ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى – قازاق  جەرىندە ادام شوشىرلىق دارەجەدە ىسكە اسىپ جاتىر. اتاپ ايتساق، ءتاننىڭ ۇلتسىزدانۋىنان تارتىپ جەر مەن بايلىقتىڭ، بيلىك پەن   ءبىلىمنىڭ، ءدىن مەن ءتىلدىڭ، تىپتەن اقشا مەن استانا قالاسىنىڭ بەينەسىنىڭ ۇلتسىزدانۋىنا دەيىن ءتىزىپ ايتۋعا بولادى.

ال وعان قارسى تۇرار دارمەن قازاقتا جوق بولىپ شىقتى.  بىرىنشىدەن، اۋىل قازاقتارى جۇمىسسىزدىقتىڭ كەسىرىنەن قالا جاعالاپ كەتتى. تاپقان تايانعانىن پاتەر جالداۋ مەن تاماقتان اسىرا الماي جۇرگەن قازاقتىڭ كوشەگە شىعۋعا ۋاقىتى دا شاماسى دا جوق. ونىڭ ۇستىنە قارىزعا بەلشەلەرىنەن بۋىلىپ، بانكتەرگە قۇلدىققا جەگىلگەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ەكىنشىدەن، 300 جىلدىق وتارلىقتىڭ باتپانداپ كىرگىن دەرتىنەن  ارىلۋدىڭ امالادارى بىزدە جوققا ءتان. ۇشىنشىدەن، بيلىكتىڭ ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى حالىقتىڭ قوزعالۋعا شاماسىن كەلتىرمەۋدە. تورتىنشىدەن, قازاق بيلىگىنە سىرتتان قىسىم ساياسي ساتقىندىق ەسەبىنەن كۇشەيىپ كەتتى.  وسىلايشا «اياز ءمۇيىزدى، ءمۇيىز تۇعىلدى قىسىپ وتىر».

ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى – قازاق  جەرىندە ادام شوشىرلىق دارەجەدە ىسكە اسىپ جاتىر. اتاپ ايتساق، ءتاننىڭ ۇلتسىزدانۋىنان تارتىپ جەر مەن بايلىقتىڭ، بيلىك پەن   ءبىلىمنىڭ، ءدىن مەن ءتىلدىڭ، تىپتەن اقشا مەن استانا قالاسىنىڭ بەينەسىنىڭ ۇلتسىزدانۋىنا دەيىن ءتىزىپ ايتۋعا بولادى.

ال وعان قارسى تۇرار دارمەن قازاقتا جوق بولىپ شىقتى.  بىرىنشىدەن، اۋىل قازاقتارى جۇمىسسىزدىقتىڭ كەسىرىنەن قالا جاعالاپ كەتتى. تاپقان تايانعانىن پاتەر جالداۋ مەن تاماقتان اسىرا الماي جۇرگەن قازاقتىڭ كوشەگە شىعۋعا ۋاقىتى دا شاماسى دا جوق. ونىڭ ۇستىنە قارىزعا بەلشەلەرىنەن بۋىلىپ، بانكتەرگە قۇلدىققا جەگىلگەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ەكىنشىدەن، 300 جىلدىق وتارلىقتىڭ باتپانداپ كىرگىن دەرتىنەن  ارىلۋدىڭ امالادارى بىزدە جوققا ءتان. ۇشىنشىدەن، بيلىكتىڭ ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى حالىقتىڭ قوزعالۋعا شاماسىن كەلتىرمەۋدە. تورتىنشىدەن, قازاق بيلىگىنە سىرتتان قىسىم ساياسي ساتقىندىق ەسەبىنەن كۇشەيىپ كەتتى.  وسىلايشا «اياز ءمۇيىزدى، ءمۇيىز تۇعىلدى قىسىپ وتىر».

دايەك: «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» جاڭا زاڭجوبانى سەنات دەپۋتاتتارى تەز ءارى قۇپيا تۇردە  ماقۇلداپ، پرەزيدەنتتىڭ قۇزىرىنا جونەلتتى. اتالعان زاڭنىڭ الگى جوباسى پرەزيدەنت تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ بەكىسە، اتاجۇرتىنا كوشىپ كەلىپ جاتقان اعايىن بەس جىل بويى ازاماتتىق الۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلادى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن، 2011-جىلى 22-شىلدەدە قولدانىسقا ەنگەن قر ازاماتتىق تۋرالى زاڭىنىڭ 16-1-بابى بويىنشا، «جەڭiلدەتiلگەن تارتiپپەن (تiركەۋ تارتiبiمەن), تۇراتىن مەرزiمiنە قاراماستان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا تۇراقتى تۇراتىن: تاريحي وتانىندا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلگەن ۇلتى قازاق ادامدار ءوتىنىش بەرگەن كۇننەن باستاپ، ءۇش اي ىشىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا قابىلدانادى».

ال، «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» جاڭا زاڭ كۇشىنە ەنسە، وندا ازاماتتىق تۋرالى زاڭ اۆتوماتتى تۇردە وزگەرەدى. اتاپ ايتقاندا قانداستارىمىزدىڭ ازاماتتىق الۋ ماسەلەسى ۇلتى قازاق ەمەس – الىس شەتەلدەن كەلەتىن كەلىمسەكتەرمەن تەڭەسەدى.  «ورالمان مارتەبەسى» جويىلىپ، جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋ جانە ازاماتتىق الۋ قۇقىنان ايىرىلادى. ءتىپتى رەسەيدەن كەلەتىن ازاماتتارعا قاراعاندا 2-ساناتتاعى ازاماتتار رەتىندە سانالادى. سەبەبى، رەسەيلىك ازاماتتار «ءبىرتۇتاس وداقتىڭ» شەكاراسىنان ء وز ەلىنە وتكەندەي ءوتىپ، ءوزىن ءورىستىلدى جاڭا مەملەكەتتە سۋداعى بالىقتاي سەزىنەتىن بولادى.

جاڭا  زاڭدا  قاراستىرىلعان شەت ەلدەگى قازاقتاردىڭ قازاقستان  ازاماتتىعىن  الۋىن شەكتەۋدى  نەمەسە قانداستارىمىزدىڭ ازاماتتىق الۋ جاعىنداعى قۇقىن  باسقا الىس شەت ەلدەن كەلەتىندەرمەن تەڭەستىرۋدى –  بيلىكتىڭ ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە تىكەلەي مويىنداعان ابزال.

ەڭ الدىمەن شەتەلدەگى قازاقتاردى ازاماتتىققا الۋ – بيلىكتىڭ ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنا ۇلكەن كەدەرگى. بۇل كەدەرگىنى الاستاۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە 22 جىل ۋاقىت كەتتى. سەبەبى ساننىڭ ءوسۋى تابيعي تۇردە ساپانىڭ وسۋىنە اكەلەتىنى داۋسىز. وسىلايشا حالىقتىڭ ساتقىندىق پەن جەمقورلىققا، ادىلەتسىزدىككە قارسى كۇشى ارتا تۇسەتىنى بەلگىلى.  سونىمەن قاتار، شەتەلدىك قازاقتاردىڭ كوزقاراسى كەڭ، ءوز بەتتەرىنشە ءومىر ءسۇرۋ ۇلگىسىن مەڭگەرگەن جانە سول ءومىر سالتىن قازاقستانعا تاڭۋعا تىرىساتىنى دا ءمالىم، ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن ويلايتىن اۆانگارد توپ ەكەنىن دە ايتقان دۇرىس. بۇل الدىنان ەشبىر جەل ەسپەي ۇيرەنگەن وكىمەتكە باستى قاتەر. ءۇشىنشى جاعىنان، كەلگەن ورالماندار كەم دەگەندە وزدەرىنە جەتكىلىكتى اقشا الا كەلەدى، مىنە بۇل دايىن ينۆەستيتسيا دەگەن ءسوز، ونىڭ ۇسىنە ولاردىڭ ەڭبەككە قابىلەتتىلىگى مەن بىلىكتەرىن قوسساق ،ورالمانداردىڭ وراسان زور ادام كاپيتالى ەكەنىن تۇسىنەمىز. بۇل مەملەكەتتى قۋاتتى ەتۋدى كوزدەگەن بيلىككە تاپتىرمايتىن رەسۋرس بولعانمەن، ءوزىن عانا ويلايتىن توپتارعا دار اعاشىمەن بىردەي فاكتور.

مۇنداي ادام كاپيتالىنىڭ قازاقستانعا كەرەك بولماۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل جاعىنان قاراعاندا، مۇنى بايقاعىسى كەلمەيتىن مۇددەلى توپتاردىڭ جىمىسقا ساياساتى كوزگە ۇرىپ تۇر. بۇل مۇددەلى توپ قازاقتىڭ دامۋىن، قازاقستاننىڭ وركەندەۋىن كورگىسى كەلمەيتىن توپتار، ەندى ءبىر جاعىنان قاراعاندا ەلدىڭ بايلىعىن سورىپ جاتقاندارمەن بيلىك پەن اقشاعا قۇنىققان ساتقىندار  ەكەنى بەلگىلى.  وعان كوز الارتا قاراپ، جەرىن سىناق الاڭى ەتىپ، ساياساتىن ەمىن-ەركىن جۇرگىزىپ  وتىرعان ەلدىڭ  باسىبايلى قوجايىنى بولۋدى اڭساپ وتىرعان ءۇشىنشى جاقتى دا ءىشىڭىز سەزۋى كەرەك، وقىرمان.

بۇل جەردە  «قازاق بيلىگى ءوزى باستاعان كوشكە ءوزى نەگە يە بولا المادى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.

ارينە، ول زاڭعا پرەزيدەنت ۆەتو قويا الادى. وندا پرەزيدەنت ناعىز ۇلت ءۇشىن تۋعان ۇل رەتىندە بار قازاقتىڭ جۇرەگىندە قالادى. قازاق ىشىندە بەدەلى دە قۇرمەتى دە ارتادى. ەندى ءبىر جاعىنان،  بۇل كەزەكتى ۇپاي جيناۋ ساياساتى بولۋى مۇمكىن. الايدا ولاي بولمايتىن سىڭايلى. سەبەبى قازىر بارلىق اقپارات كوزدەرىندەگى جۋرناليستەر بۇل زاڭ تۋرالى جازۋعا تىيىم سالىنعانىن ايتىپ، اقپارات بەرۋدەن، تەلەارنالاردا سۇحباتتاردى كورسەتۋدەن ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتۋدا. بۇل جوعارى جاقتان ارنايى تاپسىرمامەن جاسالعان زاڭ ەكەندىگىن بىلدىرەدى. ءتىپتى زاڭنىڭ ءۇن-ءتۇنسىز تۇردە سەناتتا ماقۇلدانىپ كەتكەنىنىڭ ءوزى سونىڭ ايعاعى. تەك ءبىر اللادان جاردەم بولماسا...

  قىتاي قايتىپ جاتىر؟

 جان سانى 1,5 ميللياردتان اساتىن قىتاي ەلى دە ءوز قانداستارىن ەلىنە شاقىرعاندارىنا 60 جىلدان اسىپتى. ولار  قانداستارى ءۇشىن ارناۋلى «قانداستار (مۇھاجىرلار) زاڭىن» قابىلداپ، قانداستىق كۋالىگىن تاراتتى. ءتىپتى الىپ شاڭحاي قالاسىنان قانداستار ۋنيۆەرسيتەتىن سالدى.  قىتايدىڭ  اتا زاڭى بويىنشا:  «كەز كەلگەن قىتاي قانداسى كەز كەلگەن ۋاقىتتا كەلىپ 3 اي ىشىندە ازاماتتىق الا الادى جانە ۇكىمەت تەگىن ۇيمەن قامدايدى، جۇمىس تاۋىپ بەرەدى» - دەپ اشىق كورسەتىلگەن. ونىڭ ۇستىنە قانداستار قىتايدا جوعارى وقۋ ورىندارىن تەگىن وقي الادى. ءبىزدىڭ  دۇنعانداردىڭ دا قىتايدا تەگىن ءۇي الىپ، تەگىن وقىپ جاتقاندارىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر. ادامى سىيماي جاتقان جاپون ەلى دە قيىنشىلىق كەزدەرى اۋىپ كەتكەن قانداستارىن شاقىرىپ، ورنالاستىرا باستادى. اسىرەسە، برازيليا ەلىندەگى قيىنشىلىق كورگەن جاپونداردى بىردەن كوشىرىپ الدى. مەيلى جاپون، نەمىس، ەۆرەيلەر بولسىن زاڭ بويىنشا ءوز قانداستارىنا كەز كەلگەن ۋاقىتتا اتا جۇرتتارىنا قايتىپ، ازاماتتىق الۋلارىنا زاڭدىق جاقتان مۇمكىندىك جاساعان.

ال، بىزدەگى جاعداي باسقاشا... ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا، بايلىعى مەن باقىتىنا ماستانىپ، ەلباسىن ۇلىقتاپ،  داۋلەتتى تۇرمىس كەشىپ جاتقان قازاق ءوز قانداستارىن وزەكتەن تەپكەنى جاقسىلىق ەمەس ەكەنى بەلگىلى. بۇل ازاماتتىققا دا، دىنگە دە، ادامگەرشىلىككە دە جات.  ءوزىنىڭ ءتورى ءۇشىن ۇلتىنىڭ، ۇرپاقتىڭ كورىن قازۋ بولماق.

تەك ولاي بولماسىن دەپ تىلەيىك، سولاي بولماۋىنا سەبەپكەر بولايىق، اعايىن!

Abai.kz