ەلىمىزدەگى ءتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ پايدا بولۋى.

بۇگىنگى كۇندەرى ەلىمىزدە ءتۇرلى اعىمدار اراسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر پايدا بولىپ، ونىڭ ىشىندە تاڭىرشىلدىك پەن يسلامنىڭ اراسىندا جارىقشاق شىعىپ، حالىق ەكىگە بولىنە باستادى. ءبولىنۋدىڭ باستى سەبەبى بولمىستىڭ بىرلىگىن تۇسىنبەۋدەن بولىپ تابىلادى. بولمىستىڭ بىرلىگىن بۇزىپ، ونىڭ ءتۇرلى كورىنىستەرىنە كوڭىل اۋدارعاندا، شەكسىز كوپ ۇعىمدار، كوزقاراستار، بولىكتەر پايدا بولىپ، ولاردىڭ ءوزارا تارتىسى ءومىردى كۇرەس مايدانىنا اينالدىرىپ جىبەرەدى. بۇل دۇنيە كورىنىسى.

اباي ءىلىمى بويىنشا، بۇل تارتىستاردىڭ سەبەبى -- جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ كۇرەسى. كوپ جاعدايلاردا ءناپسىنىڭ ىقپالىمەن ءتان قۇمارى كۇش الىپ جان قۇمارىن تۇنشىقتىرادى. وسىلاي قوعام ءفاني الەم ىقپالىنا ءتۇسىپ قالادى. جەكە ادامدار عانا ەمەس، بۇكىل ادامزات قوعامىندا، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلدە دە، بۇگىنگى كۇندەرى وسى سەبەپتەن وتە قاۋىپتى  قۇبىلىستار پايدا بولىپ وتىر. كۇش الىپ بارا جاتقان تاڭىرشىلدىك پەن يسلامنىڭ اراسىنداعى تارتىس سونىڭ ءبىر كورىنىسى. بۇلاردىڭ تارتىسى قازاق ۇلتىنىڭ بىرلىگىن بۇزاتىن ەڭ قاۋىپتى قۇبىلىس. سەبەبى، ولاردىڭ ەكەۋى دە حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىن قالىپتاستىرعان نەگىزگى قۇندىلىقتار. بۇل قۇندىلىقتاردى كەزىندە ساقتاي الماي، ايىرىلىپ قالاتىن بولساق، حالىق رۋحاني تىرەكتەن ايىرىلادى. ارتى نە بولارى بەلگىسىز. سوندىقتان، جاعدايدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ولاردى بىرىكتىرەتىن جول ىزدەۋىمىز كەرەك.

شىن مانىندە، بۇل ەكى اعىمنىڭ ىشكى ءمانى ءبىر -- ءبىرتۇتاس بولمىس كورىنىستەرى. ەكەۋى دە بولىنبەيتىن بولمىس قۇندىلىقتارى. شىندىق وسىندا. ەگەر بۇل شىندىقتى قابىلدايتىن بولساق، وندا ولاردى بولمەۋىمىز كەرەك.

وعان كوزىمىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى بۇل ەكى اعىمنىڭ نە  ەكەنىن، قالاي پايدا بولعانىن، ىشكى ءمانىن، جانە حالقىمىزدىڭ ولاردى قالاي قابىلداعانىن انىقتاپ الۋىمىز كەرەك.

ءاۋ باستا بۇل ەكى قۇندىلىق تا ءبىر جانە بولىنبەيتىن ءبىرتۇتاس بولمىس كورىنىستەرى بولعانىمەن، ۋاقىت ىقپالىمەن بۇلار وزدەرىنىڭ العاشقى ماعىناسىنان ايرىلىپ، بولمىستى تۇگەل ەمەس، ارقايسىسى ونىڭ تەك قانا بەلگىلى ءبىر بولىگىن قامتىي باستايدى. وسىلاي بولىكتەردىڭ اراسىندا قايشىلىقتار شىعىپ، ارتى ۋشىعىپ كەتەدى. جاعدايدى ۋشىقتىرماي، ولاردى قايتا بىرىكتىرۋ ءۇشىن بولمىستىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. بولمىستىڭ بولىنبەيتىن ءبىرتۇتاس ەكەنىنە كوز جەتكەن كەزدە قانداي قايشىلىقتىڭ بولسا دا شەشىمى تابىلادى.

سوندىقتان، اباي مۇراسىنا كوز جىبەرىپ، بولمىستىڭ نە ەكەنىنە كوڭىل بولەيىك.

اللا تاعالا دەگەنىمىز كىم؟

اللا تاعالا ۇعىمى بۇكىل بولمىستى قامتيدى. يسلام قاعيداسى بويىنشا وسىلاي. بولمىس – ادامزات دۇنيەتانىمىنداعى ەڭ اۋقىمدى، جانە ەڭ كەڭ ۇعىم. سەبەبى، بولمىس «بار»، «بولۋ» دەگەن ۇعىمنان شىعىپ، بارلىقتى تۇگەلدەي قامتيدى.  بولمىس شەكسىز، جانە سانالۋان كورىنىستەردەن قۇرالادى. سوندىقتان، بولمىس رۋحاني مەن ماتەريالدىق الەمدى تولىق قامتيدى. زاتتىق الەمنىڭ ىشىندەگىلەر دە، ونى سىرتىنداعىلار دا، تۇگەلدەي بولمىس كورىنىستەرى. بولمىس شەكسىز، ءبىر جانە ءبىرتۇتاس دەگەنىمىز وسى. بولمىستى قازاق اللا، قۇداي، ءتاڭىر دەپ اتاسا، ال باسقا حالىقتاردا دا وزدەرىنىڭ كوپتەگەن اتاۋلارىن بىلەمىز. بىراق بارلىعىنىڭ ماعىناسى ءبىر – ءبىر بولمىس. سوندىقتان، بولمىستى تانىساق اللانى  تانيمىز.

اللا تاعالا دەگەنىمىز نە، نەمەسە ول كىم؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن

«ابايدىڭ رۋحاني مۇراسى» اتتى ەڭبەگىمىزدە تولىعىراق بەرگەنبىز. وسى جولى قىسقاشا توقتالا كەتەيىك. اباي ءوزىنىڭ   وتىز سەگiزiنشi سوزiندە بىلاي دەپ جازادى:

بiز اللا تاعالا «بiر» دەيمiز، «بار» دەيمiز. ول «بiر» دەگەننiڭ ءوزi اقىلىمىزعا ۇعىمنىڭ بiر تياناعى ءۇشiن ايتىلعان ءسوز. بولماسا ول «بiر» دەگەننiڭ ءوزi اللا تاعالاعا لايىقتى كەلمەيدi.

بۇل سوزدەردەن اللا تاعالانىڭ شەكسىزدىگىن، ءبىزدىڭ اقىلىمىزدان تىس جاتقانىن تۇسىنەمىز. اباي ءارi قاراي ءسوزiن جالعاستىرىپ، ءوزىنىڭ تەرەڭ ويلارىنا تۇسiنiك بەرەدi. «ول «بiر» دەگەن ءسوز اللا تاعالا عالامنىڭ iشiندە، عالام اللا تاعالانىڭ iشiندە»، – دەيدi. اللا تاعالانىڭ ءتۇرلى اسپەكتىلەرىن، سونىمەن بىرگە، بۇكىل بولمىس ءومىرىنىڭ كورىنىستەرىن بەرەتىن، ولاردى تەرەڭىن كورسەتەتىن بۇل سوزدەردىڭ كەڭ ماعىنالارى بار.

اللا تاعالا عالامنىڭ iشiندە. ابايدىڭ «اللا تاعالا عالامنىڭ iشiندە» دەگەن ءسوزى، ءسۇتتىڭ ءاربىر بولشەگى ءسۇتتىڭ ىشىندە بولعانى ءتارىزدى، اللا تاعالا دا ءوزىنىڭ جاراتقان تۇرلەرىنىڭ بارلىعىنىڭ ىشىندە ەكەنىن بىلدىرەدى. اللانىڭ بۇل اسپەكتىسى ونىڭ الەمدى قالاي جاراتىپ، قالاي باسقاراتىنىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. اللا تاعالا عالامنىڭ iشiندە بولسا، وندا ول عالامنىڭ بiر بولiگiندە عانا ەمەس، ونىڭ بارلىق بولiگiندە بولۋعا ءتيىستى. ول ماكروكوسم مەن ميكروكوسمنىڭ، ياعني عالامنىڭ، ءاربىر تۇكپىرىندە، بارلىق بولشەگiندە، ءاربiر اتومنىڭ iشiندە، سونىمەن بىرگە، ءاربىر جان يەسىنىڭ جۇرەگىندە بولۋى كەرەك. بۇكىل بولمىستى قامتيتىن مۇنداي تەرەڭ ۇعىمدى تەك قانا رۋحاني دەڭگەيدە، جۇرەكپەن تۇسىنۋگە بولدى.

اللا تاعالا ءاربiر اتومنىڭ iشiندە، ءاربىر جۇرەكتە بولعاندىقتان، ول بارلىعىن بىلەدى، بارلىق قۇبىلىستىڭ سەبەبى، جانە الەمدەگi بارلىق قۇبىلىستى ءوزى باسقارادى. بۇكىل الەم وسى سەبەپتەن ۇيلەسىمدى. «اللا ءىشىڭدى ايتقىزباي بىلەدى، ويلا» دەيدى اباي. اللادان ەشتەڭەنى جاسىرۋعا بولمايدى. نە بولماسا، «قۇدايسىز ءشوپتىڭ باسى دا قيمىلدامايدى» دەيدى حالىق. جاراتۋشىعا تىلەك ايتىپ، نە بولماسا ىشتەگى سىردى جاسىرىپ تا كەرەگى جوق. سەبەبى، ول ءىشىڭدى ايتقىزباي بىلەدى، جانە اركىمگە ومىرگە كەرەگىنىڭ بارلىعىن اۋەلدەن بەرگەن، جانە شەكسىز راحىمدى، مەيىرىمدى بولعاندىقتان، بارلىق تىلەگىڭدى ۋاقىت كەلگەندە ورىندايدى. ومiردەگi بارلىق اسەم، سۇلۋلىق، نەمەسە نەشە ءتۇرلi اقىل جەتپەس تابيعاتتىڭ كۇردەلi قۇبىلىستارىنىڭ بارلىعى دا اللا تاعالانىڭ شەكسىز حيكمەتتەرىنەن پايدا بولادى. اللادان ەشتەڭەنى جاسىرۋعا بولمايدى – ول بارلىعىن ءبىلىپ، قاداعالاپ وتىر.

جۇرەكتە عالامنىڭ ىشىندەگى اللا تاعالامەن بىرگە، ونىڭ جوعارعى قۋاتى جان دا ورنالاسقان. جان جۇرەكتە ورنالاسقانى تۋرالى «ونان سوڭ جۇرەك ايتىپتى: «مەن — ادامنىڭ دەنەسىنىڭ پاتشاسىمىن، قان مەنەن تارايدى، جان مەندە مەكەن قىلادى، مەنسىز تىرلىك جوق» دەيدى اباي. جاندى وسىلاي باسقارىپ، اللا بۇكىل جان يەلەرىنىڭ ءومىرىن باعىتتاپ وتىرادى. اللا مەن جاننىڭ بايلانىسىن ۇيات دەيمىز. ۇيات ادامنىڭ ىشكى تىرەگى. ول نەعۇرلىم كۇشتى بولسا، ادامگەرشىلىك تە سولعۇرلىم جوعارى بولادى.

ۇيات ارقىلى اللا جاندى، ياعني ادام ءومىرىن باسقارادى.  جۇرەكتەگى اللا كىنارات ىستەردەن اۋلاق ەتىپ، ادامدى دۇرىس جولعا سالىپ، بولمىسپەن قايتا بىرىگۋگە مۇمكىندىك جاسايدى. ابايدىڭ «ءتۇپ يەگە قايتۋ» دەگەنى وسىنى بىلدىرەدى. وكىنىشكە وراي، جان ناپسىمەن بىلعانعان كەزدە ءتان قۇمارىمەن ادام بالاسى ۇياتىن ۇمىتىپ، اللاعا باعىنباي بۇرىس جولعا ءتۇسىپ كەتەدى.

عالام اللا تاعالانىڭ iشiندە.

ابايدىڭ بۇل ءسوزى پانتەيستىك كوزقاراستى، سونىمەن بىرگە، قۇدايدىڭ يمپەرسيونالدىق (تۇلعاسىزدىق), ياعني الەمدىك كورىنىسىن بىلدىرەدى. ءسۇتتىڭ ءاربىر بولىگى ونىڭ ىشىندە بولعانى ءتارىزدى، اللا تاعالانىڭ ءاربىر بولىگى، ياعني بۇكىل عالام قۇدايدىڭ ىشىندە. ءسۇتتىڭ ءاربىر بولىگىنەن ءسۇتتىڭ ءوزىن بىلەتىنىمىز ءتارىزدى، عالامنىڭ ءاربىر كورىنىسىنەن قۇدايدىڭ ءوزىن تانيمىز. رۋح بولىنبەيتىن بولعاندىقتان، قۇدايدىڭ بولىكتەرى ونىڭ وزىنەن ايىرماشىلىعى جوق دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. سوندىقتان الەمدەگى ءاربىر جان يەسى، حايۋاناتتار الەمى، تابيعات كورىنىستەرىنىڭ بارلىعى قۇدايدىڭ ءتۇرلى كورىنىسى بولىپ تابىلادى. بۇكىل الەم، ونىڭ ىشىندە مەن دە، سەن دە بولمىس كورىنىستەرى. مەن ءوزىم الەمنىڭ باسقا كورىنىستەرىمەن ءبىرتۇتاس بولعاندىقتان، ولارمەن بىرگەمىن. سوندىقتان، باسقاعا جاساعان قياناتىم  مەنىڭ وزىمە جاساعان قياناتپەن بىردەي.  وسىلاي، اباي بەرگەن «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن قاعيداسىنا كەلەمىز.

سونىمەن بىرگە، قۇدايدىڭ جاراتۋشى قۋاتى، ياعني، نۇرى دا وسى عالامنىڭ ىشىندە. قۇدايدان باسقا ەشتەڭە دە جوق. وسى سەبەپتەن، «قۇدايدان باسقا دا بار» دەگەن ۇعىم يسلامدا اللاعا سەرىك قوسۋ، كۇپىرلىك  بولىپ تابىلىپ. عالامنىڭ بارلىق كورىنىستەرى وسى نۇردان پايدا بولعانىن بىلدىرەدى. ونىڭ جاراتۋشى قۋاتىن بىلدىرەدى. بۇكىل عالام وسى قۋاتتان پايدا بولادى.

اللانىڭ قۋاتى، ياعني نۇرى جوعارعى جانە تومەنگى الەمدەردەن قۇرالادى. ولار بىرىمەن ءبىرى تىعىز بايلانىستا، جانە جوعارعى الەمدەر تومەنگىلەردى باعىتتاپ، باسقارىپ وتىرادى. وسىلاي ادامزات قوعامى مەن نازىك الەمدەردەگى ارۋاقتار، پەرىشتەلەر اراسىندا بايلانىس  ورنايدى. پەرىشتەلەر تابيعات كورىنىستەرىن، جانە ادامزات ءومىرىن رەتتەپ، باعىت بەرەدى. ءتىپتى، ولگەن ادامداردىڭ ارۋاقتارى دا ۇزاق ۋاقىت قوعاممەن بايلانىسىن ۇزبەيدى. ولار بىرىنە ءبىرى اسەر ەتىپ، ءوزارا كومەكتەرىن بەرىپ وتىرادى. بارلىق بايلانىستار قوزعالىس ارقىلى بولادى.

بولمىس ءبىرتۇتاس. عالامنىڭ بۇل تۇتاستىعى ونىڭ ءبىر اللا تاعالانىڭ ىشىندە بولعانىنا نەگىزدەلەدى. عالامنىڭ ءبىر بولشەگى بولعاندىقتان، ءاربىر ادام بولمىسپەن تۇتاستىققا ۇمتىلۋى كەرەك. يماندىلىق نەگىزى دەگەنىمىز وسى. اركىم وسىلاي بولمىسپەن بىرىگىپ، ءومىر ماقساتىنا جەتەدى. ءتۇپ يەگە قايتادى.  بۇل ۇعىمنان وتە ماڭىزدى تۇجىرىم شىعادى. ەگەر ادام ءوزىنىڭ بىلمەستىگىنەن وعان كەرى ارەكەت ەتىپ، تۇتاستىقتى بۇزاتىن بولسا، وندا ول قارىمتا زاڭدىلىعى بويىنشا وزىنە تيەسىلى جازاسىن الادى. ادامنىڭ بۇل قۇلدىراۋ جولى. ابايدىڭ «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بوس. مالىڭدى جاۋعا، باسىڭدى داۋعا قور قىلما، قورعا، تاتۋلاس» دەگەن ءسوزى تەگىن ايتىلماعان. بولمىس زاڭدىلىعى بولىپ تابىلاتىن بىرلىككە اباي وسىلاي شاقىرادى. قوعامنىڭ بارلىق شىرعالاڭى، ونىڭ ىدىراۋى، وتباسىنىڭ ءبۇلىنۋى ءتارىزدى بارلىق شىرعالاڭداردىڭ سەبەبى ابايدىڭ كورسەتكەن وسى بولمىس بىرلىگىن بۇزۋدان شىعادى.

اللانىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرى.

اللا تاعالانىڭ تۇلعالىق كورىنىسىنەن عالامنىڭ حيكمەتتەرىن، شەكسىز ارالۋاندىعىن تۇسىنەمىز. الەم كورىنىستەرىنىڭ شەكسىز الۋاندىعىنىڭ سەبەبى نەدە؟ ونىڭ سەبەبى اللانىڭ شەكسىز ەركىندىگى مەن قالاۋىندا جاتىر. بۇلار تۇلعالىق قاسيەتتەر. اللا تاعالا ءوزىنىڭ شەكسىز ەركى مەن قالاۋى بويىنشا شەكسىز الۋان تابيعات كورىنىستەرىن جاراتادى. اباي اللانىڭ باسقا دا تۇلعالىق قاسيەتتەرىن بەرەدى. ول وتىز سەگىزىنشى سوزىندە بىلاي دەيدى.

«اللا تاعالانىڭ سيپاتتارى: حايات ء(ومىر، تىرلىك), عىلىم، قۇدىرەت، باسار ء(تۇسىنۋ، ءبىلۋ، قابىلداۋ), سامىع (ەستۋشى، تىڭداۋشى), يرادا (تىلەك، ماقسات، قالاۋ), كالام ء(سوز، ءتىل), تاكين (تۋدىرۋ، جاساۋ، بار قىلۋ)». بۇل سەگىز سيپات قۇدايدىڭ تۇلعالىق كورىنىسىن بەرەدى. ياعني، جاراتۋشىدا تۇلعالىق قاسيەتتەر بولعاندىقتان، ونىڭ جاراتقاندارىندا دا تۇلعالىق قاسيەتتەر بار. الەمدەگى بارلىق جان يەلەرىنىڭ تۇلعالىق قاسيەتتەرى اللادان شىعادى. اللا تاعالا تۇلعا بولعاندىقتان، ونىڭ جاراتقاندارىنىڭ بارلىعى دا تۇلعالار.

تۇلعانىڭ نەگىزگى بەلگىسى ەرىك پەن قالاۋ بولىپ تابىلادى. جان شەكسىز بولعاندىقتان، ونىڭ ەركى مەن قالاۋى دا شەكسىز. سوندىقتان، الەمدەگى تۇلعالار شەكسىز، الەم كورىنىسى دە شەكسىز. ومىردە بىردەي جان يەسىنىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى ءبىر اعاشتىڭ جاپىراقتارىنان دا تياناقپەن قاراعان ادام ايىرماشىلىقتار تابادى. وسىلاي الەم قۇبىلىستارىنىڭ سان الۋاندىعى تۋىپ، ولار قوزعالىس ارقىلى ءومىردى تۋدىرادى. ءومىر دەگەنىمىز وسى سانسىز كوپ تۇلعالاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى.

الەم زاڭدىلىعىن قۇداي جاساعانىمەن، ول بۇل زاڭدىلىقتان تىس جانە وعان ارالاسپايدى. اباي بۇل تۋرالى «اۋرۋدى جاراتقان قۇداي، بىراق، اۋىرتقان قۇداي ەمەس» دەيدى. بولمىستىڭ ادىلەت زاڭدىلىعى بويىنشا ءوز ەركىمەن جاساعان ارەكەتى ءۇشىن جان سىباعاسىن، ياعني قارىمتاسىن الادى. قۇداي شەكسىز راحىمدى جانە مەيىرىمدى بولعاندىقتان، ول جاننىڭ ەركىن شەكتەمەي، ارەكەتىنە تولىق ەرىك بەرەدى.

اباي كورسەتكەن بولمىستىڭ بىرلىگىن ۇمىتقان كەزدە ءتۇرلى اعىمداردىڭ تارتىسى باستالادى. وسىلاي بۇگىنگى دىنارالىق قايشىلىقتاردىڭ نەگىزگى سەبەبىن كورەمىز. سوندىقتان، تاڭىرشىلدىك مەن يسلامنىڭ اراسىنداعى الاۋسىزدىقتى باسۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى بولمىستى دۇرىس ءتۇسىنىپ، ونىڭ بىرلىگىن قابىلداي ءبىلۋىمىز كەرەك. سەبەبى، بۇل بارلىق قايشىلىقتاردى شەشۋ جولى بولىپ تابىلادى.

تاڭىرشىلدىك پەن يسلام قايشىلىقتارىن شەشۋ جولىنا ءبىر توپ ماقالا دايىندالدى. كەلەسى تاقىرىپ وسىنىڭ جالعاسى بولادى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz