ءسىزدىڭ الەمدىك ديپلوما­تيا­داعى ابىروي-بەدەلىڭىز دە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ىقپال ەتكەنى انىق. الدا­عى ۋاقىتتا سىرتقى ساياساتىمىزدا قانداي ايتۋلى وقيعالار بولماق؟

– قازاقستان ءتيىمدى ءارى ساليقالى سىرتقى ساياسات جۇرگىزۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاپ، ستراتەگيالىق مىندەتتەرىن ورىنداپ كەلەدى. ءبىزدىڭ وزگەرمەيتىن ماقسات-مۇراتىمىز بار. بۇل – ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاس­تىعىن ساقتاۋ، قازاقستان ازامات­تارىنىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋ، ەكونوميكامىزدىڭ ورنىقتى دامۋىنا بارىنشا قولايلى جاعداي جاساۋ. مەن ون جىل سىرتقى ىستەر مي­نيسترى بولعاندا وسى باسىمدىق­تاردى ايقىنداۋعا تىكەلەي اتسالىس­تىم. قازىرگىدەي اۋمالى-توكپەلى گەو­ساياسي جاعدايدا بىزگە شەتەلدىك سەرىك­تەس­تەرىمىزدىڭ بارىمەن، اسىرەسە، كورشى­لەرىمىزبەن ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماق­تاستىقتى دامىتۋ ماڭىزدى.

ءسىز «س5+» ۇلگىسىندەگى ىقپالداستىق­تىڭ وزەكتىلىگى ارتىپ كەلە جاتقانىن دۇرىس اڭعاردىڭىز. ورتالىق ازيا – گەوساياسي احۋالعا قاتىستى ءوز پايىمى بار ءارى قارقىندى دامىپ جاتقان ايماق. بۇگىندە بۇل ءوڭىر ساۋدا، ينۆەس­تيتسيا، بيزنەس، يننوۆاتسيا ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر ورنى بولىپ وتىر. سول سەبەپتى الەم ەلدەرى ورتالىق ازياعا ايرىقشا نازار اۋدارۋدا. «س5+» ۇلگىسى ماڭىزدى ديالوگ الاڭىنا اينالدى.

تۇراقتى ءارى ءوزارا سەنىمگە نەگىزدەل­گەن جوعارى دەڭگەيدەگى ديالوگتەر بولماسا، ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ باسقا دا ىقپالدى ەلدەرمەن قارىم-قاتى­ناسىن قارقىندى دامىتۋى نەعاي­بىل ەدى. سوڭعى جىلدارى بۇل باعىت­تا ءبىرشاما ىلگەرىلەۋ بار. ءاسى­رەسە، ورتا­لىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشى­لارى­نىڭ جىل سايىنعى كونسۋل­تاتيۆ­تىك كەزدەسۋلەرى ناتيجەلى ءوتىپ كەلەدى. ايتپاقشى، قازاقستان توراعا رەتىن­دە بيىل دا وسىنداي ۇلگىدەگى كەز­دەسۋ ۇيىمداستىرادى. 2024 جىلى ەلىمىز وڭىرلىك جانە حالىقارالىق دەڭگەي­دەگى بىرقاتار ىقپالدى ۇيىمدار مەن ءبىر­لەستىكتەرگە توراعالىق ەتەتىنىن جاڭا عانا ايتىپ ءوتتىم.

تاعى ءبىر ماڭىزدى شارا – استانا حالىقارالىق فورۋمى. بيىلعى ماۋ­سىم ايىندا وتەتىن القالى جيىنعا الەمنىڭ كوپتەگەن كوشباسشىسى مەن جاھاندىق دەڭگەيدەگى كومپانيالاردىڭ جەتەكشىلەرى قاتىسادى. جيىندا كلي­مات­تىڭ وزگەرۋى، ازىق-تۇلىك تاپشى­لىعى جانە ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك سياقتى بارشا ەلدەرگە ورتاق ماسەلەلەر تالقىلانادى.

بۇۇ باس اسسامبلەياسى اياسىندا فرانتسيامەن بىرلەسىپ «One Water Summit» حالىقارالىق فورۋمىن وتكىزۋ تۋرالى ۋاعدالاستىقتىڭ ءمان-ماڭىزى زور. بۇل باسقوسۋ كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قاتىستى جاھاندىق قوزعالىسقا سۇبەلى ۇلەس قوساتىن جيىن بولماق.

– 2024 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا رەسەي­دە پرەزيدەنت سايلاۋى وتەدى. بۇل وقي­عا جاھانداعى جانە ايماق­تاعى اح­ۋالعا قالاي اسەر ەتەدى دەپ ويلايسىز؟

– بيىل رەسەيدە عانا ەمەس، اقش-تا، ۇلىبريتانيادا، ءۇندىستاندا، ازەر­بايجاندا جانە باسقا دا مەملەكەتتەردە سايلاۋ وتەدى. سونداي-اق ەۋروپارلامەنت دەپۋتاتتارى سايلانادى. ارينە، ءبىز وسى سايلاۋ ناۋقاندارىن ءجىتى باقىلاپ وتىرامىز.

رەسەيدە وتەتىن پرەزيدەنت سايلاۋى­نىڭ ءبىز ءۇشىن ءمانى زور ەكەنى ءسوزسىز. ويتكەنى استانا مەن ماسكەۋ اراسىندا وتە جوعارى دەڭگەيدە قارىم-قاتىناس ورناعان. رەسەي قازاقستاننىڭ نەگىزگى سەرىكتەسى ءارى وداقتاسى ەكەنى بار­شاعا ايان. وتكەن وتىز جىلدا مەم­لەكەت­ارالىق بايلانىستاردىڭ ىرگەسى بەكي ءتۇستى. ەكى ەل اراسىندا 300-دەن استام شارت پەن كەلىسىم جاسال­عان. بار­لىق سالاداعى ەكىجاقتى ىنتىماق­تاس­­تىق تەتىكتەرى جۇمىس ىستەپ تۇر. جوعا­رى دەڭگەيدەگى ساياسي ديالوگ قارقىن­دى دامىپ كەلەدى. ءبىز كوپجاقتى قۇرىلىمدار اياسىندا، سونداي-اق وڭىرلىك تۇراقتىلىق پەن حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ بارىسىندا ىقپالداسا ارەكەت ەتەمىز.

بىلتىر ۆلاديمير پۋتين قازاق­ستانعا رەسمي ساپارمەن كەلدى. بۇل ەكىجاقتى قاتىناستى جانداندىرا تۇسكەن نەگىزگى وقيعالاردىڭ ءبىرى بول­عانى انىق. ءبىز كەلىسسوز بارىسىندا مەملەكەتتەرىمىزدىڭ ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگى مەن قارىم-قاتىناسى شىنايى دوستىق سيپاتىنان اينىمايتىنىن تاعى دا ناقتىلادىق.

رەسەي – قازاقستاننىڭ نەگىزگى ساۋدا-ەكونوميكالىق سەرىكتەسى. ەكى ەلدىڭ تا­ۋار اينالىمى 2023 جىلدىڭ باستاپقى 10 ايىندا 21,4 ميلليارد دوللار بولدى. ويتەتىن ءجونى دە بار، ءبىزدىڭ شەكارامىز قۇرلىقتاعى ەڭ ۇزىن شەكارا سانالادى.

عىلىم-ءبىلىم جانە مادەني-گۋماني­تارلىق سالاداعى قارىم-قاتىناستى نىعايتۋعا ءاردايىم ايرىقشا ءمان بەرى­لەدى. بيىل ورىستىڭ ۇلى اقىنى الەك­ساندر پۋشكيننىڭ تۋعانىنا 225 جىل تولادى. بۇل – رەسەي عانا ەمەس، قازاق­ستان ءۇشىن دە ماڭىزدى وقيعا. ءويت­كەنى پۋشكين – حاكىم اباي سياقتى، قوس حا­لىقتىڭ دوستىعى مەن مادەني بايلا­نىستارىنىڭ باستى سيمۆولىنىڭ ءبىرى.

رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ الەمدىك سايا­ساتتا اسا ماڭىزدى ءرول اتقاراتى­نىن جانە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين – سوزىمەن دە، ىسىمەن دە جاھاندىق احۋال­عا ىقپال ەتەتىن تۇلعا. رەسەيدىڭ ۇستا­نى­مىمەن بۇكىل الەم ساناساتىنى جا­سىرىن ەمەس. بۇل مەملەكەتتىڭ قاتى­سۋىن­سىز دۇنيە جۇزىندە بىردە-ءبىر پروبلەما شەشىلمەيدى. ول ايدان انىق.

سوندىقتان رەسەي سەكىلدى الپاۋىت ەلدەگى پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ حالىقارالىق ءمان-ماڭىزى قاشاندا جوعارى جانە وعان الەمنىڭ كوپتەگەن ەلى نازار اۋدارادى.

– ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىندا قىتاي­مەن قارىم-قاتىناس ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سوڭعى جىلدارى قازاق­­ستان قوعامىنىڭ شىعىستاعى كور­­شىگە دەگەن كوزقاراسى جاقسارا باس­تا­عانى بايقالادى. بولاشاقتا قحر-مەن ىنتىماقتاستىق قالاي ءوربيدى؟

– بۇگىندە قازاقستان مەن قىتايدىڭ قارىم-قاتىناسى دوستىق، تاتۋ كورشىلىك جانە ماڭگىلىك ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك رۋحىندا قارقىندى دامىپ كەلەدى. ءبىز توراعا سي تسزينپينمەن بىرگە قازاق­ستان مەن قىتاي اراسىنداعى ىنتىماق­تاستىقتىڭ جاڭا «التىن وتىز جىل­دىعىنا» قادام باستىق. مەن بىلتىر قىتايعا ءبىر ەمەس، ەكى مارتە ساپارمەن باردىم. بۇل – ەلدەرىمىز اراسىنداعى تىعىز ىقپالداستىقتىڭ ايقىن دالەلى.

قىتاي كوشباسشىسىمەن سياندا جانە بەيجىڭدە مازمۇندى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، ماڭىزدى ۋاعدالاستىقتارعا قول جەتكىزدىك. ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناقتى جولدارىن بەلگىلەدىك. وسىنداي جەكە جۇزدەسۋلەر استانا مەن بەيجىڭ­نىڭ بايلانىستارى جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن كورسەتەدى. بۇگىندە قازاق-قىتاي قاتىناستارى كوپكە ۇلگى بولىپ وتىر دەپ سەنىممەن ايتا الامىن.

ەكى ەلدىڭ ءوزارا تاۋار اينالىمى جىل ساناپ ارتىپ كەلەدى. ونىڭ كولەمى 2023 جىلدىڭ 10 ايداعى قورىتىندىسى بو­يىنشا 24,3 ميلليارد دوللارعا جەتتى. بۇل – جاڭا رەكورد! قازىر ەكسپورت­قا شىعارىلاتىن وتاندىق تاۋار تۇرلەرىن كوبەيتىپ، قحر-عا جۇك تا­سى­مالىن ارتتىرۋ ءۇشىن بەلسەنە جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. قىتاي بۇرىن­نان قازاقستان ەكونوميكاسىنا مول قارجى قۇيعان ءىرى ينۆەستورلاردىڭ قاتارىنا كىرەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قحر ەلىمىزگە 24 ميل­ليارد دوللار ينۆەستيتسيا سالدى.

قىتايمەن ورتاق شەكارامىزدىڭ بولۋى، شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىنداعى ۇتىمدى جەردە تۇرعانىمىز قىتاي تاۋارلارىن ءتۇرلى باعىتقا قازاقستان اۋماعى ارقىلى تاسىمالداۋعا زور مۇمكىندىك بەرەدى. ويتكەنى بەيجىڭدە جوعارى دەڭگەيدە وتكەن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» اتتى ءۇشىنشى فورۋم اياسىندا بىرقاتار ماڭىزدى قۇجاتقا قول قويىلدى. سونىڭ ىشىنەن ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك ءدالىزىن بىرلەسە دامىتۋ جونىندەگى كەلىسىمدى جانە «اياگوز – تاچەن» باعىتىنداعى تەمىر جول قۇرى­لى­سى تۋرالى مەموراندۋمدى اتاپ وتۋگە بولادى. بۇل كەلىسىمدەر ەلىمىز­دىڭ كولىك-لوگيستيكا سالاسىنا تىڭ سەر­پىن بەرەتىنىنە سەنىمدىمىن. قازاقستان قىتاي­­دىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» مەگا­جوبا­­سىن تولىعىمەن قولدايدى. بىل­تىر قازان ايىندا بەيجىڭدە وتكەن فورۋمدا سويلەگەن ءسوزىم – وسىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى.

قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ۆيزا­سىز ءجۇرۋ رەجىمى كۇشىنە ەندى. مۇ­نىڭ ءمانى زور. ەندى وتانداستارىمىز كورشى ەلگە ەمىن-ەركىن بارىپ، كەلە الادى. ازاماتتارىمىز وسى مۇمكىن­دىكتى وڭتايلى پايدالانادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

ەلىمىزدە قىتايعا قاتىستى باياعى قاساڭ تۇسىنىكتەرگە نەگىزدەلگەن نەمەسە بىزگە سىرتتان تاڭىلعان ءجونسىز ۇرەي بولماۋعا ءتيىس. قازىرگى قىتاي – وتە جوعارى دامىعان، سونىڭ ىشىندە وزىق تەحنولوگيا سالاسىندا زور تابىسقا جەتكەن مەملەكەت. مۇنى بۇكىل الەم مو­يىنداپ وتىر. سوندىقتان شىعىستاعى كورشىمىزبەن ىنتىماقتا بولۋ، دوستىق قارىم-قاتىناس پەن ءوزارا سەنىمنىڭ ارتىقشىلىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋ قازاقستان ءۇشىن اسا ماڭىزدى.

– ءسىز جاقىندا وتكەن «پارىز» جانە «التىن ساپا» سىيلىقتارىنىڭ لاۋ­رەاتتارىن ماراپاتتاۋ راسىمىندە وتان­داستارىمىزدى تەك قانا العا قا­راپ، الىستى كوزدەيتىن ماقساتقا ۇم­تىلۋعا شاقىردىڭىز. ەسكىلىككە تىم بوي ۇرماۋ، ءوسىپ-وركەندەۋ جولىنان اينىماۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتىڭىز. وسى ار­قىلى نەنى مەڭزەدىڭىز؟ قوعام نە ءنار­سەگە ءمان بەرۋى قاجەت دەپ ويلايسىز؟

– كۇندەلىكتى مىندەتتەردەن بولەك، ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان ماقساتتارعا دەن قويۋدىڭ ءمانى زور. ءبىز بولماشى نارسەلەرگە باسا نازار اۋدارىپ، ۇساق-تۇيەكتى تالقىلاۋعا بۇكىل كۇش-قۋاتى­مىزدى سارپ ەتەمىز. ودان دا سوراقىسى، الدەكىمدەردىڭ جالعان سوزىنە ەرىپ، ارامتەر بولامىز. مۇنداي پايداسىز ىستەرگە الاڭداپ، ۇلتتىڭ ستراتەگيالىق باعدارىنان جاڭىلماۋعا ءتيىسپىز.

باياعىدا ۇلى حالىق بولعانبىز دەپ ماساتتانىپ نەمەسە بۇرىنعى وكپە-رەنىشتەردى قوزداتىپ، قىزىلكەڭىردەك بولىپ ايتىسۋدىڭ قاجەتى قانشا؟! بۇلاي ەسكىلىككە بوي ۇرۋعا استە بولمايدى. البەتتە، تاريح – ءبىزدىڭ جالپى­ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدىڭ ماڭىزدى بولىگى. سوندىقتان مەملەكەت ءدال قازىر بۇل باعىتتا جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىپ وتىر. اتاپ ايتساق، ءتۇرلى تاقىرىپتاعى كىتاپتار كوپتەپ شىعارىلۋدا. جاڭا عىلىمي مەكەمەلەر قۇرىلىپ، بۇرىنعى ينستيتۋتتار جاڭعىرتىلىپ جاتىر. جاقىندا ستاليندىك رەپرەسسيا قۇربان­دارىن اقتاۋ جونىندە اۋقىمدى زەرتتەۋ جۇمىسى اياقتالدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سان عاسىرلىق تاريحىمىزدى زەرتتەۋ، تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ ءبىزدىڭ نەگىزگى مىندەتىمىزدىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى.

الايدا ءبىزدىڭ بۇرىن كىم بولعانى­مىز­دان قازىر كىم ەكەنىمىز، ەڭ باستىسى، بولاشاقتا كىم بولاتىنىمىز ءال­دەقايدا ماڭىزدى. سوندىقتان قانداي قيىن­دىقتان وتكەنىمىزدى باعامداي­تىن كەزدە عانا اۋىزبىرشىلىك تانىت­پاي، باياندى بولاشاققا دا بىرگە قادام باسۋى­مىز قاجەت. ءبىز وتكەندى اڭ­ساۋمەن ءومىر ءسۇر­مەۋىمىز كەرەك. كەرى­سىنشە، كەلە­­شە­گى­مىزدى كەمەل ەتۋگە ۇمتىلىپ، ۇلت­­تىڭ ۇلى­لىعىن ناقتى ىسپەن دالەل­­دەۋگە ءتيىسپىز. دۇنيە­تانى­مى­مىزعا جات مادەنيەتتەرگە كوزسىز ەلىك­تەۋ­دەن، جالعان پاتريوتيزمنەن، داڭ­عويلىق پەن داراقىلىقتان ساقتانۋى­مىز كەرەك. حالقىمىزدىڭ بويىنداعى كەمشىلىك­تەرگە كوز جۇما قاراماي، ودان ارىلۋى­مىز قاجەت. مۇنىڭ ءبارى كۇن سا­يىن قۇبى­ل­عان تۇرلاۋسىز زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقستاننىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى.

سوندىقتان ۇلتىمىز ءوسىپ-وركەندە­سىن دەسەك، ءبىز جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنە ءبىلۋىمىز كەرەك. قوعامدا ەڭبەكقورلىق پەن جاسامپازدىق جوعا­رى باعالانۋعا، بىلىمپازدىق پەن جا­ڭا­­­شىلدىق سالتانات قۇرۋعا ءتيىس. سون­داي-اق ومىرگە دەگەن بايسالدى جانە با­يىپتى كوزقاراس باسىم بولعانى ءجون. اشىعىن ايتايىن، ءوزىن «ۇلتتىڭ قايماعىمىز» دەپ سانايتىن كەيبىر زيا­لى قاۋىم وكىلدەرى وسى ميسسياسىن ءوز دەڭگەيىندە اتقارىپ جۇرگەن جوق. ولار ۇلتقا ۇلگى-ونەگە كورسەتۋدىڭ ورنىنا، ۇساق-تۇيەك اڭگىمەلەردى قوزداتۋدان، ادەتتەگىدەي «ءبىزدىڭ حالىق اسا دانىشپان» دەپ قايتالاي بەرۋدەن نەمەسە قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ، بيلىككە «جاعدايىمدى جاسامادى» دەپ وكپە ارتۋدان اسا الماي وتىر. وسىلايشا، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ دامۋ جولىندا جالعاندىققا جول بەرىلەدى.

ءبىز وزىق ويلى ۇلت رەتىندە حالقى­مىز­دى ىدىراتاتىن ەمەس، بىرىكتىرە­تىن جولدى تاڭداپ، تەك قانا العا قاراۋى­­مىز كەرەك. جالپىۇلتتىق قۇن­دى­لىق­تار بارىنەن جوعارى تۇرۋ­عا ءتيىس. بۇل تۋرالى ۇنەمى ايتىپ ءجۇر­مىن. تاعى دا قايتالايمىن، ەڭبەك­قور­لىق، بىلىمپازدىق، كاسىبيلىك، ءبىر­لىك، ىن­تى­ماق، جاناشىرلىق، ىسكەر­لىك، باستا­ما­شىلدىق، ادالدىق، قاراپايىم­دىلىق جانە ۇنەمشىلدىك – ناعىز وتانشىل، ادال ازاماتقا ءتان قاسيەتتەر مەن قۇن­دى­­لىقتار. حالقىمىزدىڭ قۋاتىن ارت­تى­رىپ، تابىسقا جەتەلەيتىن وسىنداي قا­سيەتتەر مەن قۇندىلىقتاردى جان-جاق­تى دارىپتەپ، ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ار­قىلى عانا ساپالى ۇلتقا اينالا الامىز.

– تاعى ءبىر ماسەلەنى ايتپاي كەتۋگە بولماس. كەيىنگى كەزدە قوعامدا زورلىق-زومبىلىق پەن قاتىگەزدىك بەلەڭ الىپ بارادى. ايەلدەر مەن بالا­­لاردىڭ الىمجەتتىك كورگەنى، سوق­­قىعا جىعىلعانى تۋرالى اق­پارات كۇن سايىن شىعادى. وسىنداي قىل­مىس­تاردىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ، ءبىرجولا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن مەم­لەكەت تاراپىنان نە ىستەلىپ جاتىر؟

– مۇنداي قىلمىستاردىڭ الدىن الىپ، جولىن كەسۋ ءۇشىن مەنىڭ تاپ­سىرماممەن ناقتى شارالار قا­بىلدانۋدا. ايەلدەر مەن بالالارعا جاسال­عان زورلىق-زومبىلىققا قاتىس­تى قىلمىستاردى تەرگەۋمەن ايەل تەرگەۋشىلەر اينالىساتىن بولدى. سونداي-اق ىشكى ىستەر ورگاندارىندا ايەلدەردى زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋ­مەن شۇعىلداناتىن مامان­داردىڭ شتاتى قالپىنا كەلتىرىلىپ، ولاردىڭ قۇزىرەتى كۇشەيتىلدى.

ءبىز مۇنىمەن شەكتەلگەن جوقپىز. بىلتىر وتباسىنداعى تۇرمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقپەن كۇرەس تاسىلدەرىن قايتا قارادىق. 1 شىلدەدەن باستاپ پوليتسيا جابىرلەنۋشىنىڭ شاعىمىن ەمەس، قىلمىستىڭ انىقتالۋىن نەگىزگە الىپ، قىلمىستىق ءىستى تىركەۋگە كوشتى. ياعني مۇنداي قىلمىستارعا قاتىستى ءىس قوزعاۋ ءۇشىن زورلىق-زومبىلىقتان جاپا شەككەن ادامنىڭ ارىزى قاجەت ەمەس. تۇر­مىستىق زورلىق-زومبىلىق جاسا­عان­دارعا اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك ەداۋىر كۇشەيتىلدى. جابىرلەنۋشى قايتا-قايتا قىسىمعا ۇشىراماۋى ءۇشىن بۇدان بىلاي مۇنداي ىسكە قاتىستى تاراپتارعا ەكىنشى رەت تاتۋلاسۋ مۇمكىندىگى بەرىلمەيتىن بولدى.

سونداي-اق ءماجىلىستىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتى حالىققا جولداۋىمنىڭ اياسىندا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى كۇرەس­تىڭ جاڭا ءارى ءتيىمدى شارالارىن قاراستىراتىن زاڭ جوباسىن ازىرلەپ جاتىر.

– وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىن­دا ەر ادامنىڭ ايەلىن ءولتىرۋى قوعام­دا ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋعىزدى. وسى وقيعا­دان كەيىن الەۋمەتتىك جەلىدە ايەلدەر مەن بالالارعا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق جاساعاندارعا جازانى قاتايتۋ تۋرالى بەيرەسمي پەتيتسيا جاريالانىپ، وعان وتە كوپ قول جينالدى. الايدا «پەتيتسيالار تۋرالى» زاڭ بيىل ءساۋىر ايىندا عانا كۇشىنە ەنەدى. سوندىقتان بۇل پەتيتسيا زاڭسىز دەگەن ءسوز شىقتى. كوپشىلىك «جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالادى» دەپ الاڭداپ وتىر. تۋراسىن ايتىڭىزشى، ءسىز تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ءۇشىن جازانى قاتايتۋدى قولدايسىز با؟

– مەن ەلىمىزدە «زاڭ مەن ءتارتىپ» قاعي­داتىنىڭ ورنىعا تۇسكەنىن قالاي­مىن. سوندىقتان ناقتى جاۋاپ بەرە­يىن، تۇرمىستىق زورلىق-زومبى­لىققا قاتىستى جازانى قاتايتۋدى تولىق قولدايمىن. ءسىز ايتقان پەتيتسيا زاڭ تالابىنا ساي كەلسە دە، كەلمەسە دە، ازاماتتاردىڭ پىكىرى مىندەتتى تۇردە ەسكەرىلەدى. وعان كۇمان بولماسىن.

سونىمەن قاتار قوعامدا وزبىرلىق پەن زورلىق-زومبىلىقتىڭ كەز كەلگەن تۇرىنە مۇلدەم توزبەيتىن تۇسىنىك قالىپ­تاسپاسا، زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرىس­تەردەن اسا قايىر بولمايدى. جۇرت زورلىق-زومبىلىق جاساعاندارعا جازانى قاتايتۋدى تالاپ ەتە تۇرا، قىلمىس الەمىندەگى شىتىرمان وقيعا­لارعا تاڭداي قاعىپ، فيلمدەردىڭ زاڭدى بەلدەن باساتىن كەيىپكەرلەرىن عانا ەمەس، ءتىپتى شىنايى ومىردەگى كانىگى قىلمىسكەرلەردىڭ ءوزىن ءپىر تۇتىپ جاتادى. بۇل جاعداي ءبىر-بىرىنە مۇلدە كەرەعار جانە وتە وعاش كورىنەدى. سولاي ەمەس پە؟! ءبىز قوعامدى ىشىنەن ىرىتە­تىن، ادامگەرشىلىككە جات قىلىقتاردى اق­تاۋ­­دى كوزدەيتىن كەز كەلگەن ارەكەتكە جانە قۇقىقتىق نيگيليزمگە تۇتاس ەل بولىپ توسقاۋىل قويۋىمىز كەرەك.

ءبىز زاڭسىزدىق پەن قاتىگەزدىككە ءبىر كىسىدەي، باتىل قارسى تۇرۋىمىز قاجەت. سونداي-اق قوعام نورمالار مەن ەرەجەلەردىڭ جانە جالپى ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردىڭ اياقاستى بولۋىن قاتاڭ ايىپتاپ، ونىمەن بىرلەسە كۇرەسۋى كەرەك.

– وزىڭىزبەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتار ءسىزدى وتە تالاپشىل باس­شى دەيدى. كادر ساياساتىندا قان­داي قاعيداتقا سۇيەنەسىز؟ قول استى­ڭىزداعى قىزمەتكەرلەرمەن قارىم-قاتىناسىڭىز قانداي؟

– مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى ءمىنسىز اتقاراتىن كاسىبي مامان عانا بولماۋى كەرەك. ولار ءاردايىم باستاماشىل، ناقتى ىسىمەن ەلگە پايدا اكەلەتىن جانە وزگەرىستەردىڭ ومىرشەڭدىگىن حالىققا كورسەتە الاتىن ازامات بولۋى قاجەت. سونداي-اق ولار ءبىلىمدى-بىلىكتى عانا ەمەس، ءسوزى مەن ءىسى ۇيلەسەتىن، تياناقتى، ءتارتىپتى جانە ارلى ادام بولۋى شارت. قاراماعىمدا قىزمەت ىستەيتىن ازاماتتاردىڭ ماعان ەمەس، ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ يدەيا­سىنا ادالدىعى الدەقايدا ماڭىزدى.

بارلىق دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەر مەن باسشىلار قوعامنىڭ تامىرىن تاپ باسا بىلۋگە، ازاماتتاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تىڭداپ-تۇسىنۋگە، سوعان سايكەس دەر كەزىندە ناتيجەلى شارالار قابىلداۋعا جانە دۇرىس شەشىم شىعارۋعا قابىلەتتى بولۋى كەرەك. بۇل – ەڭ باستى تالاپ. ولار «ادام مەملەكەت ءۇشىن ەمەس، مەملەكەت ادام ءۇشىن» دەگەن قاعيداتتى بەرىك ۇستانۋعا ءتيىس.

– كادر ماسەلەسىن ودان ءارى جالعاس­تىر­ساق. رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىن­دە كوپتە­گەن دارىندى جاس مەملە­كەت­تىك قىزمەتتە وزدەرى­نىڭ قارىم-قابىلە­تىن كورسەتۋگە مۇمكىندىك الدى. قازىر ولار پارلامەنتتە، ءماسليحات­تاردا، مينيسترلىكتەردە جانە باسقا دا مەكەمەلەردە جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ءسىز جاڭا بۋىن وكىلدەرىن ۇدايى قولداپ كەلەسىز. الايدا جاس باسشىلارعا تاجىريبە مەن پايىم-پاراسات جەتىسپەيدى دەگەن پىكىر ايتىلادى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

– مەن قازاق ەلىنىڭ جاستارىنا سەنەمىن. سوندىقتان ولاردىڭ ات­قارۋ­شى جانە زاڭ شىعارۋشى بيلىك تارماقتارىندا قىزمەت ەتۋىنە جول اشا­تىن كەشەندى شارالار قابىلدان­دى. پرەزيدەنتتىك جاستار كادر رەزەرۆى جاساقتالدى. ىرىكتەۋدىڭ بىرنەشە ساتىسىنان وتكەن كاسىبي جاس مامان­دار مەملەكەتتىك قىزمەتتە باسشىلىق لاۋازىمدارعا تاعايىندالا باستادى.

ساياسي رەفورمالار اياسىندا پارتيا­لاردىڭ سايلاۋ ءتىزىمىن جاساقتاعاندا جانە دەپۋتات مانداتىن بولگەندە ايەل­دەر، جاستار جانە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندار ءۇشىن كۆوتا ەنگىزىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن وتانشىل جاس ءماجىلىس جانە ءماسليحات دەپۋتاتى اتاندى. وكىلەتتى بيلىكتە جاستاردىڭ ءۇنى جارقىن ەستىلە باستادى. وسىنداي ناقتى قادامدار بيلىك ورگاندارىنىڭ قۇرامىن جاڭارتۋعا تىڭ سەرپىن بەردى.

قازىر الەم جىل سايىن ەمەس، كۇن سايىن وزگەرىپ جاتىر. جاڭا تەحنولوگيا­لار، ماماندىقتار جانە سالالار پايدا بولۋدا. جۇمىستى ۇيىمداستىرۋدىڭ جانە باسقارۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرى قايتا قارالۋدا. وسىنداي جاعدايدا جاڭا كاسىبي داعدىلاردى مەڭگەرۋگە جانە وزىق ءبىلىمىن ءتيىمدى پايدالانۋعا قابىلەتتى جاستاردىڭ ءرولى ارتا تۇسەدى. ويى ۇشقىر جاستارىمىز بولاشاقتى باعام­داي الادى ءارى دايەكتى دامۋعا ۇمتى­لادى. سوندىقتان ولارعا پاراسات-پايىم جەتىسپەيدى دەگەن پىكىر­مەن كەلىسە الماي­مىن. بىراق بيلىك قۇرىلىم­دارى­نا اعا بۋىننىڭ تاجىريبەسى دە، جاس ۇر­پاق­تىڭ جاڭا يدەيالارى دا كەرەك. بۇل جەردە ەكسپەريمەنت جاساۋدىڭ قاجە­تى جوق. كەيبىر ساراپشىسىماقتار «پرە­زي­­دەنت توقاەۆ جۇيەنى تۇرالاتىپ تاس­تا­دى، ەشقانداي وزگەرىس بولعان جوق، ەسكى كادرلار ورنىندا قالدى» دەگەن سىڭار­جاق پىكىرىن تىقپالاۋدان تانباي ءجۇر. مۇنىڭ استارىندا قوعامنىڭ شىر­قىن بۇزىپ، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ىرگەس­ىن شايقايتىن پاسىق نيەت جاتىر. اسى­عىس­تىقتىڭ سالدارى اۋىر بولۋى مۇمكىن.

جاس باسشىلارعا كوبىنە تاجىريبە جەتىسپەيدى. مەنمەندىگى جانە وزىنە دەگەن سىني كوزقاراستىڭ السىزدىگى كەيدە ولاردىڭ ءوز قارىم-قابىلەتىن جوعارى دەڭگەيدە كورسەتۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى. سوعان قاراماستان، ءبىز جاڭا بۋىننان شىققان كاسىبي ماماندارعا مۇمكىندىك بەرىپ كەلەمىز. بۇل ساياسات الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسىن تابادى.

– تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ مەمۋارى قوعامدا قىزۋ تالقىلاندى. ءسىز دە ول كىتاپتى وقىعان شىعارسىز. كوپتەگەن شەشىم مەن وقيعاعا تىكەلەي كۋا بولعان ادام رەتىندە قانداي اسەر الدىڭىز؟ ءوزىڭىزدىڭ مەمۋار جازاتىن ويىڭىز بار ما؟

– بۇل كىتاپ تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ ءىسىنىڭ جىلناماسى رەتىندە وقىرمان قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزادى دەپ ويلايمىن. كەزىندە ءبىر ايتقىش «مەمۋاردا شىندىقتىڭ جارتىسى ايتىلسا دا، ول تاريحي وقيعالاردىڭ اۋقىمىن باعامداۋعا جەتكىلىكتى» دەگەن ەكەن.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ – بىرنەشە داۋىرگە كۋا بولعان تاريحي تۇلعا. ول ءوز مان­سابىن كومسومول بەلسەندىسى رەتىن­دە حرۋششەۆ زامانىندا باستاپ، ارا­دا الپىس جىلدان استام ۋاقىت وتكەن­­نەن كەيىن قىزمەتتەن كەتتى. قازاق­ستان­نىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ قالىپ­تاسۋى­نا قوسقان ۇلەسىن ءبارى بىلەدى. ول – ءادىل تاريحي باعاسىن الۋعا لايىق ادام.

مەن مەمۋارلاردى، پۋبليتسيستيكا­لىق شىعارمالاردى، ساياسي وچەركتەردى ءاردايىم ىجداعاتپەن وقيمىن. ال سۇراققا كەلسەك، مەن ءۇشىن قازىرگى كەزەڭ مەمۋار جازىپ وتىراتىن ۋاقىت ەمەس.

– جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، ءسىز كەزىندە ءوڭىر باسشىلارىنا ءوزىڭىزدى ۇشاقتان گۇلمەن قارسى الۋعا، استا-توك داستارقان جايۋعا، دۋمانداتىپ كونتسەرت، شوۋ وتكىزۋگە تىيىم سالىپسىز. سول راس پا؟

– پرەزيدەنت رەتىندە العاش رەت ەل ارالاۋعا شىققانىمدا، اكىمدەر سالتاناتتى شارالار ۇيىمداستىرۋعا، كول-كوسىر داستارقان جايۋعا، بيلبوردتار ورناتۋعا تىرىستى. قازىر مۇنىڭ ءبارى تىيىلدى. مەن وبلىستارعا جۇمىس بابىمەن عانا بارامىن. ۋاقىت وتە كەلە جەرگىلىكتى جەرلەردە دە وسىنداي جۇمىس داعدىسى قالىپتاساتىنىنا سەنىمدىمىن. حالىقتى جيناپ، قىرۋار قارجى شىعىنداپ، سالتاناتتى شارالار ۇيىمداستىرۋ ءبىرجولا توقتاتىلادى.

– قاسىم-جومارت كەمەلۇلى، مازمۇندى سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن راحمەت ايتامىز. جاڭا جىلدا ايتۋلى وقيعالار كوپ بولادى دەپ سەنەمىز. سۇحباتىمىزدىڭ سوڭىندا تاعى ءبىر سۇراق قويايىن. 2024 جىلدى قالاي قارسى الدىڭىز؟

– جاڭا جىل – ارينە، كۇنتىزبە­نىڭ جاڭا پاراعىن اشاتىن ماڭىزدى مەجە. وسى ساتتە وتكەن جىلدى قورى­تىن­دى­لاپ، كەلەشەككە جوسپار قۇرۋ ادەتكە اينالعان. ءبىر جاعىنان، جاڭا جىل مەن ءۇشىن قاستەرلى مەرەكە ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، ءوزىمىزدىڭ ءتول جاڭا جىلىمىز – ءاز ناۋرىزدى ەستەن شىعارماعان ءجون. بۇل مەيرام – تىرشىلىكتى تۇلەتە كەلەتىن ناعىز تابيعي جىل باسى.

ناۋرىز – جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋدىڭ سيمۆولى. سوندىقتان ءتول مەرەكەمىزدىڭ مازمۇنىن بايىتىپ، ونى بارىنشا ەرەكشەلەپ، جاڭاشا اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. بۇل قادام قوعامدى ۇيىستىرىپ، ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى ايشىقتاپ، ەل بىرلىگىن نىعايتا تۇسۋگە ىقپال ەتەدى دەپ سەنەمىن.

ءسوز سوڭىندا بارشا حالقىمىزعا باق-بەرەكە تىلەيمىن! ەڭ باستىسى، ەلىمىز امان، جۇرتىمىز تىنىش بولسىن! قاستەرلى قازاقستانىمىز ءوسىپ-وركەندەي بەرسىن!

اڭگىمەلەسكەن ديحان قامزابەكۇلى

Abai.kz