بۇتىندەۋشىلەر ەمەس – بۇزۋشىلار!

بۇرىنعى زاماندا ەلدەر اراسىنداعى الاۋىزدىقتار مەن سوعىستار قاراپايىم بولاتىن. ءبىر ەل ەكىنشى ەلگە الدەبىر سەبەپپەن نەمەسە سەبەپسىز سوعىس جاريالايتىن دا، ەكەۋارا قيان-كەسكى ۇرىس ءجۇرىپ، قاي جەڭگەنى جەڭىلگەن مەملەكەتتى وزىنە باعىندىرىپ الاتىن نەمەسە ولجاسىن ارقالاپ، كەيىن قايتاتىن. ءسويتىپ، مەيلى بەس نە ون جىلعا سوزىلسا دا، ارتىنشا سوعىس قيمىلدارى سايابىرسىپ، دۇنيە ءباز-باياعى تىرشىلىك قامىنا كىرىسەتىن. ول انايى الىمجەتتىك ۇستەمدىك قۇرعان داۋىرلەر ەدى.

بۇتىندەۋشىلەر ەمەس – بۇزۋشىلار!

بۇرىنعى زاماندا ەلدەر اراسىنداعى الاۋىزدىقتار مەن سوعىستار قاراپايىم بولاتىن. ءبىر ەل ەكىنشى ەلگە الدەبىر سەبەپپەن نەمەسە سەبەپسىز سوعىس جاريالايتىن دا، ەكەۋارا قيان-كەسكى ۇرىس ءجۇرىپ، قاي جەڭگەنى جەڭىلگەن مەملەكەتتى وزىنە باعىندىرىپ الاتىن نەمەسە ولجاسىن ارقالاپ، كەيىن قايتاتىن. ءسويتىپ، مەيلى بەس نە ون جىلعا سوزىلسا دا، ارتىنشا سوعىس قيمىلدارى سايابىرسىپ، دۇنيە ءباز-باياعى تىرشىلىك قامىنا كىرىسەتىن. ول انايى الىمجەتتىك ۇستەمدىك قۇرعان داۋىرلەر ەدى.

ال كەيىنگى عاسىردا گۋمانيزم يدەياسى بارىنشا ناسيحاتتالىپ، بىرەۋگە سەبەپسىز سوعىس جاريالاۋ دەگەن نارسە كەلمەسكە كەتتى. ءتىپتى سەبەپ بولىپ تۇرسا دا، ارادا تۋىنداعان كيكىلجىڭدى قارۋمەن ەمەس، بەيبىت مامىلەمەن شەشۋ ءبىرىنشى كەزەكتە تۇراتىن بولدى. ويتكەنى، قازىر اقپارات زامانى، ءاربىر باسقان قادامىڭ الەمنىڭ نازارىندا. كىمنىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىن ءبارى كورىپ وتىر. سەبەپسىزدەن بىرەۋدىڭ جەرىنە، مۇلكىنە نۇقسان كەلتىرۋ، السىزگە قارسى كۇش قولدانۋ الەم الدىندا قارابەت بولۋعا جانە بەدەلىڭدى تۇسىرۋگە اكەپ سوعادى. مىنە، وسى جاعدايلار كەيىنگى ۋاقىتتا جانىندا جاتقان كورشىسىنە نەمەسە باسقاعا تيىسپەسە، ىشكەن اسى باتپايتىن كەيبىر الپاۋىتتاردى تىعىرىققا تىرەدى. الەمدە ءجيى-ءجيى قايتالانىپ جاتقان ەكونوميكالىق داعدارىستار، مۇناي مەن گاز سەكىلدى شيكىزاتقا دەگەن تولاسسىز سۇرانىس، حارام بيزنەستى گۇلدەندىرۋگە «يسلام» دەيتىن الىنباس قامالدىڭ كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ الۋى سەكىلدى جايتتار باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان مەملەكەتتەردىڭ جىرتقىشتىق قاسيەتىن وياتپاي قويمادى. بىراق، وزىنەن السىزگە سەبەپسىز تيىسۋگە الەم قاۋىمداستىعى الدىندا ۇياتقا قالۋدان قورقادى. سودان ولار ەندى سوعىس اشۋدىڭ جاڭا ساياسي ءادىس-تاسىلدەرىنە كوشە باستادى.

ول قانداي ءتاسىل دەيسىز عوي؟ بۇنىڭ جارقىن ءبىر مىسالى – بىرنەشە جىلدان بەرى سوزىلمالى اۋرۋعا اينالعان «اراب كوكتەمى» دەسە بولادى. بۇل، ارينە، جالعىز عانا مىسال ەمەس. سوعىس اشۋدىڭ مۇنداي ءتۇرى نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ ايتالىق. بۇنى ءتىپتى وزىنشە ءبىر ساياسي سپەكتاكل دەسە بولارداي. مۇندا ەشكىم ەشكىمگە الدىن-الا سىرتتان كەلىپ تيىسپەيدى. الدىمەن كوز الارتقان ەلدىڭ ىشىنەن وزىنە جاقتاستاردى ىزدەپ تابادى. سوسىن سول جاقتاستار ارقىلى ەكى قولىن قايدا قويارىن بىلمەي جۇرگەن بۇلىكشىل توپتاردى جيناپ، جاساقتاپ، قارۋلاندىرادى. ودان كەيىن وسى توپتاردى ۇگىتتەۋ ارقىلى سول ەلدىڭ بيلىگىنە قارسى شىعارادى. سودان سوڭ، الدىن-الا دايىندالعان سەبەپ-سىلتاۋلاردى باق ارقىلى ايداي الەمگە جاريالاپ، كوتەرىلىسشىلەردى «ەزگىگە تۇسكەن قاراپايىم حالىق»، «ءوز بوستاندىقتارى ءۇشىن، دەموكراتيا ءۇشىن كۇرەسكەرلەر» رەتىندە كورسەتىپ جار سالادى. ءسويتىپ، اتالعان ەلدىڭ بيلىگىن كۇش جاعىنان دا بارىنشا السىرەتىپ، مورالدىق تۇرعىدا دا قارالايدى. كەيىن بيلىك اسكەرى كوتەرىلىسشىلەردى اياۋسىز قىرىپ-جويىپ جاتىر، كومەكتەسپەسە بولمايدى دەگەن جەلەۋمەن، «امالسىزدان» سول ەلگە سىرتتان اسكەر كىرگىزەدى... مىنە، وسىدان كەيىن باسقىنشىلاردى «باسقىنشى» دەپ كور. سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا، بىرنەشە كورىنىستەن تۇراتىن وسى ءبىر قاراپايىم «سپەكتاكل» سوڭعى ونداعان جىل ىشىندە قانشاما مۇسىلمان مەملەكەتىندە «انشلاگپەن قويىلدى» دەسەڭشى!.. ونى ماسەلەن، تالىپتەردى، ءال-كايداشىلاردى، بەن لادەندى قۇرتامىز دەگەن سىلتاۋمەن ەسىرتكىگە باي اۋعان الاساپىرانىنان انىق كورەمىز. مۇنىڭ تاعى ءبىر مىسالىن جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن جاساپ جاتىر دەپ، ساددام حۋسەيندى دارعا اسقاننان كەيىن اتوم بومباسى تۇگىل، تاس تا تاپپاعان يراك وقيعاسىنان بايقايمىز. ونىڭ ءبىر كورىنىسىن، ايتالىق، مۋباراكتى سىيبايلاس جەمقورلىقتان باستاپ ءتۇرلى ايىپتاردى ءۇيىپ-توگىپ تاقتان تايدىرعانىمەن، ەل ءىشى شەرۋلەر مەن دۇمپۋلەردەن تولاستاماي جاتقان مىسىردىڭ مىسالىنان ايقىن اڭعارامىز. ودان ءارى ليۆيا، ليۆان، تۋنيس، باحرەين، يەمەن، ت.ب. جالعاسىپ كەتە بەرەدى. ەندى، مىنە، وسى «سپەكتاكلدىڭ» كەزەكتى «گاسترولدىك ساپارى» سيرياعا دا جەتىپ وتىر.

جالپى، مۇنداي قۇيتىرقى ارەكەتتەردىڭ بولاشاقتا كوپ بولاتىنى 14 عاسىر بۇرىن جەرگە تۇسكەن قاسيەتتى قۇراندا دالمە-ءدال سۋرەتتەلىپ ايتىلعان: «ولارعا: «جەر جۇزىندە بۇزاقىلىق قىلماڭدار!»، – دەلىنسە، ولار: «بىزدەر تۇزەۋشى عانامىز»، – دەيدى» («باقارا» سۇرەسى، 11-ايات). بۇل جەردە، ارينە، بۇزاقىلىق جاساۋشىلاردىڭ قاتارىنا قازىرگى كەزدەگى «دەموكراتيا ورناتۋشىلار»، «بوستاندىق اپەرۋشىلەر»، «لاڭكەستىكپەن كۇرەسۋشىلەر»، «مۇسىلمانداردىڭ كەلەشەگىن ويلاۋشىلار» دا كىرەتىنى ايدان انىق.

رەسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىگى مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، بەلگىلى ءدىن مامانى ءشامىل ءالاۋتدينوۆتىڭ وسى بولىپ جاتقان جاعدايلارعا قاتىستى ايتقان مىنا سيپاتتاماسى نازار اۋدارارلىق: «سوڭعى 200 جىلداعى الەمدىك حالىقارالىق ساياساتتى تالداپ قاراساق، جوعارى رۋحتاعى ازاتتىق يدەيالارىنىڭ كەيىنگى ۋاقىتتا قانتوگىستى مايداندارعا، ەكسپانسيالارعا، مورالدىق نە ماتەريالدىق باسىپ-جانشۋلارعا، تۇتاس حالىقتاردى ولاردىڭ مادەني مۇرالارىمەن قوسا ەزگىگە سالۋعا اينالىپ كەتكەنىن كورەمىز. گيتلەر مەن اتەيستىك كوممۋنيزمنىڭ ساياساتى دا، اقش پەن انگليانىڭ بىرقاتار افريكا ەلدەرىندەگى، ۆەتنامداعى، اۋعانستان، ءۇندىستان، يران مەن يراكتاعى جۇرگىزگەن ساياساتى دا ناق وسى. بۇل ءتىزىمدى ءالى دە جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. كۇشتى السىزگە كەلىپ، «ونىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ»، «قۇتقارۋ»، «كونستيتۋتسيالىق ءتارتىپ ورناتىپ بەرۋ»، «دەموكراتياعا ۇيرەتۋ»، «وڭالتۋ»، «كەم-كەتىگىن تۇزەۋ»، «رەفورمالاۋ»، «وزگەرتۋ» قامىنا بىلەك سىبانا كىرىسەدى، الايدا شىن مانىندە، ولاردىڭ ءبارىن دە قۇرتىپ جاتقانىن ۋاقىت كورسەتۋدە. ساياسي جانە يدەولوگيالىق «قۇتقارۋشى» ءالسىز حالىقتى باسىپ-جانشىپ، تەك ات توبەلىندەي بيلەۋشىلەرىنىڭ عانا اۋىزدارىن مايلاپ، ەلدىڭ بۇتىندەي بايلىعىن سۋ تەگىنگە جىمقىرىپ كەتە بارادى. بەرگەن ۋادەلەرى مەن ۇراندارى ءبىر باسقا دا، ناقتى ءىس پەن ناتيجەسى مۇلدەم باسقاشا. وزىنە كەرەكتىنىڭ ءبارىن العاسىن، كۇشتى «دارىگەر» ءالسىز «اۋرۋدى» قولدان تىنىس الدىرۋ اپپاراتىنا قوسىپ قالدىرادى، ياعني سول ەلدەگى راديكالدى اعىمدار مەن توپتاردى قولداپ، قارجىلاندىرىپ، كەز كەلگەن ۋاقىتتا تارتىپسىزدىكتەر مەن توڭكەرىستەر ورناتۋعا ءازىر تۇراتىن ەتىپ ۇستايدى» («كاك ۋۆيدەت راي». ماسكەۋ – سانكت-پەتەبور: ديليا، 2013. 301-ب.). ءيا، كەلىسپەۋگە بولمايتىن تۇجىرىم.

دۇربەلەڭنىڭ ءتۇپ-تۇقيانى نەدە؟

تاياۋ شىعىس ەلدەرىندە «اراب كوكتەمى» دەپ اتاۋ بەرىلگەن دۇربەلەڭدەر باستالعالى حالىقتىڭ بيلىككە قارسى شىعۋى، پرەزيدەنتتەرىن تاقتان تايدىرۋى، ازاماتتىق سوعىستار سىندى توسىن وقيعالاردىڭ نەبىر ءتۇرلى سەبەپتەرى ايتىلىپ، جازىلعانى ءمالىم. سول «اراب كوكتەمىنىڭ» زاڭدى جالعاسى بولىپ تابىلاتىن سيريا سوعىسى دا نەدەن تۋىنداۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار كوپتەپ ايتىلۋدا. جاۋابىنان گورى سۇراعى كوپ سول سەبەپتەردىڭ كوبى ءبىر-بىرىنە ۇقساس. ياعني بۇل دا يراك، ليۆيا، مىسىر وقيعالارىنىڭ كوشىرمەسى ەكەندىگىن انىق كورىپ وتىرمىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل دا باياعى سپەكتاكل.

دەگەنمەن، ءبىز بۇل ماقالامىزدا سيريا الاساپىرانىنىڭ اقيقاتقا جاقىنداۋ دەگەن كەيبىر سەبەپتەرىنە توقتالىپ، مانىسىنە ۇڭىلۋگە بەل بۋىپ وتىرمىز. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل سەبەپتەر نەگىزىنەن تەك سيرياعا عانا ەمەس، بۇعان دەيىنگى بىرقاتار اراب ەلدەرىندە بولعان جايتتارعا دا تىكەلەي قاتىستى دەسە بولادى. الايدا، «سيريا حيميالىق قارۋ قولداندى»، «حالىقتىڭ كەدەيشىلىگى»، «ءدىني الاۋىزدىق»، «ءبىر ادامنىڭ ۇزاق جىل ەلدى باسقارۋى»، «حالىق بوستاندىعىنىڭ بولماۋى» دەگەن سەكىلدى كوپشىلىكتىڭ «كوزى جەتىپ» ۇلگەرگەن جاعدايلارعا توقتالعىمىز جوق. سونىمەن، ايتىلىپ جاتقان «شىندىق» كوپ، ال اقيقاتى قايسى؟

1. مۇناي بار جەردە مۇڭ بار

«اراب كوكتەمى» قاقتىعىستارىنا ءبىر قاراعاندا «ورىنسىز» ارالاسىپ جۇرگەن اقش پەن ناتو-عا قاراپ تۇرىپ، مىناداي ءبىر زاڭدى سۇراقتار سانامىزدى تورۋىلدايتىنى راس: وسى سيريا نەمەسە باسقا دا مۇسىلمان مەملەكەتتەرى امەريكانىڭ تابانىنان تەسىلىپ، ەكى وكپەسىن قولىنا الا جۇگىرەردەي ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانى ما ەدى؟ سوناۋ مۇحيتتىڭ ارعى بەتىنەن قىلىشىن سۇيرەتىپ كەلىپ، اسكەري قيمىلدارعا ميللياردتاعان قاراجاتتى جۇمسارداي ارابتار ولارعا كىم؟ ەگەر سيريادا قازىرگى باتىس باق-تارى شۋلاپ جاتقان كۇردەلى قيىندىقتار شىنىمەن بار بولسا، ونى قاسىنداعى كورشىلەرى – تۇركيا مەن ساۋد ارابياسى سەكىلدى داڭقى داڭعاراداي، ءسوزى دە ءوتىمدى ەلدەر-اق ءوزارا كەلىسىپ، ءبىر توقتامعا كەلىپ، شەشە الماي ما؟ ارينە، جوق! نەگە؟ ويتكەنى، ماسەلە سىرتتان كەلىپ كيلىگۋشىلەردى سيريالىقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن بوستاندىعى ەمەس، باسقا نارسەسى قىزىقتىرىپ تۇرۋىندا عوي...

جالپى، اقش-تىڭ يراكقا شابۋىلى باستالاردا-اق كيكىلجىڭنىڭ ءتۇپ-تۇقيانى پارسى شىعاناعىنىڭ اعىل-تەگىل مۇنايى مەن گازىندا جاتقاندىعى جاپپاي ايتىلدى. ءيا، سودان بەرى بۇل سەبەپ – اقيقاتقا ەڭ جاقىن سەبەپ بولىپ قالۋدا.

سيريا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن الەمدەگى مۇناي ءوندىرۋشى ەلدەردىڭ قاتارىندا بولعانىمەن، اسىپ-تاسىپ جاتقان بايلىعىمەن ماقتانا المايتىن. الايدا، جۋىردا الەمنىڭ كوپتەگەن اقپارات قۇرالدارى ليۆان تەلەارناسىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ، نورۆەگيا گەولوگيالىق بارلاۋشىلار كومپانياسىنىڭ سيريادان ءىرى مۇناي جانە گاز كەن ورىندارىن تاپقاندىعى تۋرالى اقپاراتتى تاراتقان بولاتىن. جالپى سانى 14 مۇناي باسسەينى تابىلسا، ونىڭ 4-ءى – سيريانىڭ ليۆانمەن شەكاراسى ماڭىنان بارلانعان اسا ءىرى كولەمدەگى مۇناي قورى بار كوزدەر. تەك وسى 4 كەن ورنىنىڭ ءوزى مۇناي وندىرۋدەن الەمدە 9-شى ورىن الاتىن كۋۆەيتتىڭ دەڭگەيىندە قارا التىن ءوندىرۋ مۇمكىندىگىن بەرە الاتىن كورىنەدى. ودان بولەك تاعى 4 ورىننىڭ قورى كيپر، ليۆان جانە يزرايل ۇشەۋىنىڭ جالپى العانداعى مۇناي قورلارىنا تەڭ. وسىلاردىڭ ءبارىن يگەرەتىن بولسا، سيريا كۇنىنە 6-7 ملن. باررەل مۇناي ءوندىرىپ، الەمدەگى ۇزدىك ەل – ساۋد ارابياسى وندىرەتىن كولەمنىڭ جارتىسىنا جەتەدى ەكەن. بۇل، البەتتە، جەمتىك اڭدىپ، توبەدە اينالىپ ۇشىپ جۇرگەن «قۇزعىنداردىڭ» كوزىن قىزىقتىرماي قويمايتىن ولجا ەمەس پە؟!

مۇناي قورىن بىلاي قويعاندا، نورۆەگ ماماندارى سيريادان ءىرى كولەمدەگى گاز قورىن دا تاپقان. بۇل سيريا ارقىلى ەۋروپاعا گاز ەكسپورتتاۋدى جوسپارلاعان قۇراما شتاتتاردىڭ قۋىرشاعى (كوپتەگەن دەرەكتەر بويىنشا وسىلاي ايتىلادى) – كاتارعا زيانى تيەتىن جاعداي. ويتكەنى، سيريا كاتاردىڭ ءوز اۋماعى ارقىلى گاز قۇبىرىن سالۋىنا تىيىم سالىپ، كۇننەن-كۇنگە گازعا دەگەن سۇرانىسى ارتىپ بارا جاتقان ەۋروپا ەلدەرىنە ءوزى-اق گاز ەكسپورتتاپ، تەلەگەي پايداعا كەنەلمەي مە؟

مىنە، وكىنىشكە وراي، سيريانىڭ سورىنا اينالعان دا – وسى مۇناي مەن گاز بولۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى، بۇعان دەيىن اقش پەن ناتو تاراپىنان باسقىنشىلىققا ۇشىراعان وزگە ەلدەردىڭ ءبارى دە قىپ-قىزىل اقشا اكەلەتىن نە مۇناي مەن گازعا (يراك، ليۆيا، ت.ب.), نە ەسىرتكىگە (اۋعانستان) باي ەلدەر بولعانى راس.

مۇنىمەن قاتار، سيريادا سوعىس سالىپ جاتقان لاڭكەستىك توپتاردى ساۋد ارابياسى مەن كاتار قارجىلاندىرىپ وتىر دەگەن پىكىردەگى ماماندار دا جوق ەمەس. ماسەلەن، رەسەيدىڭ ءدىن جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى الەكساندر يگناتەنكو: «ايماقتاعى سوعىستى ساۋد ارابياسى مەن كاتار تۋىنداتىپ وتىر. ولار سيريانى السىرەتۋ ارقىلى ءوز مۇناي قۇبىرلارىن سالىپ، ەۋروپا نارىعىن جاپادان-جالعىز يەلەنۋدى كوزدەيدى»، – دەيدى.

ال باراك وبامانىڭ بۇۇ شەشىمىن كۇتپەستەن سيرياعا سوققى بەرۋ كەرەك دەگەن سوزىنە تۇرتكى بولعان داماسك تۇبىندەگى بەيبىت تۇرعىندارعا قارسى قولدانىلعان حيميالىق قارۋدى دا ساۋد ارابياسى كوتەرىلىسشىلەرگە بەرگەن دەگەن دەرەكتەر ءجيى ايتىلىپ جاتىر. ماسەلەن، سولاردىڭ ءبىرى – Mint Presse News ي Associated Press اگەنتتىكتەرىنىڭ ءتىلشىسى دايل گاۆلاك. ول شىن مانىندە حيميالىق قارۋدى سيريا وپپوزيتسياسىنىڭ اسكەرلەرى جارعانىن جانە ول قارۋ ساۋديادان الىنعان ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جازادى. ال ساۋديا مەن كاتاردىڭ قايسىسى بولسىن، ولاردىڭ ارتىندا اقش تۇرعانى ءمالىم. ارينە، انىعىن اللا بىلەدى. دەگەنمەن، 11 قىركۇيەك وقيعاسىنان كەيىن كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قاسكۇنەمدەردىڭ قانداي جانتۇرشىگەرلىك قادامعا دا بارا الاتىنىن ەستەن شىعارماعان دۇرىس-اۋ.

جالپى، مۇناي مەن گازدان بولەك، سيريا ستراتەگيالىق تۇرعىدا وتە قولايلى ايماقتا ورنالاسقان. بۇل ەل – ەۋروپا، ازيا جانە افريكا قۇرلىقتارىنىڭ تۇيىسكەن تۇسى. ءۇش قۇرلىقتان ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان بارىس-كەلىس پەن الىس-بەرىستىڭ ءبارى سيريانى كوكتەي وتپەي قويمايدى. سوندىقتان دا، سيريا بۇگىندە الپاۋىت ەلدەردىڭ قاقپاقىلىنا ءتۇسىپ وتىر، دەگەن پىكىردى ايتادى سيريالىق ساياساتتانۋشى ءال-ماترۋد. «بۇل ۆاشينگتون مەن ماسكەۋدىڭ تارتىسى. قايسىسى جەڭسە، بۇل ايماقتى سول ءوز باقىلاۋىنا الادى»، – دەيدى ول. ءتۇرلى جارىلىستار، تەراكتىلەر، سوعىستار، تۇراقسىزدىق – وسى ايماقتاردان جانە بۇعان دەيىن سوعىس بولعان ەلدەردەن باسقا باسەكەلەس ەلدەردى قۋىپ شىعۋ ءۇشىن كەرەك. ماسەلەن، جاپونيا نە قىتاي تۇراقسىزدىق جايلاعان سيرياعا ءوز ينۆەستيتسياسىن سالماسى بەلگىلى. باسەكەلەستەردىڭ ءبارىن قۋىپ شىققان سوڭ، اقش ەل بيلىگىنە ءوز ادامدارىن قويادى دا، باتپان قۇيرىققا جالعىز ءوزى كەنەلمەك.   

بىرنەشە جىلدار بويى جالعاسىپ جاتقان قاقتىعىستاردى اقش تاراپىنان ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستاۋى دەگەن پىكىرلەر دە جوق ەمەس. ويتكەنى، اقش پەن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى قارىزدارىنىڭ توبەسى كوك تىرەگەنى سونداي، قالاي تىرىسسا دا ولار بۇل قارىزدارىن الداعى ونداعان جىلدار بويىنا وتەپ تاۋىسا المايدى ەكەن. سوندىقتان، اقش دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءورتىن تۇتاندىرۋ ارقىلى سول قارىزداردى نولگە اينالدىرۋعا تىرىسۋدا دەيدى...    

2. ولاردىڭ كوزدەگەنى - رەسەي

سيريا سوعىسى – رەسەيدى جان-جاقتان قورشاۋعا باعىتتالعان كەڭ كولەمدى ءىس-شارانىڭ ءبىر بۋىنى ءارى سوعان دايىندىق دەپ بولجام جاسايتىندار بار. ەكونوميكالىق تۇرعىدا كوپتەگەن دامىعان مەملەكەتتەرمەن تايتالاسا الماسا دا، الەمدەگى ەڭ قۋاتتى يادرولىق دەرجاۆا بولىپ وتىرعان رەسەي – قازبا بايلىقتارعا وتە باي ەل. مۇناي قورى جونىنەن الەمدە 8-ءشى ورىندا تۇرعان بولسا، دۇنيەجۇزىندەگى بارلانعان كوگىلدىر وتىننىڭ 40 پايىزى رەسەيدىڭ جەر قىرتىستارىندا شوعىرلانعان. اقش-تىڭ تالاي ساياساتكەرلەرى: «جەر بەتىندەگى گازدىڭ تەڭ جارتىسىن ءبىر ەلدىڭ پايدالانۋى ادىلەتسىز. سوندىقتان، ونى رەسەي باسقا دا ەلدەرمەن ءبولىسۋى كەرەك»، – دەپ شۋ شىعارعانىمەن، بۇل ارەكەتتەرى ازىرگە ءسوز كۇيىنەن ءارى اسىپ كورگەن ەمەس. بىراق، شيكىزاتقا دەگەن سۇرانىس كۇن وتكەن سايىن گەومەتريالىق پروگرەسپەن ارتىپ جاتقان بۇگىنگى زاماندا كۇندەردىڭ-كۇنى رەسەيدىڭ جەر استى بايلىعىنا كىرىپتار بولاتىن كۇن تۋارىن اقش پەن وداقتاستارى بىلمەيدى ەمەس، ارينە. ليۆيا-سيريا سەكىلدى جولدا جاتقان «كەدەرگىلەردى» ىعىستىرۋ وڭاي-اۋ؟! قۇدايدىڭ ءبىر قۇتتى كۇنى رەسەيدىڭ وقتۇمسىقتارىمەن بەتپە-بەت كەلسە، جاعداي نە بولماق؟! ءاربىر قادامىن كۇنى بۇرىن (كەمىندە 100 جىل بۇرىن) ويلاستىرىپ جاسايتىن باتىس ەلدەرى بۇنى دا ويلاماي جاتقان جوق. شىنىمەن دە، سوڭعى جىلدارى بولىپ جاتقان قاقتىعىستار مەن سوعىستاردىڭ ءبارى رەسەيدىڭ اينالاسىندا ورىن العانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. پروامەريكاندىق جاپونيا مەن وڭتۇستىك كورەيا ارقىلى اقش رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىنا تىرەلىپ تۇر. دەگەنمەن، ونى ازسىنىپ، ەندى سولتۇستىك كورەيانى باسىپ الۋ ارقىلى ودان سايىن جاقىنداۋدىڭ امالىن جاساۋدا.

بەن لادەن دەيتىن «جارىقتىقتىڭ» ارقاسىندا اۋعانستان قولعا ءتۇسىپ، رەسەيدىڭ ىقپالى ءجۇرىپ تۇرعان ورتا ازيا ەلدەرىنە كەۋدە تىرەدى: رەسەيدىڭ وڭتۇستىگى دە باقىلاۋدا. ەۋروپالىق وداق ەلدەرى ارقىلى باتىستان ءتونىپ تۇر. ەندى تاياۋ شىعىستى جاۋلاۋ ارقىلى ەكى قوياندى ءبىر وقپەن اتۋ عانا قالىپ وتىر: ياعني پارسى شىعاناعىنىڭ سارقىلماس مۇنايىن يەلەنىپ، ءارى رەسەيگە وڭتۇستىك-باتىس بۇيىرىنەن شانشۋداي قادالۋ.

جالپى، «اراب كوكتەمى» باستالعان كەزدە-اق كوپتەگەن ساراپشىلار ليۆيادان كەيىنگى كەزەك سيرياعا كەلەدى، ال ودان سوڭ اقش يرانعا اۋىز سالادى دەگەن بولجام جاساعان بولاتىن. ايتقاندارى ايداي كەلىپ، سيريا قانعا بوگۋدە. ەگەر وسى «سپەكتاكل» دە بۇرىنعىلار سەكىلدى ستسەناريىنەن جاڭىلماي ءساتتى وتسە، يراننىڭ دا وزگە مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ كەبىن كيەرىنە كۇمان قالمايدى. ياعني كاسپيدىڭ ارعى بەتىندەگى امەريكاندىقتارمەن قول كوتەرىپ امانداساتىن كۇنگە جەتەمىز. بۇل رەسەيدىڭ جان-جاقتان قۇرساۋعا ىلىنگەنىن بىلدىرەدى.

رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى يان زەلينسكي دە اقش-تىڭ وسىناۋ بارلىق جانتالاسۋىنىڭ ءمانىسى – رەسەيگە قارسى باعىتتالعان ارەكەت ەكەنىن ايتادى. «امەريكانىڭ قارۋلى اسكەرى ساقاداي ساي. كوپ وتپەي بومبالاۋ باستالماق. بىراق بۇل سيرياعا نەمەسە لاڭكەستەرگە قارسى سوعىس ەمەس، ءبىزدىڭ شەكارامىزعا جاقىنداي ءتۇسۋ ءۇشىن رەسەيگە قارسى باعىتتالعان سوعىس»، – دەيدى ول سيرياداعى جاعداي تۋرالى پىكىر ءبىلدىرىپ.

ارينە، رەسەي جاعى دا قول قۋسىرىپ وتىرعان جوق. سيريا تىزە بۇكسە، وزدەرىنىڭ مۇددەلەرىنە وراسان زور نۇقسان كەلەرىن بىلەتىن ورىستار دا قام جاساۋدا. ماسەلەن، جۋىردا سانكت-پەتەربوردا وتكەن «ۇلكەن جيىرمالىق» سامميتىندە ۆلاديمير پۋتين: «ەگەر اسكەري شابۋىل جاسالسا، رەسەي ءوز تاراپىنان سيرياعا قارۋ-جاراقپەن جانە ەكونوميكالىق سالادا كومەكتەسەتىن بولادى»، – دەپ پىكىرىن اشىق ايتتى.

3. يسلام

ءيا، تاريحتا باتىس ەلدەرىنىڭ ءدىن يسلامدى تۇزاققا ىلىكتىرۋ ءۇشىن جاساعان قانشاما ايلا-شارعىلارىن ەسەپكە الساق، بۇگىنگى الاساپىراندى دا سول ارەكەتتىڭ زاڭدى جالعاسى دەپ قاراۋعا ابدەن بولاتىن سەكىلدى. بىراق، قاقتىعىستار مەن ازامات سوعىستارىنىڭ (ارينە، سىرتتان ۇيىمداستىرىلعان) وسى اقيقاتقا جاقىن سەبەبى كوبىنە-كوپ ەكونوميكالىق سەبەپتەردىڭ تاساسىندا قالىپ، ايتىلماي كەلەدى.

سونىمەن، كوڭىلدەگى كۇماندى جاسىرماي، رەتىمەن بايانداپ كورەلىك.

بىرنەشە عاسىردان بەرى انگليا باستاعان باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ يسلامعا قارسى بولشەكتەۋ جانە ءوزارا جىككە ءبولۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقانى بۇگىندە ەشكىمنەن جاسىرىن ەمەس. سول انگليادا مۇسىلمان مەملەكەتتەرىن جانە يسلام ءدىنىن ىشتەن قۇرتۋعا باعىتتالعان جۇزدەگەن جىلدارعا سوزىلاتىن جوسپارلار قۇرىپ، جۇمىس جۇرگىزەتىن ارنايى ينستيتۋتتار بار دەگەن دەرەك ايتىلادى. «قۇمداعى داۋىل» (1991), «اراب كوكتەمى» (2010 جىلدان باستاپ) دەگەندەردىڭ ءبارى سوناۋ وسمان يمپەرياسىن تىزە بۇكتىرۋگە الىپ كەلگەن سول ينستيتۋتتاردىڭ ارەكەتى بولۋى عاجاپ ەمەس.

يسلام – اللا تاعالا تاراپىنان ادامدارعا بەرىلگەن، ءتۇزۋ جولعا باستايتىن اسا قۋاتتى يدەولوگيا ەكەنى ءمالىم. ال ودان باتىس ەلدەرى نەگە قورقادى؟ ويتكەنى، ويىما نە كەلسە، سونى ىستەيمىن دەيتىن الپاۋىتتارعا كۇننەن-كۇنگە كۇش الىپ بارا جاتقان (يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ شيكىزاتقا باي بولۋى، مۇسىلماندار سانىنىڭ ارتۋى) يسلام ءدىنى الدارىنان كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ، كەدەرگى جاساپ جاتىر. جانە بۇل كەدەرگى بارعان سايىن كۇشەيە بەرمەك. سوندىقتان، ولاردىڭ جوسپارى: قالاي دەگەندە دە، مۇسىلمانداردى ىشتەن ءىرىتىپ، شاريعاتتى «ءجىبىتىپ»، يسلام ءدىنىن زامان اعىمىنا ساي «رەفورمالاۋ».

1992 جىلى ىستامبۇل قالاسىنداعى «حاكيكات كيتابەۆي» باسپاسىنان جارىق كورگەن «اعىلشىن جانسىزىنىڭ مويىنداۋلارى. يسلامعا قارسى دۇشپاندىق ارەكەت» اتتى دايەكتى دالەلدەرگە نەگىزدەلىپ جازىلعان كىتاپتا وسمان يمپەرياسىندا شپيوندىق قىزمەت اتقارعان اعىلشىن ازاماتى ميستەر حەمفەر انگليانىڭ سول كەزدەگى (جانە ءالى دە جالعاسىپ كەلە جاتقان) ساياساتىنا قاتىستى بىلاي دەيدى: «ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءاربىر قادامىمىزدى ەكى پوزيتسيا تۇرعىسىنان ويلاستىرۋىمىز كەرەك بولدى: ءبىرىنشىسى – كولونيالارداعى ىقپالىمىزدى ساقتاۋ; ەكىنشىسى – يەلىگىمىزگە جاڭا ىقپال جاسايتىن جەرلەردى قوسۋ. وسىعان وراي كولونيالار ىستەرى جونىندەگى مينيسترلىك باعىنىشتى ەلدەردە اتالعان ماسەلەمەن اينالىساتىن ايرىقشا كوميتەتتەر قۇردى. شىعىس-ءۇندى كامپانياسى سىرتتاي ساۋدا ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن بولىپ كورىنگەنىمەن، ول انگليانىڭ ۇندىستانعا ىقپالىن كۇشەيتۋگە جۇمىس جاسادى. انگليا ۇكىمەتى ءۇندىستان ماسەلەسىنە كوپ الاڭداي قويمايتىن، ويتكەنى وندا ۇلتتار مەن ۇلىستار، دىندەر، تىلدەر، قاراما-قايشى مۇددەلەستىكتەر وتە كوپ ەدى. مينيسترلىك قىتاي ماسەلەسىندە دە ونشا قام جەمەيتىن. سەبەبى بۋدديزم مەن كونفۋتسياندىق قىتاي قوعامىن ءوزى-اق بولشەكتەپ جاتتى. ول جەردىڭ حالقى ۇلتشىلدىق، وتانشىلدىق دەگەن سەزىمدەردەن الىس بولاتىن. سوندىقتان، انگليا بۇل ەلدەرگە الاڭداي بەرمەدى. دەگەنمەن، اياق استىنان تۋىنداپ كەتۋى مۇمكىن جاعدايلاردى ءجىتى باقىلاپ، ءوز ىقپالىن ساقتاۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدى جوسپارلارىن جاساپ وتىردى. انگليا ءۇندىستان مەن قىتايدى بولشەكتەۋگە، ناداندىقتى، كورگەنسىزدىكتى، قايىرشىلىقتى، ءتىپتى كەيبىر اۋرۋلاردى تاراتۋ بويىنشا ماقساتتى ساياسات جۇرگىزدى. ءوزىمىزدىڭ شىنايى نيەتىمىزدى ول ەلدەردىڭ حالقىنان جاسىرۋ قيىن ەمەس ەدى.

ءبىزدى الاڭداتاتىنى – يسلام مەملەكەتتەرى بولاتىن. «اۋرۋ» اداممەن (كۇيرەي باستاعان وسمان يمپەرياسىن ايتىپ وتىر) وزىمىزگە پايدالى بىرنەشە كەلىسىمدەر جاساستىق. كولونيالار ىستەرى جونىندەگى مينيسترلىكتىڭ استىرتىن اقپارات جەتكىزۋشىلەرىنىڭ ەسەبىندە «اۋرۋ» ادامنىڭ سوڭعى دەمى جاقىن ەكەنى ايتىلاتىن. ءبىز يران ۇكىمەتىمەن دە قۇپيا ۋاعدالاستىقتارعا قول جەتكىزدىك. يران مەملەكەتىنىڭ جوعارى جاقتارىنا ءوزىمىزدىڭ ادامدارىمىزدى قويىپ، ماسوندىق توپتار قۇردىق. بۇل ىستە سىبايلاس جەمقورىق، ساتقىندىق، دىنگە ءۇستىرتىن قارايتىن بيلەۋشىلەر اراسىندا جەڭىل ءجۇرىستى ايەلدەر ارقىلى زيناقورلىق پەن ازعىندىقتى تاراتۋ كوپ سەپتىگىن تيگىزدى. بىراق، وسىنىڭ بارىنە قاراماستان، ءبىز بىرقاتار سەبەپتەرگە بايلانىستى ءوز ساياساتىمىزدىڭ جەمىستى بولارىنا تولىق سەنىمدى ەمەس ەدىك. بىزگە كەدەرگى بولعان – يسلامنىڭ كۇشى. مۇسىلماندار يسلامعا جان-تانىمەن سەنگەن ءارى بەرىلگەن ادامدار ەدى، ولار ودان باسقا جول بار دەپ ويلامايتىن.

يسلام ءومىر مەن بيلىكتىڭ ءدىنى ەدى. مۇسىلماندار ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ بيلىگىندە تۇردى. ولارعا «سەندەر يسلامعا بايلانىپ قالعان تۇتقىنسىڭدار» دەپ ايتا المايتىنسىڭ. ءبىز يسلامنىڭ تاريحىن بۇرمالاي المادىق جانە ءدىننىڭ مۇسىلمان قوعامىنداعى كۇشىنىڭ ايرىقشا سەبەپتەرى بارىن تۇسىندىك.

ءبىز تۇرىكتەر مەن پارسىلار كۇندەردىڭ-كۇنى ەستەرى كىرىپ، ءوز جاعدايلارىن تۇسىنە باستاي ما دەپ قورقاتىنبىز. ولاي بولعان جاعدايدا، وسى كولونيالارداعى ءبىزدىڭ ىقپالىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن جاساپ جاتقان جوسپارلارىمىزعا قاتەر تونەتىن. ءبىز بۇل ەلدەردىڭ مەيلىنشە السىرەۋى، بولشەكتەلۋى، قولدارىندا ورتالىقتاندىرىلعان بيلىكتىڭ بولماۋى ءۇشىن قولىمىزدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادىق. ەگەر ولاردا ەركىندىك، قاراجات جانە قارۋ-جاراق بولسا، بىزگە باعىنباي كەتەر ەدى.

ءبىزدى مۇسىلماندار اراسىنداعى وقىعان ادامدار، اسىرەسە، ىستامبۇل، ءال-ءازھار، يراك، سيرياداعى عالىمدار الاڭداتاتىن. ولار ءبىزدىڭ بارلىق جوسپارلارىمىز بەن ۇمىتتەرىمىزگە الىنباس كەدەرگى بولىپ تۇردى. قۇراننىڭ قاسيەتتى سۇرەلەرى مۇسىلمانداردىڭ قۇمارلىققا، اسەمدىككە جانە ءومىردىڭ ءلاززاتىنا بەرىلۋىنە جول بەرمەيتىن. ال عالىمدار ءوز سەنىمدەرى مەن قاعيدالارىنا اسا بەرىك ەدى. حالىق سولاردىڭ ارتىنان ەردى، ال امىرلەر عالىمداردان قورقاتىن»، – دەلىنگەن.

مىنە، وسى جازبادان-اق باتىس ەلدەرىنىڭ قىتايدان قورىقپاعانىمەن، يسلامنان قورىققاندىعىن كورۋگە بولادى. كەيىن ولار وسمان يمپەرياسىن قۇلاتىپ، مۇسىلمانداردى بولشەكتەۋگە قول جەتكىزگەنىمەن، قۇران مەن ءدىندى قۇرتا المادى. ويتكەنى، «قۇراندى، شىنىندا، ءبىز تۇسىردىك جانە ونى قورعايتىنىمىز دا راس» («حيجر» سۇرەسى، 9-ايات), – دەگەندەي، يسلامنىڭ قورعاۋشىسى باسقا ەمەس، اللانىڭ ءوزى بولاتىن. تەك اللاعا قۇلشىلىق ەتۋگە، جاقسىلىق جاساۋعا، يماندىلىق جولىمەن جۇرۋگە، جاقسى ادام بولۋعا ۇندەيتىن بۇل يسلامي يدەولوگيا جويىلماعانى بىلاي تۇرسىن، سوڭعى جىلدارى بۇرىنعىدان دا كۇش الىپ، دۇنيەگە كەڭىنەن تاراي باستادى.

ال بۇل ءجايت ءوز كەزەگىندە امەريكاندىقتار مەن ەۋروپالىقتاردىڭ حارامعا نەگىزدەلگەن كوپتەگەن بيزنەستەرى مەن ءىس-ارەكەتتەرىنە توسقاۋىل قوياتىن ەدى. اتاپ ايتقاندا، الەمدە قىپ-قىزىل اقشا اكەلىپ وتىرعان ەسىرتكى زاتتارى، اراق-شاراپ، ۇياتسىز مۋزىكا، گولليۆۋدتىڭ اتىس-شابىس، انايى فيلمدەرى، جەزوكشەلىك، ازعىندىقتى ناسيحاتتايتىن مەرەكەلەر، قۇمار ويىندارى، كۋرورتتار، دەمالىس ورىندارى، جاپپاي وسىمقورلىق، ت.ب. ءبارى-ءبارى – قاراپ تۇرساڭ، قۇراندا تىيىم سالىنعان، ادامداردى قىزىقتىرۋ ءۇشىن حارامعا نەگىزدەلگەن تابىس كوزدەرى ەمەس پە؟ ەگەر يسلام ءدىنى اياققا نىق تۇرىپ، مۇسىلمانداردىڭ سانى ارتىپ، دۇنيەنى قولدارىنا الا باستاسا، بۇل حارام ىستەردىڭ بارلىعىنىڭ دا تىنىسى تارىلىپ، ولارعا بىرتىندەپ تىيىم سالىنار ەدى. ال ولاي بولعانىن باتىس ەلدەرى مۇلدەم قالامايتىنى راس. بۇل ولاردىڭ «قالتالارىنا» وتە اۋىر سوققى بولىپ تيەر ەدى. سوندىقتان دا، قۇراندا ايتىلماقشى، «ءومىر دەگەن تەك وسى دۇنيەدەگى تىرشىلىك، ولگەننەن سوڭ قايتا ءتىرىلۋ جوق...» («انعام» سۇرەسى، 29-ايات), – دەگەن تۇسىنىكتەگى ولار بۇل ماسەلەنى دە ويلاماي جاتىر دەۋ قيىن. سوندىقتان، يسلام مەملەكەتتەرىندەگى جانە قازىر سيريادا ءجۇرىپ جاتقان قاقتىعىستار ارقىلى باتىس ەلدەرى جوعارىدا ايتىلعان «مۇناي مەن گازدى يەلەنۋ»، «رەسەيدى قورشاۋدان» بولەك يسلام دەيتىن ءۇشىنشى «قوياندى» دا ءبىر وقپەن اتىپ الۋعا تىرىسىپ جاتىر دەپ بولجام جاساۋىمىزدىڭ سەبەبى وسى.

وسىناۋ يسلامعا قارسى جاساعان قاستاندىقتارى ارقىلى ولار ءۇي ىشىنەن ءۇي تىككەن قانشاما ءدىني اعىمداردى ومىرگە الىپ كەلدى دەسەڭشى؟! ۋاحابيلىك (ساۋد ارابياسىندا), احماديا ء(ۇندىستاندا) سەكىلدى كوپتەگەن اعىمدار – اعىلشىنداردىڭ ينكۋباتورىنان «ءوسىرىلىپ» شىققاندار. قازىرگى كۇنى دە مۇنداي زىميان ءىس-ارەكەتتەر بولماي قالىپ جاتقان جوق. ماسەلەن، مىسىردا مۋباراك تاقتان تايعاننان كەيىن كەيبىر اعىمنىڭ وكىلدەرى، ياعني وقىتۋشىلارى الەمگە ايگىلى ءال-ءازھار ۋنيۆەرسيتەتىنە ەنىپ ۇلگەرگەن كورىنەدى. ەندى سول وقۋ ورنىندا وقىپ كەلگەن قازاق جاستارى ەشقانداي اعىمنىڭ يدەولوگياسىنا ۋلانباي كەلدى دەپ ايتۋ قيىن دەيدى كەيبىر وتاندىق ماماندار.

تاعى ءبىر ءجايت – سوڭعى جىلدارى ورىن العان سوعىستاردىڭ ءبارى يسلام ءبىلىمى جاقسى دامىعان ەلدەردە عانا ءجۇرىپ جاتۋى. ماسەلەن، مىسىر، يراك، ليۆيا، ليۆاننىڭ قاي-قايسىسىن الساڭ دا، مۇسىلمان الەمىندەگى ەڭ ىرگەلى وقۋ ورىندارى ورنالاسقان جانە باسپا ءىسى (ماسەلەن، ليۆان) جاقسى دامىعان ەلدەر. ونىڭ ۇستىنە، سيرياداعى ءبىر مەشىتتە قازىرگى زاماننىڭ ايداي الەمگە ايگىلى مۇسىلمان عالىمى رامازان ءال-ءبۋتيدىڭ لاڭكەستىڭ قولىنان قازا تابۋى كوپ جايدى اڭعارتسا كەرەك.

جوعارىداعى اعىلشىن جانسىزىنىڭ ەستەلىگىندە: «عالىم ادامدار بىزگە الىنباس كەدەرگى بولدى»، – دەپ ايتتى ەمەس پە؟! حالىققا ءتۇزۋ جولدى نۇسقاماسىن دەپ سيريادا لاڭ سالىپ جاتقاندار دا عالىمداردىڭ كوزىن جويۋدى ماقسات ەتكەن سياقتى. ونى ءبىز مىنا مىسالداردان انىق كورەمىز. ء ال-بۋتي قازا بولارىنان بىرنەشە كۇن بۇرىن: «سوعىس ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ ءاربىر سانتيمەترىندە، ءبىزدىڭ نانىمىزدا، ومىرىمىزدە، ايەلدەرىمىز بەن بالالارىمىزدا، قاسيەتتى ورىندارىمىز بەن ار-ابىرويىمىزدا بولىپ جاتىر. ءبىزدىڭ الدىمىزدا ادىلەتتى پارىز تۇر... رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى، وتانىمىزدى جانە قاسيەتتى ورىندارىمىزدى قورعاۋ ءۇشىن جۇمىلۋىمىز قاجەت»، – دەپ مالىمدەمە جاساعان بولاتىن. كوپ وتپەي ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىپ جاتقان جەرىندە بولعان جارىلىستان ءال-بۋتيمەن بىرگە 47 ادام قازا تاپتى، ونىڭ ىشىندە عالىمنىڭ ءوز نەمەرەسى دە بار ەدى.

بىرنەشە كۇننەن كەيىن مەككە قالاسىنداعى ءال-حارام مەشىتىنىڭ يمامى ابدۋل راحمان ءال-سۋدەيس: «مەن ونىڭ (ر. ءال-ءبۋتيدىڭ) ولگەنىنە قاتتى قۋانىشتى بولىپ وتىرمىن. ول وتىرىكشى يمامداردىڭ ءبىرى ەدى. ءىبىلىس جولىندا بولاتىن. ونىڭ ءولىمى مۇسىلماندار ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش»، – دەپ ويىن اشىقتان-اشىق بىلدىرگەنى بۇكىل الەمدى قايران قالدىردى. سوندا حارام مەشىتىنىڭ يمامى تەراكتىنى قولداعانى ما؟

جالپى، ءال-بۋتيدەن بولەك، سوڭعى ءبىر جىل ىشىندە سيريا ۇكىمەتىنە قارسى سوعىستى سىنعا الىپ، لاڭكەستىكتى ايىپتاعان سەكسەن جاستاعى ءدىن مامانى شەيح حاسان سايف اد-ءديندى دە كوتەرىلىسشىلەر اياۋسىز قورلاپ ولتىرگەن بولاتىن. سونداي-اق، سيرياداعى كوتەرىلىستى ايىپتاپ، ال وعان دەيىن تاكفير جاماعاتىنا قارسى سوزدەرىمەن اتى شىققان ءدىن مامانى شەيح مۇحاممەد احماد اۋف سادەك، شەيح ابدەل-لاتيف اش-شامي، ءان-ءناۋاۋي مەشىتىنىڭ يمامى شەيح حاسان بارتاۋي، شەيح ابداللا سالەح، ءال-اشرافيا مەشىتىنىڭ يمامى شەيح ابدەل-لاتيف جاميلي، ءال-مۇحامەدي مەشىتىنىڭ يمامى شەيح ابەد سااب سەكىلدى ەلگە بەلگىلى ءدىن ماماندارى دا 2012 جىلى كوتەرىلىسشىلەر قولىنان قازا تاپقانىن ايتا كەتكەن ءجون. بۇل – دىنگە قارسى سوعىستىڭ انىق ايعاعى!      

بىرەۋگە مال قايعى، بىرەۋگە جان قايعى...

سونىمەن، سيريا وقيعاسىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن تالقىلادىق. بۇل قاقتىعىستاردىڭ سوڭى ەندى قالاي ءوربۋى مۇمكىن؟ مۇنى دا بۇعان دەيىن بولىپ وتكەن «ساياسي ساحنالىق كورىنىستەرگە» قاراپ وتىرىپ بولجاۋعا بولادى. ماسەلەن، ليۆيانى الايىق. كاددافي اسكەرلەرى مەن وپپوزيتسيا كۇشتەرى اراسىندا دا ءدال قازىرگى سيرياداعىداي قاقتىعىستار بولعانى بەلگىلى. ەگەر ناتو كۇشتەرى سىرتتان شابۋىل جاساماعاندا، كاددافي كوتەرىلىسشىلەردى تاس-تالقان ەتىپ جەڭىپ، وقيعا الدىن-الا جوسپارلانعان «ستسەناريىنەن» اۋىتقىپ كەتەر مە ەدى. سوندىقتان، شابۋىل جاسالدى دا، كاددافيدى قۇلاتتى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سيريانى دا ءدال وسى كەبىن كۇتىپ تۇرۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ەگەر وقيعاعا سىرتتان ارالاسۋ بولماسا، اساد اسكەرلەرى كوتەرىلىشىلەردى جەڭەتىنى اقيقات.

ال ءتۇپ-تۇقيانىنا قۇرىق بويلامايتىن وسىناۋ ساياسي ويىنداردىڭ كەسىرىنەن قانشاما قاراپايىم حالىق زارداپ شەگىپ جاتىر. بىرنەشە ءدىن قاتار عۇمىر كەشىپ، بەيبىتشىلىكتىڭ تۋىن كوتەرىپ وتىرعان ەلدىڭ تۇگىن قالدىرعان جوق. سيريانىڭ قازىرگى احۋالى ادام ايارلىق.

سول ەلدەگى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى وبسەرۆاتوريانىڭ تاراتقان مالىمەتىنە قاراعاندا، قازىر سيريادا ءاربىر ساعات سايىن 5 ادام ءولىپ جاتىر ەكەن. قاقتىعىستار باستالعالى بەرى 110 مىڭداي ادام دۇنيەمەن قوش ايتىسسا، 100 مىڭعا جۋىعى حابار-وشارسىز كەتكەن. بۇعان 1 ميلليوننان استام بوسقىندى قوسىڭىز. مىڭنان استام ادامدى قىرىپ سالعان حيميالىق شابۋىل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

ءسوزىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە ايتار بولساق، نە بولسا دا، بۇل وقيعالار مۇسىلماندارعا ۇلكەن سىناق ءارى زۇلىمدىققا زۇلىمدىقپەن جاۋاپ بەرمەي، بايىبىنا بارىپ، سابىرمەن، بايسالدىلىقپەن قاراپ، ويلاناتىن ماسەلە ەكەنى راس. ال زۇلىمدىقتى جاساپ جاتقاندار بولسا، ولارعا بۇل دۇنيەدە جاساعان ىستەرىنىڭ قارىمى بولاتىنىن بىلاي قويعاندا و دۇنيەدە ودان دا زور ازاپ بارىن قۇرانداعى «ءمايدا» سۇرەسىنىڭ 33-اياتىندا اللا تاعالا ەسكەرتكەن.

تاعى ءبىر اياتتا جاراتۋشى يەمىز: «مالدارىڭ جانە جاندارىڭ جايىندا ارينە سىنالاسىڭدار. سونداي-اق، سەندەردەن بۇرىنعى كىتاپ بەرىلگەندەردەن (حريستياندار مەن ياھۋديلەردەن) جانە مۇشىرىكتەردەن دە كوپتەگەن رەنىش ەستيسىڭدەر (ياعني سول ارقىلى دا سىنالاسىڭدار). (ولار سەندەرگە ءجابىر-جاپا كورسەتىپ، جالا جابۋدان تايسالمايدى، بىراق سولارعا) ەگەر سابىر ەتسەڭدەر ءارى ساقتانساڭدار (زۇلىمدىققا زۇلىمدىقپەن جاۋاپ قاتپاساڭدار), شاكسىز بۇل ماڭىزدى ىستەر (بۇل ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەسە دە، سانالى دا يگىلىكتى ءىس وسى)»، – دەپ مۇسىلماندارعا ەسكەرتۋ ايتادى («ءالي-يمران» سۇرەسى، 186-ايات).      

ءبىز دە ءوز تاراپىمىزدان سيريالىق باۋىرلارىمىزعا اللا بەيبىتشىلىك بەرسىن دەپ دۇعا ەتەيىك!

Abai.kz