ء(ال‑فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ «قازاق فيلوسوفياسى» عىلىم جانە ءبىلىم ورتالىعى (ينتەرنەت قاۋىمداستىعى) الدىندا وقىلعان لەكتسيا تەزيستەرى)

1‑لەكتسيا 

قۇرمەتتى ارىپتەستەر!

بۇگىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا «ءدىن جانە دوگما: فيلوسوفيالىق تالداۋ» اتتى لەكتسيانى ۇسىنىپ وتىرمىز. لەكتسيانى باستار الدىندا بىرنەشە ماسەلەلەر بويىنشا تۇسىنىكتەمەلەر بەرە كەتۋدى ءجون كوردىم. ول – تاقىرىپتىڭ ءمانىن اشۋعا كومەكتەسەتىن بولادى:

بىرىنشىدەن، ءبىز نە سەبەپتەن لەكتسيا تاقىرىبىن «ءدىن جانە دوگما: فيلوسوفيالىق تالداۋ» دەپ اتادىق؟

ونىڭ سەبەبى مىنادا: اۋەلىگى قويىلعان تاقىرىپ «ءدىن جانە قۇلدىق سانا» دەپ اتالدى. سوڭىنان  پروفەسسور گۇلجيحان جۇمابايقىزى نۇرىشەۆامەن اقىلداسا وتىرىپ،  اۋەلگى «قۇلدىق سانا» دەگەننەن باس تارتتىق. ويتكەنى، قوعامدا قانشاما ادامدار وزدەرىن «دىنگە قاتىسىم بار» دەپ پوزيتسيالايدى. سونىمەن ءبىر مەزەتتە ولار وزدەرىن «قۇلدىق ساناداعى اداممىن» دەپ سانامايدى. ولار بەلگىلى ءبىر ءدىني شارالاردى ورىندايدى، ونىڭ ەرەجەلەرىن مويىندايدى. الايدا، ول تەك قانا ءوز تۇسىنىگى مەن مۇمكىندىگىندەگى جانە جەكە باسىنا عانا قاتىستى «ءدىن شەڭبەرىندە» جۇزەگە اسىرىلادى. قالعان ۋاقىتتا ول قوعامنىڭ تولىققاندى سۋبەكتىسى بولىپ قالا بەرەدى: ەڭبەك ەتەدى، ۇرپاق تاربيەلەيدى، مادەني ومىرگە ارالاسادى، عىلىممەن جانە سپورتپەن اينالىسادى...

ول ادامنىڭ كوزقاراسىندا قۇداي – جاراتۋشى وبرازىندا بەينەلەنەدى. بۇل، شىن مانىسىندە، قۇدايعا دەگەن «فيلوسوفيالىق  كوزقاراسقا» مەيلىنشە جاقىن. ياعني، ول ادام ءۇشىن قۇداي – سۋبستانتسيالىق سيپاتقا يە قۇدىرەت. ول ‑ ءبارىن قوزعاۋشى ۇلى كۇش. سونىمەن بىرگە، ول ‑ «ءبارىن رەتتەۋشى»  دەميۋرگ.  مۇنداي تۇسىنىكتەگى ادام «ۇلى كۇش» رەتىندە قۇدايدى مويىندايدى، ال «رەتتەۋشى قۇداي» رەتىندەگى تۇسىنىك – ونى وعان باعىنىشتى ەتەدى. ءسويتىپ، ول ءدىني ادامعا اينالادى. بىراق، ءبىز بۇل ادامدى «قۇلدىق سانا» ادامى دەپ كەسىپ ايتا المايمىز. وسىنى ەسكەرە كەلە، «قۇلدىق سانانى» دومگاعا اۋىستىردىق. بىراق، بۇل ‑ بۇگىنگى لەكتسيادا «قۇلدىق سانا» تۋرالى ماسەلە  ايتىلماي قالادى دەگەن ءسوز ەمەس.

ەكىنشىدەن, بۇگىنگى اۋديتوريا «فيلوسوفيالىق اۋديتوريا» بولىپ وتىرعاندىقتان، لەكتسيادا «ءدىن دەگەنىمىز نە؟»، «دوگما دەگەنىمىز نە؟» دەگەن سۇراقتاردى ەجىكتەپ ءتۇسىندىرۋدى ارتىق سانادىم. ول ‑ بارىمىزگە بەلگىلى، ساباقتاردا ءجيى كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەلەر. الايدا، سوعان قاراماستان، مەن اۋديتوريانى بىرنەشە بولىكتەن قاراستىرىر ەدىم:

ءبىرىنشى توپ ‑ ماسەلەنى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان قاراستىرۋشىلار. ولار، دىنگە فيلوسوفيالىق راتسيوناليستىك تۇرعىدان باعا بەرىپ، سوعان ساي پايىمداۋشى تاراپ. بۇل توپ ءدىندى مەيلىنشە جالپىلامالىق تۇرعىدان قاراستىرادى، سىني وي تالقىسىنا سالادى، جالپى ءدىن اتاۋلىنىڭ ورتاق بەلگىلەرىن انىقتاي وتىرىپ، ونىڭ تابيعاتىن اشادى.

ەكىنشى توپ – دىنگە قاتىستى راتسيونالدى‑ەموتسيالىق پوزيتسيا ۇستاناتىندار. ولار فيلوسوفيالىق تۇرعىدا ويلاي وتىرىپ، وزدەرى ءبىر ءدىندى مويىنداۋشىلار. ياعني، سەزىمدىك‑ەموتسيالىق دەڭگەيدە ءدىن ىقپالىنا جىعىلعاندار. ولاردىڭ پوزيتسياسى نەگىزىنەن دۋاليستىك تۇرعىدا ءوربيدى:، كەي جاعدايدا فيلوسوفيالىق ۇستانىمدا بولادى، كەيدە ‑ ءدىن دوماسىن  قورعاۋشى، دوگماعا قالايدا فيلوسوفيالىق، ساياسي، الەۋمەتتىك سيپات بەرىپ، ونى عىلىمي نەگىزدەۋگە ارەكەت ەتەدى. ولار ءدىندى ‑ عىلىممەن، عىلىمدى ‑ ءدىن ەتيكاسىمەن ۇشتاستىرادى.

ءۇشىنشى توپ ‑ ءدىندى تەرىستەۋشىلەر. ولار اۋەلگى كەزدەگى سكەپتيكتەر بولادى، بىراق، ەۆوليۋتسيالانا كەلە «اتەيزمنىڭ بەلسەندى جاۋىنگەرلەرىنە» اينالعاندار. ولاردىڭ ۇستانىمى – بار نارسەنى تەك عىلىمي نەگىزدەمە ارقىلى تۇيىندەۋ. مورالدىك تۇرعىدا – جالپىادامزاتتىق ەتيكالىق نورمالاردى مويىنداۋشىلار. مىنە، وسى ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرە كەلە، ءبىز تاقىرىپتى وسىعان ساي قوزعاعىمىز كەلەدى.

فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىم مەن ءدىني دۇنيەتانىمنىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟

الدىمەن، «فيلوسوفيالىق تالداۋ» دەگەننىڭ مانىنە كوز جۇگىرتەيىك. بۇل جەردە «فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىم» مەن «ءدىني دۇنيەتانىمنىڭ» پرينتسيپيالدى ايىرماشىلىعى نەدە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. ونى ناقتى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن، قۇداي جانە ءدىن اراقاتىناسىنا نازار اۋدارامىز:

بىرىنشىدەن، ءدىن ‑ «قۇداي مەن ءدىن» اراسىن اجىراتپايدى. ول دۇنيەتانىمدا «ءدىن – قۇداي ساناسىنىڭ ءاتريبۋتى» رەتىندە  قابىلداناتىندىقتان  ‑  ادامداردىڭ ساناسىنا «دىنگە قارسى بولۋ – قۇدايعا قارسى بولۋ» دەگەن دوگمالىق ەرەجە سىڭدىرىلەدى. سوندا عانا، وسىعان ساي ءدىن ‑ «سۋبستانتسيالىق سانا» مارتەبەسىنە يە بولىپ، «قۇداي ساناسى» رەتىندە بۇلجىمايتىن اقيقات رەتىندە كورىنىس تابادى..  سوندىقتان، ءدىن قاعيدالارى مەن قۇدايدان تۇسكەن ءدىني كىتاپتاردىڭ مازمۇنى  ەشقاشان وزگەرمەيدى دەپ سەندىرىلەدى. ياعني، ونى قازىرگى تىلمەن «ءدىني كونسەرۆاتيزم» دەپ اتاساق بولادى.  مىنە، وسىدان كەلىپ، بۇدان: «قۇداي – بىرەۋ. ەندەشە وعان ءتان ءدىن دە بىرەۋ» دەگەن قاعيدا تۋىندايدى. بۇل قازىرگى الەمدىك مونوتەيستىك دىندەردىڭ بارىنە دەرلىك ءتان ۇستانىم.

ەكىنشىدەن، بۇل ۇستانىم استارىندا ادامزاتتى شيەلەنىس پەن قايشىلىققا  الىپ كەلەتىن ماعىنا بار. سەبەبى، بارلىق الەمدىك دىندەر تەك ءوز «اقيقاتىن» دۇرىس سانايدى دا، ودان وزگە اقيقاتتى مويىندامايدى. ال، الەمدە كوپتەگەن دىندەر بار ەكەنى بەلگىلى. مىنە، سول سەبەپتەن، ءاربىر ءدىن «ءبىر جاراتۋشى قۇداي» الدىنداعى ءوزىنىڭ «باستاپقىلىعىن، اقيقاتتىعىن، تۋراشىلدىعىن» دالەلدەۋگە ۇمتىلادى. دىندەر اراسىندا تارتىس وسىدان باستالادى. ءسويتىپ، ءار ءدىن «قۇدايدى مەنشىكتەۋمەن» اينالىسقاندا، وعان ەش قاتىسى جوق قاراپايىم ادامدار اراسىندا ءدىني تۇرعىدا ءبىر‑بىرىن تۇسىنبەۋ، قارالاۋ، جازالاۋ سياقتى شيەلەنىستى قاتىناستار ورىن الادى.  ول ءدىني توزىمسىزدىككە، ءدىني قاقتىعىستارعا جانە ت.س.س. ادامزات تۇتاستىعىنا قاۋىپ ءتوندىرۋشى سوعىستارعا الىپ كەلە الاتىنداي قۇبىلىسقا اينالادى. مۇندا «كاپىر –كاپىر ەمەس» جانە وزگە دە اۋىر سوزدەر ايتىلادى. ءدىن دوگماسى وسى قايشىلىقتان ناقتى كورىنىس تابادى!

فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمداعى سۋبستانتسيالىق ماسەلەلەر تۋرالى

فيلوسوفيا ءىلىم رەتىندە «الەم جاراتىلىسى» ماسەلەسىن كوتەرەدى. بىراق، ونى ادامزات ساناسى دالەلدەي المايتىنىن بىلگەندىكتەن، فيلوسوفيا ونى «العاشقى قوزعاۋشى كۇش»، «سۋبستانتسيا»، العاشقى ماتەريا»، «العاشقى يدەيا»، «اتوم»، «ەيدوس» جانە ت.ت. اتاۋلارمەن اتاپ، فيلوسوفيالىق تۇرعىدا وسىنى دالەلدەي باستايدى.  بۇل ‑ فيلوسوفيالىق كونسترۋكتسيالار.  باسقاشا ايتساق، بۇل ‑ كوسموستىڭ، ياعني، جاراتىلىستىڭ تابيعاتىن ءتۇسىنۋدىڭ عىلىمي تەتىگى، نە، قۇرالى دەسە بولادى.  ءيا، مۇندا دا ماتەريالىق مەن يدەيالىق باستاۋلار ايتىلادى. سوعان ساي، ادامعا ءتان اقىل  مەن سانا «اپريوريلىك سيپاتتا» بولۋى مۇمكىندىگى جوققا شىعارىلمايدى.  الايدا، مۇنداعى «اپريورلى سانا» ءال‑فارابيدىڭ پايىمداۋى بويىنشا «پوتەنتسيالدى ينتەللەكت» دەپ اتالادى. ياعني، ادامعا قاسيەت رەتىندە اۋەلدەن «سانا قالىپتاسۋ مۇمكىندىگى» بەرىلەدى. سودان كەيىنگى ساتىلاردا عانا ءبارى دە «سانا ەۆوليۋتسياسىنىڭ جەمىسى» دەپ تۇجىرىمدالادى. بۇل ەۆوليۋتسيا گەگەل فيلوسوفياسىندا «ادامزاتتىڭ بالالىق شاعى» دە پ اتالادى دا، وسى كەزەڭنەن باستالعان «سانا ەۆوليۋتسياسى» گەگەلدىڭ ايتۋىنشا گەگەلدىڭ ءوزى قۇرعان «فيلوسوفيالىق كونسترۋكتسياسىمەن» اياقتالادى. (ارينە، گەگەل وسىلاي دەپ ءوزى دە «فيلوسوفيالىق تىعىرىققا» تىرەلگەنىن ايتۋ كەرەك. ول باسقا اڭگىمە).

ەۆوليۋتسيا بارىسىندا سانا كوپتەگەن دۇنيەتانىمدىق تۇرگە ەنەدى. ونىڭ نەگىزگى فورمالارى: ميفولوگيا، ءدىن، فيلوسوفيا. ودان وزگە، فيلوسوفيانىڭ ءوزى ىشىنەن ءوربيتىن  «مورال مەن ەتيكا»، «ەستەتيكا»، «ونەر»، «عىلىم»، «فانتازيا»، «گيپوتەزا» جانە ت.ب. ىلىمدەر بار.  ياعني، فيلوسوفيادا، ميف تە، ءدىن دە، تىپتەن فيلوسوفيا مەن عىلىمنىڭ ءوزى دە «قۇداي ساناسى» ەمەس، بۇلار ادامزات ساناسىنىڭ دامۋىنان، ياعني، سانا ەۆوليۋتسياسىنان پايدا بولعان دۇنيەتانىم فورمالارى بولىپ شىعادى.

مىنە، ءدىن مەن فيلوسوفيا اراسىنداعى پرينتسيپالدى ايىرماشىلىق وسىلاي ‑ دۇنيەتانىمدىق دەڭگەيدەن باستالاتىنىن كورەمىز. سول سەبەپتەن، فيلوسوفيا مەن ءدىننىڭ دۇنيەتانىم مەن ۇستانىمدارىنىڭ باسى ەشقاشان بىرىكپەيدى.

ءال‑فارابي نە سەبەپتەن باعداتتان قۋىلدى؟

فيلوسوفيا تاريحىندا ءوز بابامىز ال‑فارابيدەن مىسال كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى، ونىڭ ومىرباياندىق دەرەكتەرىندە ونىڭ الپىستان اسقان شاعىندا باعداتتى تاستاپ شىققانى، ودان سوڭ ءار جەرلەردە تۇراقتاعانى ايتىلادى ‑ بۇگىندە ول اڭىز بولىپ بارادى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

بۇعان فيلوسوفيالىق لوگيكا بويىنشا مىناداي جاۋاپ بەرۋگە بولادى دەپ سانايمىز: ءال‑فارابي دۇنيەنى تانىپ ءبىلۋ فورمالارىن قاراستىرعان ءوزىنىڭ «تانىم تەورياسىندا»  ۋنيۆەرسالدى تانىم قۇرالى رەتىندە راتسيونالدى ويدى، ياعني، فيلوسوفيانى العا شىعارادى. ال، ونەردى، ءدىندى ودان كەيىنگى ورىنعا قويادى دا، ونەر ارقىلى، ءدىن ارقىلى تولىق اقيقاتقا جەتۋ مۇمكىن ەمەس دەگەن قورىتىندى جاسايدى. سەبەبى، ونەر دە، ءدىن دە ەموتسيونالدىق كوڭىل‑كۇيگە بايلاۋلى تانىم فورمالارى. ەندەشە، وندا وبەكتيۆتىلىككە سۋبەكتيۆتى پىكىر، ادامنىڭ كوڭىل‑كۇيى ارالاسادى.  سول سەبەپتى ول تانىم تۇرلەرى  اقيقاتقا اپارمايدى.

رەتى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەيىك، ءدال وسى فيلوسوفيالىق ۇستانىم ءال ءفارابيدىڭ ەگدە جاسقا كەلگەندە ءومىرىن وزگەرتىپ جىبەردى. ونىڭ «ءدىن –اقيقاتقا قول جەتكىزبەيدى» دەگەن ءسوزىن حاليفاتتىڭ رەسمي يدەولوگيالىق پلاتفورماسى بولعان يسلام وكىلدەرى «وزدەرىنە قارسى جاسالعان شابۋىل» دەپ قابىلدادى. سەبەبى، يمپەريالىق حاليفات ءبىر ورتالىققا باعىناتىن، قاتاڭ ءدىني يدەولوگيا ارقىلى عانا ءومىر سۇرە الاتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولدى. سوندىقتان، «ءدىننىڭ – ادامدارعا قۇدايدان بەرىلگەن اپريوري اقيقات» ەكەنىنە كۇمان كەلتىرۋشىلەر – دىنگە قارسى ادامدار دەپ باعالاندى. سول سەبەپتەن، ءوزىنىڭ جەكە ومىرىنە حاليفات بيلىگى تاراپىنان قاۋىپ تونە باستاعانىن سەزگەن ءال فارابي كۇش‑قۋات قايتا باستاعان جاسىندا ءوزىنىڭ جىلى ورنى مەن عىلىمي ورتاسىن تاستاپ، سەندەلىسكە تاپ بولادى. اقىر سوڭىندا داماسكىنىڭ تەگى تۇركىلىك امىرىنەن پانا تابادى... مۇمكىن، وسى سەرگەلدەڭ بولماعاندا فارابي بابامىز جەتپىستەن ۇزاق ءومىر سۇرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن...

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz