سوڭعى كەزدە ء“ۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەلi ماڭعىستاۋ” دەگەن ءسوز قايدان شىققان؟ سوندا ماڭعىستاۋدا سونشاما كوپ اۋليە جاتىر ما؟ ال سولاي بولعان كۇندە، ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسiن تۇستەپ بەرەتiن ادام بالاسى تابىلا ما؟” دەگەن سۇراق جۇرتشىلىق اراسىندا جيi ايتىلىپ جۇرگەنiن قۇلاعىمىز شالىپ ءجۇر. تiپتi بۇل ءسوزدi كiم بولسا سول قازبالاپ، كەز-كەلگەن وتىرىستار مەن جيىنداردا اڭگiمە ارقاۋى ەتiپ، وسى توپىراقتا تۋعان ازاماتتاردىڭ كەيبiرiن قاجاعىسى كەلگەندەي سىڭاي تانىتىپ، تۇرتiنەكتەپ وتىرعانىنىڭ دا كۋاسi بولدىق. سول سەبەپتi بۇگiن بiز وسى تاقىرىپقا قالام تەربەپ، حال-قادەرiمiز كەلگەنشە وي وربiتكەندi ءجون كوردiك جانە ولكە تاريحىنا بەيجاي قاراي المايتىن ورەلi ازاماتتاردىڭ وسى ماسەلەگە بايلانىستى وي-پiكiرلەرiن ايتۋلارىن سۇرايمىز.باسى اشىق نارسە – “قالاي دەسەڭ دە، بۇل – قاتىپ قالعان تسيفر، ونى ەشقاشان وزگەرتە المايسىڭ. ويتكەنi ماڭ­عىستاۋدا وسىنشاما اۋليەنiڭ جات­قانى راس. وعان كۇدiك-كۇمانiڭiز بولماسىن!” دەپ، “ايتتىم – بiتتi, كەستiم – ءۇزiلدi” پiكiر ايتۋعا حاقىمىز جوق. بۇل – بار بولعانى ەل اۋزىنداعى تiركەس، فرازا عانا. سوندىقتان “سونشاما اۋليەنi باس-باسىنا ۇرىپ، كوزiنەن تiزگەندەي كوگەندەپ اكەلiپ، سانامالاپ شىعاتىن سانالى تiرشiلiك يەسi بار” دەپ تۇجىرىم جاساۋعا بولمايدى. ول مۇمكiن دە ەمەس!

سوڭعى كەزدە ء“ۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەلi ماڭعىستاۋ” دەگەن ءسوز قايدان شىققان؟ سوندا ماڭعىستاۋدا سونشاما كوپ اۋليە جاتىر ما؟ ال سولاي بولعان كۇندە، ولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسiن تۇستەپ بەرەتiن ادام بالاسى تابىلا ما؟” دەگەن سۇراق جۇرتشىلىق اراسىندا جيi ايتىلىپ جۇرگەنiن قۇلاعىمىز شالىپ ءجۇر. تiپتi بۇل ءسوزدi كiم بولسا سول قازبالاپ، كەز-كەلگەن وتىرىستار مەن جيىنداردا اڭگiمە ارقاۋى ەتiپ، وسى توپىراقتا تۋعان ازاماتتاردىڭ كەيبiرiن قاجاعىسى كەلگەندەي سىڭاي تانىتىپ، تۇرتiنەكتەپ وتىرعانىنىڭ دا كۋاسi بولدىق. سول سەبەپتi بۇگiن بiز وسى تاقىرىپقا قالام تەربەپ، حال-قادەرiمiز كەلگەنشە وي وربiتكەندi ءجون كوردiك جانە ولكە تاريحىنا بەيجاي قاراي المايتىن ورەلi ازاماتتاردىڭ وسى ماسەلەگە بايلانىستى وي-پiكiرلەرiن ايتۋلارىن سۇرايمىز.باسى اشىق نارسە – “قالاي دەسەڭ دە، بۇل – قاتىپ قالعان تسيفر، ونى ەشقاشان وزگەرتە المايسىڭ. ويتكەنi ماڭ­عىستاۋدا وسىنشاما اۋليەنiڭ جات­قانى راس. وعان كۇدiك-كۇمانiڭiز بولماسىن!” دەپ، “ايتتىم – بiتتi, كەستiم – ءۇزiلدi” پiكiر ايتۋعا حاقىمىز جوق. بۇل – بار بولعانى ەل اۋزىنداعى تiركەس، فرازا عانا. سوندىقتان “سونشاما اۋليەنi باس-باسىنا ۇرىپ، كوزiنەن تiزگەندەي كوگەندەپ اكەلiپ، سانامالاپ شىعاتىن سانالى تiرشiلiك يەسi بار” دەپ تۇجىرىم جاساۋعا بولمايدى. ول مۇمكiن دە ەمەس!

دەگەنمەن، بۇل جايدان-جاي ايتىلا سالع­ان اڭگiمە دە ەمەس. ونى دا ەسكەرۋ كەرەك. دانا حالقىمىز دالباسالاپ، اۋزىنا كەلگەنiن ساندالىپ، ايتارعا ءسوز تاپپاي قالعان ەشتەڭەسi جوق. نەمەسە كەز كەلگەن بوس بىلشىلباي، بوستەكi اڭگiمەنi جادىندا جاتتاپ، قادىم زامانداردان بەرi, قانشاما عاسىرلار بويى قاستەرلەپ، وسى كۇنگە دەيiن جەتكiزبەيدi. ەل ساناسى – ەستiگەنi مەن كورگەنiن ەلەپ-ەكشەپ، قاتاڭ سىن مەن قاتال تالقىدان وتكiزiپ بارىپ، ەڭ بiر اقيقاتقا جاقىن ايبوزىم سوزدەردi عانا ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇلاستىرىپ، زاماننان زامانعا، قوعامنان قوعامعا قايماعىن بۇزباي، ساف تاپ-تازا قالپىندا سارى التىنداي ساقتاپ، جەتكiزiپ وتىرعان. بiز بiلسەك، بۇل تiركەس ماڭعىستاۋ توپىراعىنىڭ قاسيەتتiلiگiن مەڭزەگەن حالىق ىقىلاسىن بiلدiرەتiن، شىنايى سەزiمگە تولى شىن جۇرەك تۇبiنەن شىم جiبەكشە شيراتىلىپ، ءسۇزiلiپ شىققان ءسوزدiڭ ءسولi, ماقالدىڭ مايەگi, قاناتتى ءسوزدiڭ قانى سورعالاعان شىندىعى سەكiلدi. سوندىقتان بۇل جەردە تىرناق استىنان كiر iزدەپ، “سول ءۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەنi جiكتەپ-جiلiكتەپ، ساناپ بەر!” دەپ ساناسىز سۇراق قويىپ، ءيا بولماسا، “ەندەشە، ونىڭ – وتiرiك. ءۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليە شىن مانiندە جوق بولسا، بۇل ءسوز نەگە ايتىل­عان؟ دەمەك، بۇل – قىزدى-قىزدىمەن قىمىز iشiپ، قىمىرانعا تويىپ العان الدەبiرەۋدiڭ جەلپiنiپ وتىرىپ، جەلiگiپ ايتا سالعان اڭگiمەسi” دەپ، جەل سوزگە ەرiك بەرۋدiڭ دە قاجەتi جوق. حالىقتىڭ سەنiمi مەن نانىمىن، ارۋاقتار مەن اۋليەلەرگە دەگەن ىستىق ىقىلاسىن، قاسيەت پەن كيەگە دەگەن قالتقىسىز كوڭiلiن قادiرلەپ، باعالاي بiلگەن ءجون.

وسى ورايدا بiز وسىدان ون بiر جىلداي بۇرىن جارىققا شىققان (ال بۇل كiتاپ ونىڭ الدىندا 7 جىل بۇرىن، 1993 جىلى جازىلعان بولاتىن) “بەكەت اتا” اتتى كiتابىمىزدىڭ ء“ۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەلi ماڭعىستاۋ” اتتى بەتاشار تاراۋىنا قايتادان ورالىپ سوققاندى ءجون كورiپ وتىرمىز. (ويتكەنi ودان بەرگi ۋاقىت iشiندە سول كەزدەگi وي-تۇجىرىمدارىمىز بەن كوزقاراسىمىز دا كوپ وزگەرە قويعان جوق).

“…ماڭعىستاۋ سونادايدان

توزاڭىتقان،

جۇرەگiن تالاي ەردiڭ قوبالجىتقان…”.

وسى بiر ەل اۋزىنداعى ەكi اۋىز ەسكi ءان جولدارىندا قاسيەتتi ماڭعىستاۋدىڭ قارويىن مەكەندەپ جاتقان ءۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەنiڭ ارۋاعى مەن سەسi اتويلاپ تۇرعان سەكiلدi. “اسىلى، ماڭ­عىستاۋدىڭ جەر كiندiگi ەكەنi راس بولار. ءۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليە بۇل ولكەنi تەكتەن-تەك جەرلەنiپ جاتقان جوق. بiر قاسيەتتi بiلiپ جاتىر عوي” دەگەن بۇرىن­عىلاردىڭ سوزدەرi بۇل كۇندەرi قاي-قايسىمىزدى دا قاسيەتتi ماڭعىستاۋعا ءتاۋ ەتiپ، باس يۋگە ءماجبۇر ەتەدi.

تالانتىمەن تالايدى تامساندىرعان تارلان اقىن ءۋايiس قايرالاپوۆ:

…باستان كەشكەن جورتۋىل،  جورىقتى كوپ

ايتا المايمىن “ەر حالىق قورىقتى” دەپ.

حالىق اڭىز قىلادى “ماڭعىستاۋدا

ءۇش ءجۇز الپىس اۋليە بولىپتى” ، –

دەپ نەگە تولعانىپ، تولقىدى دەيسiڭ؟!

قولپاشتاعانعا قولق ەتە تۇسپەيتiن، قول­قالاعاندا قولىنا دومبىرا الماي، شiكi­رەيiپ، شiرەنiپ تە قالمايتىن قوسىمباەۆ مەلستiڭ:

…قارا جەر دە تiسiن ماعان قايراسىن،

قاسقيعاندا يiلمەيدi اي-باسىم.

ءۇرiپ-ءۇرiپ قالامىن با يت بولىپ،

ءۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليە، قايداسىڭ؟! – دەپ الاسۇرعانىنىڭ استارىندا دا “ايتپاي بiل” اقي­قات، “iشiڭ بiلسiن” iلتيپات، شىڭىراۋداعى شىندىق جاتىر.

بiردە ء“ۇش ءجۇز الپىس اۋليە”، ەندi بiردە ەكi سانى ءۇس­تەمەلەنiپ، ء“ۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليە­لi ماڭعىستاۋ” دەلiنiپ جۇرگەن حالىق اۋزىنداعى قاناتتى ءسوزدiڭ قالاي بولعاندا دا، قاپىسى جوق. “اتالعان ساننىڭ ساناتىنا كiرە­تiن ارۋاقتاردىڭ اتى-ءجونiن الاقانعا سالعانداي ەتiپ ايقىن اتاپ، انىق ساناپ شىققان ادامداردىڭ ارعى-بەرگi تاريحتا بولعاندىعى ايان” دەپ بولجاۋىمىز­عا نەگiز دە جوق ەمەس. بiراق بۇگiندە ولاردىڭ ەسiم­دەرiن جاتقا بiلiپ، جاتقىزىپ-ورگiزەتiن كومبەلi كەۋدە، كورەگەن كiسi جوقتىعى تاعى دا راس. قالاي ەكەنiن قاي­دام، بiزدiڭ ەستiپ-بiلگەندەرiمiز ەكiن­شi تiركەستiڭ اقيقاتتىعىنا ات بايلاتا بەرەدi. ياعني ء“ۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەلi ماڭعىستاۋ” دەگەنiمiز ءجون شىعار.

ءۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليە! نەگە تەك قانا ءۇش ءجۇز الپىس ەكi? نەگە بەس ءجۇز الپىس ەكi نەمەسە بەس اۋليە ەمەس؟! نەگە ەكەنiن قىرىق بiرiنشi پەرiشتەمiز كەڭەسحان بiلەر، بiز بiلسەك، مۇندا بiر مۇحيتتاي تەرەڭ سىر بار. حالىق قاراپتان-قاراپ ء“ۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەلi ماڭعىستاۋ” دەپ ايتا سالمايدى. انىق كiمدەر ەكەنi بەلگiسiز، اتىن اتاپ، ءتۇسiن تۇستەپ بەرەر كiسi بولماسا دا، بۇلدىر-بۇلدىر بۇرىنعىدان كەلiپ جەتكەن بۇل سوزدەردiڭ استارىندا استرونوميالىق اقيقات، جاعراپيالىق جالپىلىق، ونەرگە ءتان ولشەم، ادەبيەتتiك ادiپتەۋ، ماتەماتيكالىق دالدiك بار. قازاقشا ايت­قاندا، قاسيەت بار!

“ماڭعىستاۋ تۇبەگiندە 362 اۋليە ءومiر سۇرگەن” دەگەن ءسوز راس پا؟ بۇل تۋرالى بولجامدارعا قالاي قارايسىز؟” دەگەن سۇراقتى 1999 جىلدىڭ قاراشا ايىندا 60 جاس­قا تولعان تويىن اتاپ ءوتۋ ءۇشiن ەلگە كەلگەن ساپارىندا ايگiلi جەرلەسiمiز ءابiش كەكiلباەۆقا قويعانىمىزدا، ول كiسi ءوزi تۋىپ-وسكەن ءوڭiر – مىرزايىر-باسقۇدىق جەرiندە تۇرىپ، اسىعىس ساپار كەزi, ءاتۇستi بولعاندىقتان، ويلانىپ-تولعانىپ جات­پاس­تان قىس­قا قايىرىپ، بiزگە بىلاي دەپ جا­ۋاپ بەرگەن ەدi:

“بۇل تۋرالى بولجامدارعا كەلەر بولساق، “360 اۋليە” ءسوزi باسى مەككە-ءمادينادان باستاپ، ار جاعى سيناي تۇبەگiنەن كەلە جاتقان ءداستۇر – “قۇدايدىڭ 360 كۇنiنiڭ يەسi بار” دەگەننەن شىققان بولۋى كەرەك” دەپ ەسەپتەيمiن. العاشىندا سينايدا، ونىڭ بەرگi جاعىندا “مەككە-ءمادينانىڭ جانىندا 360 اۋليە جاتىر” دەگەن ەسەپ بولعان. بiر كەزدەردە ءار تايپانىڭ ءوزiنiڭ پiرi بولعان. سول پiرلەردiڭ بارلىعى “اۋليە” دەپ سانالعان. سول ءداستۇر بارلىق ورتا ازيا تەرريتورياسىن مەكەندەگەن حالىقتار سياقتى بiزدiڭ ۇلى تۇرانعا دا كەلiپ جەتكەن بولۋى كەرەك. بالكiم، ول دiننەن دە بۇرىنىراق جەتكەن بولۋى مۇمكiن. كەيiن تازا يسلام دiنi كەلگەندە، سول ءداستۇردi جالعاستىرىپ اكەتكەن. بiزدiڭ يسلام دiنiنiڭ ەرەكشە بiر تۇرلەرi بولعان. ونىڭ ەڭ ەرەكشە جەتiلگەن ءتۇرi – سۋفيزم. سۋفيزم – شىعىس فيلوسوفياسىنىڭ ەڭ ۇلكەن تارماقتارىنىڭ بiرi. وسى اعىمنىڭ جولىنا ءتۇسiپ، تۇركiستان، بۇحارادان تاراعان شاكiرتتەر بۇل iلiمدi جەر-جەرلەرگە تاراتقان.

ال ماڭعىستاۋعا كەلەر بولساق، ماڭ­عىستاۋ – سوناۋ پۇتقا تابىنۋشى، كيەگە تابىنۋشى زامانداردان باستاپ ۇلكەن كيەلi ورىندار ورنالاسقان جەر. ويتكەنi ماڭعىستاۋدىڭ وسى جاتقان لاندشافتى، جەر رەڭكiنiڭ ءوزi وسىعان يتەرمەلەيدi. ادام، ەجەلگi ادام وزiنەن كۇشتiگە، ءوزiنiڭ رۋحى جەتەر-جەتپەسiن بiلمەيتiن جەرلەرگە تابىنعان. شىندىعىندا دا، العاشقى ادامداردىڭ ەڭ بiر توقىراسقان، ۇشتاسقان جەرi – وسى اتىراۋ (حازار، كاسپي – ر.ق.) تەڭiزiنiڭ ماڭايى. سوندىقتان دا بۇل جەرلەردەگi اۋليەلەردiڭ كوبi – سول العاشقى ادامدار زامانىنان بەرمەن قاراي كەلە جاتقان كيەلi ورىندار. سونى وسى ماڭايعا سوققان بارلىق دiندەر وزدەرiنە مەنشiكتەپ، ءار جەرگە وزدەرiنiڭ اۋليەلiك بەلگiلەرiن ورناتقان. “ماڭعىستاۋدىڭ ويىندا – 360 اۋليە” ءسوزiنiڭ ار جاعىنداعى ەڭ تۇپكi ماڭىزى وسىنداي” دەپ ەسەپتەيمiن مەن. بiراق ونىڭ بەرگi جاعىندا وسى جەردi جايلاپ جاتقان ەلدەردiڭ بارلىعى، ونىڭ iشiندە بiزدiڭ قازاق حالقى دا وسى ولكەنi جاۋلاپ الۋ كەزەڭiنەن باستاپ ءوزiنiڭ كوسەم­دەرiن اۋليە تۇتقان. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، ماڭعىستاۋدىڭ ويىندا شىنداپ كەلگەندە 360 ەمەس، مىڭداعان اۋليە جاتۋى مۇمكiن..”.

بالا شاعىنان بولاشاعىنا جول سالىپ، ەلۋ جىلدان استام ۋاقىتتان بەرi ەل تاريحىن زەردەلەپ كەلە جاتقان كەمەڭگەر كەكiلباەۆتان اسىپ بiز دە ەشتەڭە ايتا المايمىز. دەسەك تە، عۇلاما جازۋشىنىڭ تەرەڭ بiلiمدi, پاراساتتى پiكiرiنە قوسىلا وتىرىپ، ەل iشiندە جيi ايتىلىپ جۇرگەن “ەرتەدە بۇل جەرگە سوناۋ ارابيادان مۇسىلمان دiنiن تاراتۋ ماقساتىمەن 362 شاكiرت كەلiپ، جەرلەنiپتi. ء“ۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەلi ماڭعىستاۋ” ءسوزi سودان قال­عان” دەگەن پiكiر دە بار ەكەنiن ايتا كەتكەندi ءجون كوردiك. بiراق ارعى تەگi سول دiن تاراتۋشى قوجالاردىڭ تۇقىمى احمەتحان ومار قاجى بۇل پiكiرگە ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى بولىپ: “مەككە-ءمادينادان 362 شاكiرت سونداي ماقساتپەن شىققان كۇننiڭ وزiندە، بارلىعى بiردەي بiر جەرگە كەلiپ، شوعىرلانىپ قالىپ قويۋى مۇمكiن ەمەس” دەگەن ءوز ويىن ايتتى. تۇبەك تاريحىنان از-كەم حابارىمىز بار ەكەنi بولماسا، دiن تاريحىنان اناۋ ايتقانداي تەرەڭ ساۋاتىمىز بولماعاندىقتان، بiز بۇل پiكiرگە دە تورە­لiك ايتا المايمىز. قالاي دەسەك تە، رەسەي مەن ءۇندiستاندى، پاريج بەن پەكيندi جالعاپ جاتقان ۇلى جiبەك جولىنىڭ التىن-كۇمiس، اسىل زاتتار ار­قالاپ شۇبىرعان، تەكشە-تەكشە تەڭ تيەگەن كيەلi كەرۋەندەرiن ءوز ۇستiنەن وتكiزiپ جاتقان ولكەنiڭ، يسانتۇبەك، بوزاشى، تۇپقاراعان اتتى ءۇش تۇبەكتەن تۇراتىن بiر تۇبەكتiڭ بۇل دا بiر – كۇنi بۇگiنگە دەيiن كۇرمەۋi شەشiلمەي كەلە جاتقان كۇردەلi تۇيiندەرiنiڭ بiرi.

“كiر جۋىپ، كiندiك كەسكەن كيەلi قازىق – اتاجۇرتتا جاقسىلىعىمەن جان بiتكەنگە جارقىن ۇلگi بولىپ كەتكەن اتىشۋلى ءاۋ­ليە­لەر ارعى-بەرگiدە از وتپەگەن” دەسەدi. اقىنداردىڭ جۇرەگi­نە الاپات شابىت، اقتەڭiز تاسقىن اكەلگەن اتامەكەن ماڭ­عىس­تاۋدا، ايتەۋiر، اۋليەلەر اۋلەتi ءومiر ءسۇرiپ، ءوسiپ-ءونiپ، وركەن جايىپ، وربiگەنi وتiرiك ەمەس.

ۋ.قايرالاپوۆتى قايتالاپ سويلەتسەك،

ويلاندىرىپ، وياتىپ وي-سانانى،

حالىق ءسوزi كوڭiلگە وي سالادى.

قازiر دە ەل بiرەۋدi قۇرمەتتەسە،

“ول ادام اۋليە عوي” دەي سالادى”، – دەگەندەي، ەكiنiڭ بiرiنiڭ، ەلدiڭ اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن “ولكەدەن شىعىپ، ونەر قۋعان ورەلi ازامات ءابiش كەكiل­باەۆ ءۇش ءجۇز الپىس ءۇشiنشi اۋليەمiز بولادى” دەگەن قالجىڭى ارالاس حالىق ىقىلاسى، ماڭدايالدى ازاماتىنا ماڭ­عىستاۋ ەلiنiڭ ۇلكەن سەنiم بiلدiرiپ، ءۇمiت ارتۋى استە كەزدەيسوق ەمەس. مۇ­نىڭ ءوزi تۇبەك جۇرتى تۇگەل جاتقا بiلەتiن “ماڭعىستاۋدا ءۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليە بار” دەگەن نەمەسە “ماڭعىس­تاۋداعى اۋليەلەر سانى – 360, قىردا – بەكەت، ويدا – سانازارمەن 362” دەگەن قاعيدانىڭ قاتەسiزدiگiن ايعاقتاي تۇسە­دi. دەمەك، ء“ۇش ءجۇز الپىس اۋليەلi ماڭ­عىستاۋ” ءسوزi بەرتiندە ەمەس، بەكەت اتانىڭ زامانىنان دا ارiدە ايتىلعان اڭگiمە بولۋى كەرەك.

ء“ۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەنiڭ ۇزىن سانىنىڭ ۇشىعىنا شىعىپ، “مىناۋ، مىناۋ” دەپ بارماعىن بۇگiپ، ساۋساقپەن ساناپ بەرەرلiك سارابدال كوڭiل جان جوق” ەكەنi دە اقيقات. ەشكiم ولاردىڭ ەشقايسىسىن اسپانداعى ايدى نۇسقاعانداي اپ-ايقىن ەتiپ ايتىپ بەرە الماسى حاق. الايدا تانىمال تاريحشى سەرiكبول قوندىبەۆتىڭ: “حالىق اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەندەي، تۇبەكتە 362 اۋليە بەر ەكەن. ماسەلە – ولاردىڭ ءدال سانىندا ەمەس، ولاردىڭ بار ەكەندiگiندە” دەپ جازعانىنداي، اڭگiمە ولاردى تiزiپ جازىپ، تiن تارتىپ ورگiزۋدە ەمەس، بار ەكەنiن مويىنداپ، باسىڭدى يiپ، باعالاۋدا ەمەس پە؟!

ناعىز اۋليە قايسىسى، ناقتى كiمدەر ەكەنiن، بiرنەشەۋiن عانا اتاي العانىمىز بولماسا، بiز دە بiلمەيمiز. ءاي­تەۋiر ء“ۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەلi ماڭ­عىستاۋ” دەگەندە، الدىمەن اۋزىمىزعا شوپان اتا، شاقپاق اتا، قوشقار اتا، قارامان اتا، قاڭعا بابا، كەنتتi بابا، سۇلتان ەپە (“سۇلتان ءۇفi” دەپ تە جازىلىپ ءجۇر), سيسەم اتا، ماسات اتا، سيسلام اتا، تەمiر بابا، التىقۇلاش اۋليە، بەكەت اتا، بەكباۋلى اتا، بەردالى اۋليە، ءماتi اۋليە، مىڭكiسi اتا، اسار سۇپى، دولان اپا، ەسەنامان، ۇلاناق، قالىڭ اربات، دانىسمان، اقشورا-بەلتۇران، قىز اۋليە، ەسمامبەت اتا، قاليپان، ءۇشتام، ۇشقاتىن قورىمدارى، بالا اۋليە، باراق اۋليە، شiلكوز اۋليە، جال­عىزاعاش اۋليە، قۇلباراق، قۇسشى، قۇرمانالى اۋليە، اۋەتالىق اۋليە، ت.ب. ونداعان قاسيەت يەلەرiنiڭ اتتارى تۇسەرi انىق. ءۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەگە قوسىلا ما، جوق پا – ول جاعىن بiز بiلمەيمiز (ويتكەنi, ء“ۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەلi ماڭعىستاۋ” دەگەن ءسوز بۇلار ءومiر سۇرگەن كەزەڭنەن بۇرىنىراق تۋعان بولۋى دا ىقتيمال), بۇعان اعا­يىندى، تۋمالاس تۇلعالار اينازار مەن سانازار، كiپيا مەن كiلجان، نەسiبەك پەن نۇردى دا قوسىڭىز. نەمەسە كەرەمەتتiگiنiڭ كەمi جوق سادۋاقاس بابا، ايتقۇل اتا، ەسiمقۇل ەسەپشiلەر شە؟! سونداي-اق كەيiن تۋعان، كەشە عانا وتكەن كiسiلەر ورازماعانبەت يشان، ايدار يشان، تۇيتە احۋن، نۇرنياز احۋن، ەرجان حازiرەتتەردiڭ دە اۋليەلiگiنiڭ كەمi جوق، بۇلار دا قۇر ادامدار ەمەس. بۇعان الگiندە ءابiش اعامىزدىڭ دۋالى اۋزىنان شىققان دۇعاداي سوزدەگi “..ونىڭ بەرگi جاعىندا وسى جەردi جايلاپ جاتقان ەلدەردiڭ بارلىعى، ونىڭ iشiندە بiزدiڭ قازاق حالقى دا وسى ولكەنi جاۋلاپ الۋ كەزەڭiنەن باستاپ ءوزiنiڭ كوسەمدەرiن اۋليە تۇتقان..” دەگەن ويىنا دەن قويىپ، جۇزدەگەن قول باستاعان كوسەمدەر مەن ءسوز باستاعان شە­شەن­دەردi قوساتىن بولساق، اۋليەنiڭ الدى مىڭنان اسىپ جىعىلىپ، ارiگە كەتۋi مۇمكiن.

قازiرگi كۇنi ادام جەرلەنگەن ەسكi قورىمدار مەن اتا-بابا قويىمشىلىقتارىنىڭ ءبارiن حالىقتىڭ “اۋليە”، “اۋليەلiك ورىن” دەپ اتايتىنىن ەسكەرسەك، سول تۇرعىدان قاراستىراتىن بولساق، ماڭ­عىستاۋداعى اۋليەلەردiڭ سانى ءۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليە تۇگiلi, ءۇش مىڭ اۋليەدەن دە اسىپ كەتۋi كادiك.

سوندىقتان ء“ۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەلi ماڭعىستاۋ” سوزiنە كۇدiكپەن قاراپ، كۇمان كەلتiرۋگە دە، ء“اربiر اۋليەنi تiزبەلەپ، سانامالاپ شىعام” دەپ، ونبەيتiن iستi قۋدىڭ دا كەرەگi جوق.

ماڭعىستاۋ قانشاما عاسىرلار بويى ء“ۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەلi ماڭعىستاۋ” دەپ اتالعان جانە سولاي بولىپ قالا بەرەدi دە. ال ونىڭ اسقاق باعاسىن تۇسiرەم دەپ استامشىلىققا بارىپ، تىراشتانۋدىڭ كەرەگi جوق. ودان تۇك تە شىقپايدى. سا­يىپ كەلگەندە، بۇل – سول قاسيەتتi ولكەنi مەكەندەپ، جەرلەنiپ وتىرعان جەرگiلiكتi حالىقتى جانە ولاردىڭ نانىم-سەنiمiن، كوزقاراسى مەن اتا ءداستۇرiن، سالت-ساناسىن سىيلاماعاندىق بولىپ شىعادى. ال مۇنداي ابىرويسىز iستiڭ اقىرى قاشاندا جارعا جىعارى ءسوزسiز.

قالاي بولعاندا دا ولار (اۋليەلەر) – قۇداي بەرگەن قاسيەتiنiڭ ارقاسىندا سiز بەن بiزگە قاراعاندا اللا تاعالاعا بiر تابان جاقىن تۇرعان ەرەكشە قا­سيەت يەلەرi. ونى مويىنداۋ كەرەك.

“بازبiرەۋلەر ايتتى ەكەن، جاعاسىنا جارماستى ەكەن” دەپ، ءۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەلi ماڭعىستاۋدىڭ ۇرەيi مەن سۇسى، اتاعى مەن ايبىنى ەشقاشان الاسارماق ەمەس.

ەندەشە، مارتەبەڭ ماڭگiلiك بيiك بولسىن، ءۇش ءجۇز الپىس ەكi اۋليەلi, قاسيەتتi ماڭعىستاۋ!!!

راحات قوسبارماق،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسi.

Abai.kz