ءتىل ماسەلەسىنىڭ مايەگى رەتىندەگى باستى فاكتورعا نازار اۋدارىلماي، قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرە قويمايدى. ءتىل ساياساتىنداعى نىسانالى باعىت پەن شىنايى دا ناتيجەلى شارالاردى قولعا الماۋ مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قولدان السىرەتۋگە اپارىپ سوعادى.  بۇل تاقىرىپقا بارعىشتاۋىمىزدىڭ دا، ونى بۇقارامەن ءبولىسۋىمىزدىڭ دە سەبەبى - سول.

         ءتىلدى ءولتىرۋ مەن ءتىرىلتۋ الاڭى.

تىلدىك ورتا – ءتىلدىڭ تىرلىك الاڭى. ءتىلدىڭ تىرلىگى ونىڭ قولدانۋ ورتاسىنىڭ بار ەكەندىگىنە تىكەلەي قاتىستى. قاتىناس ورتاسى جويىلعان ءتىل وزىنەن ءوزى وشكەن تىلگە اينالادى. 2000 جىلداي ولىگە سانالعان لينگۆيستيكالىق يۆريت جۇيەسى قالاي قالپىنا كەلتىرىلدى؟ بار بولعانى - ونىڭ تىلدىك ورتاسى قايتادان جانداندىرىلدى! وسىلايشا كەز كەلگەن ءتىلدى ولتىرۋگە دە، تىرىلتۋگە دە بولادى. تىلدىك ورتا - ءتىلدىڭ قولدانىم اياسى; قولدانىمى جويىلعان ءتىل وشكەن بولىپ ەسەپتەلەدى. تىلدىك ورتانىڭ تۇتىنۋشىلارى: جازارمان، وقىرمان، كورەرمەن، تىڭدارمان، ايتارمان. ال، ورتاعا تىلدەگى بۇكىل جازبا رەسۋرس، كىتاپحانا، ەلەكتروندىق كەڭىس; ولاردى قولدانۋشىلار،تەلەۆيدەنيە، راديو، الۋان ءتۇرلى ءدارىسحانا، اۋرۋحانا، كوشە، قوعامدىق ورىندار، ويىن الاڭى، مەكتەپ، بالاباقشا، جانۇيا، ۇجىم، مادەنيەت ورىندارى، بازار ت.ت...  جاتقىزۋعا بولادى.

ءتىل ماسەلەسىنىڭ مايەگى رەتىندەگى باستى فاكتورعا نازار اۋدارىلماي، قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرە قويمايدى. ءتىل ساياساتىنداعى نىسانالى باعىت پەن شىنايى دا ناتيجەلى شارالاردى قولعا الماۋ مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قولدان السىرەتۋگە اپارىپ سوعادى.  بۇل تاقىرىپقا بارعىشتاۋىمىزدىڭ دا، ونى بۇقارامەن ءبولىسۋىمىزدىڭ دە سەبەبى - سول.

         ءتىلدى ءولتىرۋ مەن ءتىرىلتۋ الاڭى.

تىلدىك ورتا – ءتىلدىڭ تىرلىك الاڭى. ءتىلدىڭ تىرلىگى ونىڭ قولدانۋ ورتاسىنىڭ بار ەكەندىگىنە تىكەلەي قاتىستى. قاتىناس ورتاسى جويىلعان ءتىل وزىنەن ءوزى وشكەن تىلگە اينالادى. 2000 جىلداي ولىگە سانالعان لينگۆيستيكالىق يۆريت جۇيەسى قالاي قالپىنا كەلتىرىلدى؟ بار بولعانى - ونىڭ تىلدىك ورتاسى قايتادان جانداندىرىلدى! وسىلايشا كەز كەلگەن ءتىلدى ولتىرۋگە دە، تىرىلتۋگە دە بولادى. تىلدىك ورتا - ءتىلدىڭ قولدانىم اياسى; قولدانىمى جويىلعان ءتىل وشكەن بولىپ ەسەپتەلەدى. تىلدىك ورتانىڭ تۇتىنۋشىلارى: جازارمان، وقىرمان، كورەرمەن، تىڭدارمان، ايتارمان. ال، ورتاعا تىلدەگى بۇكىل جازبا رەسۋرس، كىتاپحانا، ەلەكتروندىق كەڭىس; ولاردى قولدانۋشىلار،تەلەۆيدەنيە، راديو، الۋان ءتۇرلى ءدارىسحانا، اۋرۋحانا، كوشە، قوعامدىق ورىندار، ويىن الاڭى، مەكتەپ، بالاباقشا، جانۇيا، ۇجىم، مادەنيەت ورىندارى، بازار ت.ت...  جاتقىزۋعا بولادى.

بۇگىنگى مەملەكەتتىك شەكارا بۇرىنعىشا گەوگرافيالىق قورشاۋدان گورى تىلدىك ورتامەن شەكتەلەتىنى جاسىرىن ەمەس. بۇگىندە ءار مەملەكەتتىڭ تىلدىك ورتاسى – سونىڭ اۋماعىن بىلدىرەتىن فاكتورعا اينالدى. رەسەيمەن ورتاداعى تىلدىك ورتامىزداعى ايىرمانىڭ ازدىعى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەگەمەندىگىن كورەر كوزگە  تومەنشىكتەتىپ، قازاقستاندى بۇرىنعى مەتروپولياعا رۋحاني باعىنىشتى ەتىپ تۇر. ەگەر دە مەملەكەتكە ءتان تىلدىك ورتا بولسا، ونىڭ ىقپالى ساياسي شەكارادان گورى مول بولاتىنى ءسوزسىز. ءبىز سول شەكارانى سەزىنە الماي وتىرمىز.

تىلدىك ورتا – ءتىلدىڭ قىزمەت ەتۋ اياسى مەن مۇمكىندىگىنە جول اشاتىن، ادامداردىڭ اقپارات الۋ مەن بەرۋ، قارىم-قاتىناس جاساۋداعى امبەباپ جاندى الاڭ.وعان دامۋىنا كوڭىل بولمەۋ ارقىلى ءتىلدىڭ اياسىن تارىلتىپ، ونىڭ وشۋىنە جاعداي جاسايدى. بىزدە ءتىلدى تۋىنداتاتىن دا، ولتىرەتىن دە، ۇيرەتەتىن دە ورتا ەكەنى ەسكەرىلمەي وتىر. ەلدە تىلدىك پاندەر ارقىلى عانا ءتىل ۇيرەتۋ مىندەتى قويىلعان بىرجاقتى ۇعىم قالىپتاسقان. ءپان ەشقاشان ورتانى الماستىرا المايدى، ول بار بولعانى ءتىل تۋرالى تۇسىنىك پەن ساۋات قالىپتاستىرۋى مۇمكىن،تىلدىك جۇيەنى تانىستىرىپ،يگەرتۋى ىقتيمال، بىراق ءتىلدى مەڭگەرتە المايدى!

تىلدىك ورتانىڭ قانشالىقتى دامىعاندىعى ءتىل قاۋقارىن كورسەتەتىن باستى فاكتور، ول ونىڭ كەڭدىگى مەن تەرەڭدىگى ارقىلى ولشەنەدى جانە ءتىلدىڭ دامىعاندىعى دا سول ولشەمدەرگە تىكەلەي قاتىستى. بىلاي ايتقاندا، ورتانىڭ كەڭدىگى - ءتىل قولدانىمىنىڭ سانى دا، ال تەرەڭدىگى – ءتىل قولدانىمىنىڭ ساپاسى.

         كەڭدىك. تىلدىك ورتا بۇگىنگى قولدانىستا باستى ەكى بولىكتەن تۇرادى: جازباشا جانە اۋىزشا ورتا. ادامنىڭ اتى-جونىنەن (قازاقتىڭ اتى-جونىنەن حابار العىڭىز كەلسە، كەز كەلگەن مەكتەپتەگى سىنىپ جۋرنالىنا كوز جىبەرىڭىز), سمستەن باستاپ، عىلىمي-ساياسي باياندامالارعا، زاڭدارعا، توم-توم كىتاپتارعا دەيىنگى بارلىق جازبا ماتەريال ءتىلدىڭ جازباشا ورتاسىن قامتيدى. ءتىلدىڭ قانشالىقتى كولەمدە جازباشا ماتەريال ءوندىرۋ قاۋقارى مەن قورى بولسا، ونىڭ جازباشا ورتانى يگەرۋ مەن مەڭگەرۋ مۇمكىندىگى دە سوعان سايكەس، ونىڭ جازباشا كەڭدىگى دە، كەڭىسى دە سونداي. قازاقتىلدى اقپارات تۇتىنۋشى كۇنىگە قانشا كولەمدە جازۋ جازىپ، قانشا كولەمدە جازبانى وقىسا، تىلدىك ورتانىڭ جازباشا بولىگىنىڭ سانى دا، ساپاسى دا سونشالىقتى قالىپتاسادى.

2009 جىلى ءبىر توپ قوعامدىق ۇيىم اتىنان جاريالانعان         «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ احۋالى جونىندەگى ساراپتامالىق بايان» اتتى قۇجاتتا (http://old.abai.kz/content/kazakstan-respublikasyndagy-memlekettik-tildin-akhualy-zhonindegi-saraptamalyk-bayan) تىلدىك ورتا ءۇشىن بارىنشا قاجەتتى ءارى قاراپايىم اقپارات تاراتۋ كوزى بولىپ تابىلاتىن قازاقتىلدى باق تۋراسىندا: «ەلدەگى قوعامدىق مالىمەت كوزىنە قاراعاندا، (بۇل سالا بويىنشا رەسمي مالىمەت نەمەسە عىلىمي زەرتتەمە جوق) باق ءوندىرىسىنىڭ قازاقشاسى 10%-دان اسپايدى، قالعانى ورىس تىلىندەگى ونىمدەر بولىپ تابىلادى دا، ولار قازاقشاعا اۋدارىلىپ بەرىلەدى» دەلىنگەن. بۇل كورسەتكىش نەگىزىنەن گازەت-جۋرنالدارعا قاتىستى، ونىڭ 4 جىل وتكەننەن كەيىن دە وزگەرگەنى شامالى،بۇل سالا اۋدارىندى مازمۇنعا تۇسكەنى ءوز الدىنا ماسەلە. ەندى قازاق گازەتتەرىنىڭ جابىلىپ، ينتەرنەتكە كوشە باستاۋى دا ورىسشا باسىلىمداردان بۇرىن باستالعان ءۇردىس.

ال، جازبا تىلدىك ورتانىڭ ەڭ شىڭى سانالاتىن عىلىمي كىتاپتار مەن وقۋلىقتار جونىندە بىرەن-ساران گۋمانيتارلىق سالانى ايتپاعاندا، اڭگىمە ايتۋ ارتىق. بۇگىندە جازبا ءتىلدىڭ ساپاسى مەن مەملەكەتتىك قولدانىمىن اڭعارتاتىن زاڭ شىعارۋ سالاسىنداعى زاڭجوبانىڭ تەك قانا ورىس تىلىندە جازىلاتىنى تاعى ءمالىم. بۇعان قاتىستى قازاق فيلولوگ عالىمدارىنىڭ ماگيستراتۋرا مەن دوكتورانتۋراعا بارىپ، عىلىم داڭعىلىنا ءتۇسۋ ءۇشىن اۋەلى اعىلشىن تىلىنەن ءسۇرىنىپ جاتقانىن تاعى ەسكەرەيىك. ال، بۇل قازاقتىلدى  ورتا مەن ونىڭ جۇيەسىن كوگەرتۋگە ءتيىستى عىلىمنىڭ «بۇيرەكتەن شىققان سيراققا» تاۋەلدىلىگىن اڭعارتادى.

         تەرەڭدىك. تىلدىك ورتانىڭ تەرەڭدىگىن، ياعني ساپاسىن ءسوز ەتسەك، ونى قينالىسسىز-اق بۇگىنگى جۋرناليستيكا تىلىنەن وڭاي تابامىز. بۇل تۋراسىندا بۇگىندە ەرىنبەگەن ادامنىڭ ءبارى سىنايتىن بولدى. جازارمان مەن وقىرمان دەڭگەيى ءوزارا تىعىز قاتىناستا – قانداي جازارمان بولسا، ءدال سونداي  وقىرمان قالىپتاسادى. وسىعان وراي بۇگىنگى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ساۋاتىنان باستاپ، كوركەم ادەبيەت پەن ونەردىڭ توقىراۋى دا، ونى تۇتىنۋشى قازاقتىلدى وقىرماننىڭ ءورىستىلدى  جازبالى ورتاعا ويىسۋى دا وسىنداي قوردالانعان كەشەندى ماسەلەنىڭ سالدارى.

بۇگىندە «ءتىل – ادامداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس قۇرالى» دەگەن تۇجىرىم الدەقاشان ەسكىردى، «ءتىل   –  ويلاۋدى ۇيىمداستىراتىن ورگان» دەگەن شىندىققا جۋىق پايىم شىقتى.

 جاقاندانۋ ۇدەرىسى ءتىل نىسانىنا جاڭا انىقتاما بەرە باستادى، سونىڭ ءبىرى ءتىلدىڭ – ۇلتتىق سانا مەن ويلاۋ جۇيەسىنىڭ بىردەن ءبىر كوزى ەكەندىگى. بىلاي ايتقاندا، گەندىك تەگىنە قاراماستان، ءوز تىلىندە سويلەمەيتىن ادامدا ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسى مەن تانىمى عانا ەمەس، باسقاشا ويلاۋ اپپاراتى مەن تالداۋ ءتاسىلى، سوعان ساي ارەكەت قالىپتاسادى. ءتىپتى، ادامنىڭ انتروپولوگيالىق ءتۇر كەلبەتىنىڭ دە وزگەرىسكە ۇشىرايتىنى قۇپيا ەمەس.

كىسىنىڭ قاي تىلدە سويلەۋىنە بايلانىستى ونىڭ اۋىز قۋىسى مەن سويلەۋ اپپاراتى دا وزگەشە قالىپتاسىپ، سوعان سايكەس دىبىس جۇيەلەرىنە كوندىگەدى. بۇل جاعداي ادامنىڭ ەستۋ قابىلەتىنە دە قاتىستى: ادام قانداي دىبىستى ەستىپ، قابىلداي السا، سول دىبىستار جۇيەسىنەن قۇرالعان ءتىلدى عانا سويلەي الماق. سول سەبەپتى ەسەيگەن ادامدى تىلگە ۇيرەتۋ بارىنشا اۋىر جانە ونىڭ قالىپتاسقان اۋىز اپپاراتىن وزگەرتۋ مۇمكىندىگى مەيلىنشە از.

كەڭەستىك مەملەكەت ميلليونداعان ورىس ەمەستەرگە ەشبىر ورتالىق اشىپ، بيۋدجەتتەن قارجى بولگەن ەمەس، بۇل ماسەلەنى ءورىستىلدى ورتاسى قالىپتاسقان جۇمىس ۇجىمدارى مەن ءماجبۇر بولعان پسيحولوگيالىق جاعداي وپ-وڭاي شەشىپ بەردى. وسى جەردە وسى ماقساتقا بيۋدجەتتەن ءبولىنىپ جاتقان قىرۋار قارجى مەن ونىڭ تيىمدىلىگى ءارى ناتيجەسى ءبىزدىڭ كوزىمىزگە شۇقىپ تۇرعان سالدار ەمەس پە؟! ارينە، قىزىل يمپەريانىڭ بۇل جۇيەسى كىسى قىزىعارلىق ەمەس، بىراق بۇل جەردەگى ايتپاعىمىز – تىلدىك ورتانىڭ ءتىل ۇيرەتۋدەگى وراسان قاۋقارىنىڭ اياقاستى بولۋى مەن تيىمدىلىگىنىڭ ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا قاراستىرىلماي وتىرعاندىعى.

تىلدىك ورتانىڭ تەرەڭدىگى كەيبىر تىلدەردە مۇحيت سەكىلدى، ال كەيبىر تىلدەردە شالشىققا اينالۋدا. بۇل – ورتانى ەسكەرمەيتىن بولماسا قاساقانا تۇردە ول ماسەلەدەن اينالىپ وتەتىن دارمەنسىز تىلدىك ساياساتتىڭ سالدارى. ءبىر  ءتىلدى عانا مۇحيتقا اينالدىرۋعا تىرىسىپ، قالعانىن شالشىق پەن بالشىققا اينالدىرۋ بىزگە كورشى ەلدەردەگى مەملەكەتتىك ساياسات ەكەنى راس. 90 پايىز تىلدىك ورتاسى بار الاڭدار كورەر كوزگە وگەي تىلدىك ورتاعا ورىن بەرىپ، تەرەڭدىك تايىزدالىپ، سۋالۋدا. رەتى كەلگەندە، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011 - 2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى تۋرالى» (http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1000001128) باستى قۇجاتتا تىلدىك ورتاعا قاتىستى ەشبىر سويلەمنىڭ جوقتىعىن كەلتىرۋگە ءماجبۇرمىز.

         تىلدىك بەدەۋلىك.قازاق ءتىلدى جازبالى ورتانىڭ ساۋاتىنىڭ تومەندىگى نەگىزىنەن تىلدىك ورتانىڭ وگەيتىلدى ورتاعا بوداندىعىنان، ىقپالىنان تۋىنداپ وتىر. بۇگىنگى تىلدىك ورتانىڭ جازبا بولىگى شامامەن 90-95 پايىزعا دەرلىك ورىس ءتىلىنىڭ اۋدارىندى نۇسقاسى بولىپ تابىلادى. دەمەك، قازاقى تىلدىك ورتا ءوز بەتىمەن ويلاۋدان قالىپ، ءورىستىلدى ورتانىڭ ويلاۋ جۇيەسىنىڭ جەتەگىندە وتىر دەگەن ءسوز. وسىدان كەلىپ، تىلدىك ورتاعا ءتان وزىندىك ستيل مەن ءسوز ورامى وزگە ءتىلدىڭ كوشىرمەسى مەن جاڭعىرماسى تۇرىندە عانا كورىنىس تابۋدا.

ءوز كەزەگىندە تىلدىك ورتانىڭ وگەي ورتاعا تاۋەلدى بولۋى ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ اۋەلى توقىراپ، كەلەسى ساتىدا جاسامپازدىقتان اجىراپ، ۇلتتىق بولمىسقا ءتان عىلىمي، ادەبي، ونەري توقىراۋعا ۇشىراپ، ساپالى دا ىقپالدى تۋىندى تۋدىرا المايتىن «بەدەۋلىككە» ۇرىنا باستايتىنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر. كينو، تەاتر، ساتيرا سالاسى ستسەناري زارۋلىگىنە ۇشىراۋعا باستى سەبەپ – تىلدىك ورتانىڭ ويسىراۋىنان، ۇلتتىق تانىمعا ارقا سۇيەيتىن ەتنوويلام جۇيەسىنىڭ تىعىرىققا تىرەلۋىنەن.بوداندىق قۇرساۋىندا بولعان داۋىردەگى ۇلتتىق بولمىس-ءبىتىمدى كورسەتەتىن كلاسسيكالىق ادەبيەت، ونەر تۋىندىلارىنىڭ دەڭگەيىنە جەتە الماۋىمىز – ۇلتتىڭ باستى مايەگى بولىپ تابىلاتىن تىلدىك ورتانىڭ وسالدىعى مەن الجۋازدىعىنان. دەمەك، تىلدىك ورتا - ۇلتتىق ساپانىڭ كورسەتكىشى عانا ەمەس، ءتولتۋما بولمىستىڭ تۇپقازىعى.

اۋىزەكى تىلدىك شەكارا. ۇلتتىڭ وزىمەن ءوزى بولۋعا ۇمتىلۋى -ل.ن.گۋميلەۆ دايەكتەگەندەي، پاسسيونارلىق قۋاتتىڭ جۇزەگە اسۋ كورىنىسىنىڭ جوعارعى ساتىسى. بۇل ەگەمەن بولۋ ۇدەرىسىنەن دە، ءوز ءتىلى مەن رۋحانياتىن، بولمىسىن، ساناسىن ساقتاۋعا دەگەن ۇمتىلىستان كۇننەن كۇنگە كورىنۋدە. بىراق ءبىز ەگەمەن بولعان كەزدەن باستاپ اۋىزەكى تىلدىك ورتانىڭ اۋقىمىن تارىلتتىق. ونى سول كەزدە «جۇرتتىڭ ءبارى تۇسىنەتىن تىلدە سويلەيىك!» دەگەن ۇراننىڭ پايدا بولىپ، ونىڭ تىلدىك ورتاداعى باستى رەتتەۋىشكە اينالۋ اۋسەلەسىنەن اڭعارامىز. سودان بەرى قازاق ءتىلى رەسمي-بەيرەسمي ورتالاردا تولىققاندى  قاتىناس قۇرالى بولۋدان قالدى. مەملەكەتتىك ءتىل مەملەكەتتىك شەشۋشى قۇجاتتار ازىرلەنەتىن نە رەسمي سويلەنەتىن ءتىل بولىپ قالىپتاسا الماي كەلەدى.

اۋىزشا تىلدىك ورتانىڭ الەمگە جايىلعان شەكاراسى بار، ول - ىلەسپە اۋدارما،ياعني تىلماشتىق ورتا. ىلەسپە اۋدارما – اۋىزەكى ءتىلدىڭ شارباعى دا، بەكىنىسى دە. ول بولماعان جەردە ءتول تىلدىك ورتانى وگەي ورتا بۇزىپ-جارىپ، ءوز پاتشالىعىن قۇرادى.وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا ءاربىر اكىمدىك پەن ءماسليحاتتا پايدا بولعان سينحرون اۋدارما تۇرىندەگى تىلدىك بۇل شەكارا جوعارىدا كەلتىرىلگەن «جۇرتتىڭ ءبارى تۇسىنەتىن تىلدە سويلەيىك!» ناۋقانى ەنگىزىلگەن سوڭ كەلمەسكە كەتتى. سەبەبى، قازاقتىلدىلەردىڭ بارلىعى دا ورىس ءتىلىن ۇعاتىن ەدى جانە ونى تۇسىنبەۋ قوعامدا ساۋاتسىزدىق پەن مادەنيەتسىزدىكتىڭ، ارتتا قالۋدىڭ كورسەتكىشىندەي قابىلدانىپ، ورىسشا سويلەۋ سانگە اينالدى. ءسويتىپ، قوس تىلدىك قازاقتىلدى ورتا مونوتىلدىك ءورىستىلدى ورتاعا ورىن بوساتا باستادى.

بىرقاتار مەملەكەتتىك ۇيىمداردا،ورگانداردا ارنايى اۋدارما ءبولىمى بار، الايدا ول ءبولىم نەگىزىنەن قازاقشا-ورىسشا ىلەسپە تىلماشتىقپەن عانا اينالىسىپ، ورىستىلدىلەرگە عانا قىزمەت ەتەتىنى قۇپيا ەمەس. ارنايى تالاپ ەتىلگەندە عانا قازاقتىلدى ورتاعا ارنالعان ورىسشا-قازاقشا اۋدارما قولعا الىنادى. رەسمي فورۋمدار مەن وتىرىستاردا اۋىزەكى تىلدىك ورتاعا دەگەن ساياسي كوزقاراس وسىلايشا ايگىلەنىپ وتىر. ءسويتىپ، جازبا تىلدىك ورتا نەگىزىنەن اۋدارمانىڭ سالدارى تۇرىندە قالىپتاسىپ وتىرسا، ال اۋىزەكى ورتاعا كەرىسىنشە، ءتىلماشتىڭ ءتىلى بايلانىپ، شەكاراسىز قالىپ وتىرعان جاعداي ءتان. سونىڭ سالدارىنان قازاقستان وزگە ەلدەرمەن وگەي تىلدە ارالاسىپ، قازاق ءتىلىنىڭ شەت تىلدەرمەن تىلماشتىق قارىم-قاتىناسى دامىماي، تىلدىك شەكارا قالىپتاسپاي وتىر.

تىلدىك ساياسي جۇيە.ارنايى ىلەسپە اۋدارمالىق تەحنيكانىڭ ورنىنا ءاربىر مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىمداردا تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى مەن بولىمدەرى قۇرىلعانىمەن، بۇل قۇرىلىمدار مەمتىلدىڭ پايداسىنا قىزمەت ەتۋگە ارنالماعان، بۇلاردىڭ باسىم بولىگى سول ورگان باسشىلارىن تىلدىك شابۋىلدان قۇتقاراتىنداي جانە ىسجۇرگىزىمدى جازباشا ورتاعا ەمەس، مۇراعاتقا عانا قىزمەت ەتەتىندەي قاساڭ دا جانسىز جازباشا اۋدارماعا جەگىلگەن. جانە دە بۇل بولىمشەلەر مەمقىزمەتشىلەردى مەمتىلگە ۇيرەتۋدى ۇيىمداستىرۋشى بولعانىمەن، ونىڭ ناتيجەسى بارىنشا تومەن، ويتكەنى رەسمي تۇردە مەمتىلدى ءبىلۋ تالابى جوق، قازاق تىلگە دەگەن رەسمي سۇرانىس قالىپتاسپاعان. وسىلايشا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن بولىنەتىن ايتارلىقتاي قارجى ناتيجەسىز، تىلدىك ورتانىڭ قىزىعىن كورمەيتىن فورمالدى تىلدىك كۋرستارعا جەم بولۋدا، ونىڭ ناتيجەسى مەن ءتيىمى سۇرالاتىنداي جۇيە ەنگىزىلمەگەن. قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىن تەكسەرەتىن بىردەن ءبىر قۇرال – قازتەست جۇيەسىنىڭ دايىن بولعانىنا بىرنەشە  جىل بولسا دا، ونى مەمقىزمەتشىلەردى بىلۋگە مىندەتتەيتىن ءالى كۇنگە نورماتيۆتىك قۇجات بولماعاندىقتان، بۇل سايماندى قولدانۋدىڭ مۇمكىندىگى تاعى جوق.

مەمتىلدىك اۋىزشا ورتا الەۋمەتتىك-قوعامدىق ورىنداردا مەيلىنشە شەتتەتىلگەن. بانكتەردە، دۇكەندەرمەن باسقا دا قوعامدىق قىزمەت ەتۋ ورىندارىندا ءبىرتىلدى (ياعني ءورىستىلدى) قىزمەتشىلەر مونوپولياسى مەن ديكتاتى ورناعان. بۇلاردا قازاقتىلدى قىزمەتشىلەر ءىشىنارا جۇمىسقا الىنعانىمەن، بىراق ولارعا سايكەس ەڭبەكاقى تولەمەي-اق قوستىلدى قىزمەتكە جەگۋ ورىن العان. ايتا بەرسە، اتاي بەرسە، بۇل سالانىڭ وسالدىعىن تاۋىسۋ قيىن. ەلدە مەمتىلدىك ورتانى دامىتۋ تۇجىرىمى تالقىلانعان دا، قاراستىرىلعان دا ەمەس.

سالدار. ناتيجەسىندە قازاقستانداعى تىلدىك ورتا مەن دەموگرافيالىق الەۋەتتىڭ اراسىندا مەيلىنشە قايشىلىق تۋىنداپ وتىر.مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار ساياسي-رەسمي باس ءتىل بولىپ تابىلاتىن قازاق تىلىنە دەگەن كوزقاراس الدەبىر ساياسي وسالدىقتى قىمتايتىن كورپە رەتىندە قالىپتاسقان اقۋال بايقالادى. ناتيجەسىندە ءورىستىلدى قاۋىم بيلىك پەن بايلىققا يە جوعارى كاستا رولىندە وتىر، وعان قارسى قوستىلدى بولسا دا قازاقتىلدى قاۋىمنىڭ الاكوزدىگىن قوزدىرا تۇسۋدە. بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن ايتىلعان فيلوسوف اقساقال امانگەلدى ايتالىنىڭ «ورىس ءتىلى – بايلاردىڭ، قازاق ءتىلى – كەدەيلەردىڭ ءتىلى» دەگەن ءۋاجى بۇرىنعىدان بەتەر اڭعارىلۋدا.

بارعان سايىن دەموگرافيالىق اقۋالدىڭ قازاقى تىلدىك ورتانىڭ پايداسىنا شەشىلۋىنە قاراماستان، اتالمىش باياندا اتالىپ وتكەندەي، 2009 جىلعى كورسەتكىش بويىنشا، قازاقستاندا جارناما مەن حابارلاندىرۋدىڭ تۇپنۇسقاسى مەن تاراتۋ ۇدەرىسى 100 % -عا دەرلىك اۋەلى ورىس تىلىندە جۇزەگە اسادى، قازاق تىلىنە اۋدارۋ ەكىنشى كەزەكتە عانا ءىشىنارا قولعا الىنادى. وسىدان كەلىپ، قازاقتىلدى جارناما تىلدىك ورتاعا يكەمسىز، وگەي مازمۇندا. الماتى قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ بۇرىنىراقتاعى مالىمەتىنشە، الماتىداعى 200-دەن استام جارناما اگەنتتىكتەرىنىڭ ءبىر دە ءبىرى قازاق تىلىندە جارناما جاسامايدى. ءسويتىپ، جارناما بەرۋشىلەر قازاقتىلدى تۇتىنۋشىلار مۇددەسىن ەسكەرگەندىكتەن ەمەس، ءتىل ساياساتىندا تۋى مۇمكىن داۋدان قاشقاقتاعاننان امالسىز تۇردە ءورىستىلدى جارنامانى ءۇستىرت، ءجۇردىم-باردىم قازاقشالاۋمەن شەكتەلەدى.

ەلدەگى ازاماتتىق اقپارات الۋ، ايتالىق حابارلاندىرۋلار مەن قۇلاقتاندىرۋلاردىڭ ءوزى ءبىرتىلدى ورتانىڭ پايداسىنا ارنالعان يندۋسترياعا جول بەرىپ، دامۋدىڭ داڭعىلىنا تۇسكەن. «يز رۋك ۆ رۋكي»، «كولەسو» گازەتتەرى،ءتىپتى كوممەرتسيالىق جۇگىرتپە تەلەجولداردىڭ ءوزى، سمس ارقىلى تارالاتىن توتەنشە جاعدايلار سالاسىنىڭ حابارلامالارى دا مەمتىلدى ورتانى وپ-وڭاي اينالىپ ءوتىپ، قازاقتىلدى اقپارات تۇتىنۋشىنىڭ بار-جوعىنا ءمان بەرمەيدى. بۇل جاعدايدى سارالاپ، تالداپ رەسمي تۇردە باعالاپ وتىرعان ۋاكىلدىك ورگاندار جوق، قازاقتىلدى اقپارات تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعى تاپتالىپ جاتقانىمەن، قۇقىقكۇزەتۋ ورگاندارىنىڭ دا ءىسى جوق. ەلدە ءالى كۇنگە ءتىل جونىندەگى قۇقىققورعاۋ بويىنشا قوعامدىق ۇيىمدار دا جوق.ءىشىنارا،جۇيەسىز جەكەلەگەن ازاماتتىق باستامالار عانا قازاقتىلدى قاۋىمنىڭ كەشىپ وتىرعان تىلدىك ازابىن ايگىلەۋدە.

2005 جىلعى اقپارات بويىنشا الماتى قالاسىنداعى 66 جوعارى وقۋ ورنىندا وقيتىن 205 مىڭ 657 ستۋدەنتتىڭ 39%-ى عانا قازاق بولىمدەرىندە، 61%-ى ورىس بولىمدەرىندە وقىعان. 2013 جىلعى كورسەتكىشكە جۇگىنسەك، 37 پايىز قازاق بالاسى ەسەبىنەن ءبىلىم ورىس تىلىندە بەرىلىپ، جۇزدەگەن ءورىستىلدى مەكتەپتەر سانى سولاردىڭ ەسەبىنەن ساقتالۋدا. بۇل جاعداي ءبىلىم ساپاسى قازاقتىلدى ورتادا جوعارى بولسا دا، وسىلاي ساقتالىپ وتىر:  ناتيجەسىندە ۋشىعۋعا جەتكىزبەيتىن شارالار جاساۋ مۇمكىندىگى مول بولسا دا، ەلىمىزدە تىلدىك بالانس پەن ۇيلەسىم الشاق كۇيىندە قالعانى ءوز الدىنا، بارعان سايىن تىلدىك الاكوزدىك ۇلعايا تۇسۋدە.

قورىتىندى. اتاپ ايتار باستى اڭعارعانىمىز – تىلدىك ساياسات مادەنيەت پەن اقپارات سالاسىنان گورى، ەلدىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ بىردەن ءبىر وزەگى ەكەندىگى ۋاقىت وتكەن سايىن ماڭىزدى بولا تۇسۋدە. سول سەبەپتى، ءتىل ماسەلەسىمەن كازىرگىدەي ءبىلىم جانە مادەنيەت مينيسترلىكتەرى، اكىمدىكتەردىڭ بولىمشەلەرى ەمەس، ەلدىڭ ءبىرتۇتاس ىشكى ساياسي قۇرىلىمدارى اينالىسۋى كەرەك. سوندا عانا بار ماسەلە وڭالىپ،  وڭاي شەشىمىن تاباتىنىنا سەنەمىز. جانە دە بۇرىنعىداي ءتىل ماسەلەسىن جابا توقيتىن جاۋىر سيپاتىنان گورى تياناقتى تۇردە ناتيجەلى ءىس-ارەكەتتەرمەن ادىپتەگەن ابزال. ويتكەنى، تىلدىك ورتانىڭ اقۋالى مەن ەلدەگى دەموگرافيالىق جاعداي بارعان سايىن ماسەلەنى باسقاشا قويۋعا دۋشار ەتپەك.

Abai.kz