باسى: قازاققا «قايتا ورلەۋ ءداۋىرى» بۇيىرا ما؟..

2. «نازارباەۆ ءداۋىرىنىڭ» سوڭى...

ءيا، «تەڭدەسسىز» نازارباەۆ جۇيەسى ءبىر كۇندە قۇرىلعان جوق. دەسەك تە، ءبىز وتكەن ماقالامىزدا كوپ جۇرتتىڭ «تۇڭعىش پرەزيدەنت دۇرىس باستاپ ەدى، ونى بۇزعان اينالاسى» دەگەن سياقتى قالىپتاسقان پىكىرىنىڭ قاتە ەكەنىن، اتالمىش جۇيەنىڭ اۋەل باستان قيسىق جوسپارلانعانىن كورسەتۋگە تىرىسقانبىز... تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ باسقارۋ مەرزىمى قانشالىقتى ۇزارعان، ۇزارتىلعان سايىن، بيلىكتىڭ باعىتى حالىق مۇددەسىنەن سونشالىقتى الشاقتاپ بارا جاتقانىن جۇرتپەن بىرگە مەن دە كورىپ وتىردىم. «بۇلاي كەتە بەرۋگە بولمايدى عوي» دەپ، ءوز ويىمدى 2004 جىلى «جالىندا» جاۋاپتى حاتشى بولىپ ىستەپ جۇرگەندە 33-بەتتىك «قازاقيا قاعاناتى قالاي قۇرىلدى نەمەسە ەرتەڭ جايلى ەرتەگى» دەگەن اتپەن قيالي-عاجايىپ حيكاياعا ءتۇسىردىم. «نازارباەۆتىڭ قولىنا قالاي جەتكىزسەم ەكەن؟» دەيمىن، ۇقك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەگەن دوسىم ءوتىنىشىمدى ورىندامادى... ءسويتىپ جۇرگەندە 2019 جىل دا كەلىپ جەتتى، پرەزيدەنت كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە وتستاۆكىگە قالاي كەتۋى جايلى ساۋال جاسادى. «بۇدان ارى سوزۋعا بولمايدى ەكەن» دەپ، ماقالامدى سايتتارعا جىبەردىم. ەشكىم باسپادى. ەڭ اقىرى ەرمۇرات ءباپيدىڭ ءوزى «تىم كولەمدى ەكەن، ون بەتكە ىقشامداپ بەرىڭىز» دەدى. ايتقانىن ىستەدىم. ءبارىبىر دات باسقان جوق. سوسىن 2019 جىلدىڭ 14-ناۋرىزىندا فەيسبۋككە ءتورت ءبولىپ سالدىم.

وندا مىناداي «قيالي» ۇسىنىس ايتقان بولاتىنمىن: «نۇرەكە، ەل بويىنشا بارلىق باسشى، دەپۋتات، بيزنەسمەن، ارداگەرلەردى ءبىر جيىنعا شاقىرىڭىز دا، سول جەردە ءوز قاتەلىگىڭىزدى تۇگەل مويىنداپ، سىرتتاعى قارجىڭىزدىڭ ءبارىن قايتاراتىنىڭىزدى جاريالاڭىز. ونىمەن دە قويماي، ءوزىڭىز ادام ەتكەن، كەز-كەلگەنىن ءوزىڭىز «قولىنان ۇستاپ سوتقا  اپارا الاتىن»  بيزنەسمەن، اكىم-قارا بىتكەنگە «مەنەن اۋليە ەمەسسىڭدەر، سەندەر دە قايتارىڭدار، قايسىڭدا نە بارىن مەن جاقسى بىلەمىن عوي، قايتارتپاي قويمايمىن» دەپ، قايتقان قارجىمەن قازاقستاننىڭ قارىزىنىڭ ءبارىن جابىڭىز.

ونىمەن دە قويماي،  3 ملرد.دوللاردان ءۇش سالاعا: ادالدىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن، سونداي-اق قاتەسىن ءتۇسىنىپ، دۇرىس جولعا قايتقان ساياساتكەرلەر مەن قوعام قايراتكەرلەرىنە; ومىرگە ادام بالاسىن ىزگىلىككە شاقىراتىن تۋىندى اكەلگەن اقىن-جازۋشىلارعا; تەحنيكا مەن عىلىمنىڭ پەنيتسيللين مەن رەنتگەن اپپاراتى  سەكىلدى وزىق ۇلگىسىن جاساعان عالىم-ونەرتاپقىشتارعا  2 نەمەسە 4 جىلدا ءبىر رەت بەرىلەتىن، بۇگىنگى «نوبەلدى» مىڭ وراپ الاتىن «نازارباەۆ سىيلىعىن» تاعايىنداڭىز.

ءسويتىپ، ءوزىڭىز ءۇشىن دە، ءسىزدىڭ ادەمى سوزىڭىزگە سەنىپ، توبەسىنە حان كوتەرگەن ەلىڭىز ءۇشىن دە جاڭا ءومىردى باستاڭىز. سوندا ازىرگە قازاق ەلىنىڭ عانا تاريحىنا كىرىپ وتىرعان بولساڭىز (قانداي اتپەن ەكەنىن ناقتىلاپ جاتپايىق), انە، سول كەزدە ادامزات تاريحىندا اتىڭىز التىن ارىپتەرمەن جازىلاتىن بولادى. بۇكىل الەمگە ۇلگى-ونەگە بولاسىز».

ارينە، 2004 جىلى حيكايامدى كورسەتكەنىمدە «تاقىرىبى دا، مازمۇنى لا ادەمى، بىراق ىسكە اسپايتىن ۇسىنىس ەكەن» دەپ بەلگىلى جۋرناليست جارىلقاپ قالىباي ايتقانداي، سولاي بولارىن ءوزىم دە سەزگەنمىن. دەگەنمەن، «كىم بىلەدى، اتاققۇمار ادام، اتى ادامزات تاريحىنا كىرەتىن بولعان سوڭ، داڭعويلىعى جەڭىپ كەتۋى مۇمكىن عوي، ونىڭ ۇستىنە ءدال وسى ىسكە بارسا، اقكوڭىل قازاقتىڭ كوبى كەشىرە سالاتىنىن دا سەزەتىن شىعار» دەگەن، «جاۋدان تۇك تارتساڭ دا پايدا» دەيدى عوي، «مۇمكىندىك مىڭنان بىرەۋ عانا بولسا دا پايدالانىپ قالۋ كەرەك» دەگەن وي ەدى مەنىكى. مەن ول ادامدى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن سور دەپ ەسەپتەيمىن...

سودان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن «ماقپال – ءانشى ەمەس، ول جاقسى ءارتىس» دەپ جازعانىمدا الەۋجەلىدەگى جارتى قازاق، اسىرەسە جاستار، مەنى جەپ قويا جازداعان ەدى، ال، بۇل حيكايام جيىرما شاقتى عانا كوممەنت جينادى. ە، مەيلى، «ءوز ءسوزىمىز وزىمىزدىكى»... بىراق، ۇسىنىستارىمدى (جالپى، مەن «ۇسىنباساڭ – سىناما» دەگەن قاعيدادان اينىماۋعا تىرىسامىن), پىكىرلەرىمدى جازىپ ءجۇردىم. بىرەۋىن اتاپ ايتار بولسام، 20.04.2020 جىلى «اباي.كز-دا» «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن تاقىرىپپەن وزىمشە كولەمدى ۇلتتىق باعدارلاما جاريالادىم.

20.05.2022 ج. «ەكى پرەزيدەنتكە — ءبىر تالاپ، ءبىر ءوتىنىش» (https://abai.kz/post/152098) دەگەن ماقالامدا تۇڭعىش پرەزيدەنتكە 2019 جىلعى قيالي ۇسىنىسىمدى اشىق تەكستپەن قايتا ۇسىندىم. رەاكتسيا بولعان جوق...

ءسويتىپ جۇرگەندە «قاڭتار» كەلدى. تىم-تىرىس جاتىپ الىپ، ءبىر اپتادان سوڭ عانا «مەن ءجاي زەينەتكەرمىن عوي» دەپ ەفيرگە شىققان قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى، ياعني، تۇڭعىش پرەزيدەنت بۇكىل ەلگە  وزىنىڭ شىنايى كەلبەتىن سول كەزدە كورسەتتى. بۇل جولى ۇستازىن عانا ەمەس، تۇتاس وتانىن ساتتى دەسەك دۇرىس بولار. سول ايدىڭ اياعىندا جاڭاقورعاندىق مارقۇم ابدىرەيىم ءومىروۆتىڭ الەۋجەلىدە كوپشىلىككە «پرەزيدەنتتىڭ ورنىندا بولساڭىز 5-6 قاڭتار كۇنى ءوزىڭىز نە ىستەر ەدىڭىز؟» دەپ قويعان سۇراعىنا وسى اتتاس ماقالامدا نە ىستەر ەدىم، سونى جازدىم.

ودان بەرى دە ەكى جىل ءوتتى. ال، تۇڭعىش پرەزيدەنت تىنىش وتىرا الاتىن ادام ەمەس ەكەن. بىرەسە، ەلىمىزدە تەڭدەسى جوق كوكمەشىتتى اشادى. ءسىرا، ءوزىن ياسساۋيعا كەسەنە تۇرعىزعان ءامىر-تەمىردەي كورىپ، «وسى مەشىتىم ءۇشىن حالىق مەنىڭ دە بار كىنامدى كەشىرەدى» دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك. بىرەسە، «استانا كلۋبىنىڭ» 7-وتىرىسىنا قاتىسىپ، «ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىن قالاي ەلىنە قىزمەت ەتۋگە ارناعانىن» اتاپ وتەدى (بۇرىن دا ءبىر رەت ەڭبەگىم  دۇرىس  باعالانبادى دەگەندەي بولىپ ەدى). بىرەسە، مەمۋار جازىپ، وندا «بۇل ەكى فاكتىنى (استانانىڭ اتىن وزگەرتۋ تۋرالى جانە "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى — ەلباسى تۋرالى" زاڭدى) مەنىڭ ولارعا قاتىسىم جوق ەكەن تاعى ءبىر رەت ايتۋ ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىن. مەن بۇل جونىنەن الاڭداۋشىلىق سەزىنبەيمىن. الاڭداسا بۇگىن بىلاي، ال ەرتەڭ – تۋرا كەرىسىنشە ايتاتىن زاڭ شىعارۋشىلار الاڭداسىن» دەپ (كىمدى مەڭزەپ وتىرعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى شىعار), ەلىمىزدىڭ ىشىندەگى جانە سىرتىنداعى بيلىگى بار مىقتىلارمەن بايلانىسى بار، ەسەپسىز بايلىعى بار، «جاس وسپەي مە، كوكەيىڭدى تەسپەي مە» دەگەندەي،  جەلكىلدەپ ءوسىپ قالعان ەكى ۇلىنىڭ ۇلكەنى ۇيلەنۋگە دە كەلىپ قالعان قۇدىرتتى ادام رەتىندە بۇگىنگى كۇننىڭ ساياساتكەرلەرىنە اشىقتان-اشىق قاھارلى ەسكەرتۋ جاسايدى...

پرەزيدەنت ق-ج.توقاەۆ 3 قاڭتارداعى سوزىندە «ن.نازارباەۆتىڭ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنا قوسقان ۇلەسىن ءبارى بىلەدى. ول – ءادىل تاريحي باعاسىن الۋعا لايىق ادام» دەدى. ال، مەنىڭ جەكە ادام، ەلىمىزدىڭ ءبىر ازاماتى رەتىندە پىكىرىم جوعارىداعىداي...

قالاي بولعاندا دا ءبىر جاعىنا شىعايىق، «نە ول ەمەس، بۇل ەمەس، مەنىڭ دە كۇنىم كۇن ەمەس» دەپ اباي اتامىز ايتقانداي، بۇنداي كۇيدە شەكسىز سوزىپ وتىرا بەرۋگە بولمايدى عوي. نەمەرەلەرىمىز نازارباەۆ اتالارى جايلى سۇراعاندا نە دەپ جاۋاپ بەرەرىمىزدى دە بىلمەيمىز.

ۇستازىنا ادال ءبىر ادام توقاەۆتاي-اق بولسىن! بىراق، ءبارىڭىز كورىپ وتىرعانداي، سوڭعى كەزدەگى ءسوزى  مەن ىسىنە جانە ەشنارسەنى جاسىرماي، اشىق قيمىلداۋىنا قاراعاندا، تۇڭعىش پرەزيدەنت ءوز ۋاقىتىن بوسقا وتكىزىپ جاتپاعان  سەكىلدى. ەندەشە، «پلاتون – مەنىڭ دوسىم، بىراق اقيقات قىمبات» دەپ سوكرات ايتپاقشى، «نۇرەكەڭ – مەنىڭ ۇستازىم، بىراق، حالقىم ودان دا قىمبات» دەيتىن ۋاقىت، «نازارباەۆ ءداۋىرىنىڭ» ءادىل دە ناقتى باعاسىن بەرەتىن، نۇكتەسىن قوياتىن، «كەشە ەرتە بولسا، ەرتەڭ كەش بولادى» دەيتىن ۋاقىت جەتكەن شىعار، قالاي ويلايسىزدار؟ ءيا نازارباەۆ قازاق حالقىنا ورنى تولماس زارداپ پەن وكىنىش اكەلگەن، ەلىمىزدى كەم دەگەندە 50-60 جىل ارتقا لاقتىرىپ جىبەرگەن ساياساتكەر دەپ، سوعان لايىق، قانداي قاتاڭ بولسا دا جازاعا تارتىلسىن، ءيا، مىناداي ەڭبەگى دە بولعان، سول ءۇشىن كەشىرىم جاسايىق، باس بوستاندىعىنان ايىرمايىق دەيىك. قالاي بولعاندا دا «قىر استىنداعى قالماقتىڭ قاپىسىز دايىندالىپ جاتقانىن كورىپ وتىرىپ، قامسىزدىقتان وپىق جەدىك» دەگەن قازىبەك بەكتىڭ كەبىن كيىپ، بارماق شايناپ قالمايىق.

فريدريح ەنگەلستىڭ: «ۇلتتى ازدىراتىن ەكى-اق نارسە: كىنالىنىڭ جازالانباۋى مەن كىناسىزدىڭ جازالانۋى» دەگەن دانىشپاندىق ءسوزىن دە ۇمىتپاعان ءجون بولار...

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz