جەر ءبىتىپ سۋ اققالى، سوناۋ ىقىلىم زامانداردان بەرى ادامزات بالاسى تابيعاتتىڭ بەرگەن مول سىيلىعى - دالانىڭ تاعى اڭدارىن ءوز قاجەتتىلىكتەرىنە پايدالانىپ كەلەدى. ولار كوپ ۋاقىتقا دەيىن بۇل بايلىقتىڭ شەگى تاۋسىلماس مول قورى بار دەپ ەسەپتەدى. الايدا ونىڭ دا
قورىنىڭ ازاياتىن، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىنىڭ كوزدەرىنىڭ تاۋسىلاتىن دا كۇنى بار ەكەن. كەيبىر دەرەكتەرگە كوز سالىپ قارايتىن بولساق، كوپتەگەن جان-جانۋارلاردىڭ جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتكەنىنە بىرنەشە جۇزدەگەن جىلدار ءوتىپتى. ادەبيەتتەردە بۇدان بىرنەشە مىڭ جىل بۇرىن
ەسەپسىز اۋلاۋدىڭ ناتيجەسىندە كازىر ءبىز ەستىپ بىلمەگەن، كورمەگەن حايۋاناتتاردىڭ جوق بولىپ كەتكەندىگى جايلى جازىلادى. عالىمداردىڭ ايتۋى بويىنشا 1600 جىلدان بەرى ءسۇت قورەكتىلەردىڭ 75 پروتسەنتتەن استام تۇرلەرىنىڭ جانە قۇستاردىڭ 86 پروتسەنتىنىڭ جەر بەتىنەن
جويىلىپ كەتۋىنە ادامدار سەبەپشى بولىپتى. بۇلاردى ەندى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس. تابيعاتتىڭ ورنى تولماس ويسىراۋى دەگەن وسى. ال «تابيعاتتى باعىندىرامىز» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، ورماندى جەرلەردى بالتامەن شابۋ،
قۇنارلى جەرلەردى تەحنيكامەن جىرتۋدىڭ دا زيانى بولماي قالعان جوق. ءبىزدىڭ قازاقستاندا تىڭ يگەرۋ كەزىندە قانشاما جەر جىرتىلدى. ونىڭ دا كەزىندە تابيعاتتىڭ وزگەرۋىنە، ونى مەكەندەگەن اڭ-قۇستاردىڭ ازايۋىنا، باسقا جاققا قونىس اۋدارۋىنا اسەرى بولدى.

جەر ءبىتىپ سۋ اققالى، سوناۋ ىقىلىم زامانداردان بەرى ادامزات بالاسى تابيعاتتىڭ بەرگەن مول سىيلىعى - دالانىڭ تاعى اڭدارىن ءوز قاجەتتىلىكتەرىنە پايدالانىپ كەلەدى. ولار كوپ ۋاقىتقا دەيىن بۇل بايلىقتىڭ شەگى تاۋسىلماس مول قورى بار دەپ ەسەپتەدى. الايدا ونىڭ دا
قورىنىڭ ازاياتىن، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىنىڭ كوزدەرىنىڭ تاۋسىلاتىن دا كۇنى بار ەكەن. كەيبىر دەرەكتەرگە كوز سالىپ قارايتىن بولساق، كوپتەگەن جان-جانۋارلاردىڭ جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتكەنىنە بىرنەشە جۇزدەگەن جىلدار ءوتىپتى. ادەبيەتتەردە بۇدان بىرنەشە مىڭ جىل بۇرىن
ەسەپسىز اۋلاۋدىڭ ناتيجەسىندە كازىر ءبىز ەستىپ بىلمەگەن، كورمەگەن حايۋاناتتاردىڭ جوق بولىپ كەتكەندىگى جايلى جازىلادى. عالىمداردىڭ ايتۋى بويىنشا 1600 جىلدان بەرى ءسۇت قورەكتىلەردىڭ 75 پروتسەنتتەن استام تۇرلەرىنىڭ جانە قۇستاردىڭ 86 پروتسەنتىنىڭ جەر بەتىنەن
جويىلىپ كەتۋىنە ادامدار سەبەپشى بولىپتى. بۇلاردى ەندى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس. تابيعاتتىڭ ورنى تولماس ويسىراۋى دەگەن وسى. ال «تابيعاتتى باعىندىرامىز» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، ورماندى جەرلەردى بالتامەن شابۋ،
قۇنارلى جەرلەردى تەحنيكامەن جىرتۋدىڭ دا زيانى بولماي قالعان جوق. ءبىزدىڭ قازاقستاندا تىڭ يگەرۋ كەزىندە قانشاما جەر جىرتىلدى. ونىڭ دا كەزىندە تابيعاتتىڭ وزگەرۋىنە، ونى مەكەندەگەن اڭ-قۇستاردىڭ ازايۋىنا، باسقا جاققا قونىس اۋدارۋىنا اسەرى بولدى.
وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ ازايۋى دۇنيەجۇزى عالىمدارىن، جاناشىر جۇرتشىلىقتى ۇنەمى تولعاندىرۋمەن كەلەدى. وسىعان بايلانىستى ولاردى ساقتاپ، قورعاپ قالۋ ءۇشىن 1966 جىلى «قىزىل كىتاپ» جارىق كورىپ ەدى. جويىلىپ كەتۋ قاۋپى بار جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر
وسى كىتاپقا تىركەلىپ قامقورلىققا الىناتىن بولدى. 1974 جىلى كسرو «قىزىل كىتابى»، 1977 جىلدان باستاپ قازاقستاندا «قىزىل كىتاپ» ۇيىمداستىرىلدى. وعان رەسپۋبليكامىزدا سيرەك كەزدەسەتىن جانە جويىلىپ كەتۋ قاۋپىندەگى جانۋارلاردان ءسۇت قورەكتىلەردىڭ 31-ءى، قۇستاردىڭ 43, باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ 8, قوسمەكەندىلەردىڭ 1 جانە بالىقتىڭ 4 ءتۇرى تىركەلگەن ەدى. الايدا مۇنداي سيرەك اڭداردى تەك «قىزىل كىتاپقا» تىركەپ قويۋدان ەشتەڭە شىقپايتىنى بەلگىلى. سوندىقتان قورىقتار ۇيىمداستىرۋ، ول جەردەگى اڭ-قۇستاردى مازالاماۋ، ءوسىپ- ونۋىنە ەركىندىك، مۇمكىندىك جاساۋ عانا جاقسى جاعداي تۋعىزادى.
ءبىزدىڭ ولكەمىزدە دە وسى ماقساتتا قۇرىلعان بىرنەشە قورىقتار مەن قاۋمالدار (زاكازنيكتەر) بار. بۇل قورىقتاردىڭ قۇرىلۋى جەر قويناۋىنداعى قازبا بايلىقتارعا وتە باي ماڭعىستاۋ جەرى ءۇشىن ءتيىمدى بولاتىن. ويتكەنى ءدال وسى قورىقتاردى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى عانا
اڭداردى، قۇستاردى، وسىمدىكتەردى ساقتاپ قالۋعا بولاتىن. وعان كەزىندە وبلىستىڭ باسشىلارى دا، اۋدان، سوۆحوزداردىڭ جەتەكشىلەرى دە وڭ كوزبەن قاراپ، جاڭادان قۇرىلعان قورىقتاردى تەحنيكامەن، قىزمەتكەرلەرمەن قامتۋدا كوپ كومەك كورسەتتى. اسىرەسە وبلىستىڭ
تابيعات قورعاۋ سالاسىندا 27 جىلدان استام ۋاقىت باسشىلىق جۇمىستا بولعان قودانوۆ وڭعارباي شاڭدىگەرەيۇلىنىڭ ەڭبەگى ەرەكشە بولدى. ولكەدە قۇرىلعان بارلىق قورىقتار سونىڭ ەڭبەگىنىڭ، تىنىمسىز ىزدەنىسىنىڭ ارقاسىندا ىسكە استى دەسەك ارتىق ايتقاندىق، اسىرە
ماداقتاۋشىلىق بولمايدى. ماڭعىستاۋ توپىراعىندا تۋىپ ءوسىپ، ءوزىنىڭ بار بىلىگىن دە، ءبىلىمىن دە وسى ءبىر تابيعاتتىڭ بايلىعىنا ارناعان وڭعارباي تالاي ءتۇندى ۇيقىسىز وتكىزدى. ويتكەنى تابيعاتقا جىرتقىشتىقپەن قارايتىن براكونەرلەرمەن تىنىمسىز كۇرەسۋگە،
تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى. ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى عىلىمي قىزمەتكەرلەرمەن، اڭدار ءىسىن جۇرگىزۋشىلەرمەن كەرىلىپ جاتقان ۇلان بايتاق ولكەنىڭ قانشاما جەرىن ارالامادى دەيسىڭ. سول تىنىمسىز، ۇيقىسىز جۇمىستاردىڭ قايتارىمى -
اڭداردىڭ كوكتەم كەزىندە تولدەرىن ەرتىپ جىل سايىن وسە تۇسكەنىن كورىپ مارتەبەسى وسەتىن.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگەن، ازايىپ بارا جاتقان اڭداردىڭ 60 پروتسەنتىنىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ساقتالعانىن ەسكەرسەك، وسى جۇمىستاردا وڭعاربايدىڭ وزىندىك قولتاڭباسى قالعانىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. تابيعات جاناشىرىمەن كەزدەسىپ تۋعان توپىراعىمىزداعى انداردىڭ، قۇستاردىڭ ساقتالۋى جونىندە سۇراعانىمىزدا وڭعارباي شاڭدىگەرەيۇلى تومەندەگى اڭگىمەنى ايتىپ ەدى. تابيعات رەسۋرستارى - حالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ قاينار كوزى. سۋ، جەر، ورمان،
ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەرىن وندىرۋدە شەشۋشى رول اتقارادى. تۋعان تابيعاتىمىزدى شاما كەلسە بۇلدىرمەي سول كۇيىندە كەيىنگى ۇرپاققا مۇرا قىلىپ قالدىرۋ بىزدەردىڭ اسىل پارىزىمىز بولىپ تابىلادى. وسىعان بايلانىستى
تابيعاتتى قورعاۋ باعىتىندا ىستەلەر جۇمىستار از ەمەس. ءبىزدىڭ نەگىزگى تىرشىلىگىمىز ءوزىمىزدى قورشاعان ورتاعا، تابيعاتىمىزعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگى كىم-كىمگە بولسا دا ايان.
وسىلاردىڭ ىشىندە جانۋارلار جانە وسىمدىكتەر دۇنيەسىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ماڭعىستاۋ وبلىسى ءوزىنىڭ تابيعي بايلىعىمەن كۇللى الەمگە بەلگىلى ەكەندىگىن كەز كەلگەن كوزى قاراقتى ادام بىلەدى. ولكەمىز تەك جەر استى قازبا بايلىقتارىمەن عانا شەكتەلمەيدى.
بۇل جەردە جان-جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسىنىڭ دە مول قورى بار. سونىمەن قاتار ەرەكشە ءبولىپ ايتاتىن ءبىر جاي - رەسپۋبليكامىزدىڭ باسقا ايماقتارىنا قاراعاندا بىزدە اڭدار مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسى تۇرلەرىنىڭ بارلىعى دا دۇرىس ساقتالعان. وسى بايلىقتاردى
باعالاۋ، ونى دۇرىس پايدالانۋ جانە قورعاۋ، ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرۋ وسى تاڭداعى تابيعات قورعاۋ سالاسىندا قىزمەت اتقارىپ وتىرعان مەكەمەلەر مەن مامانداردىڭ باستى ماقساتى جانە ولارعا جۇكتەلگەن ەڭ جوعارعى جاۋاپكەرشىلىك ەكەندىگىن ەسىمىزدەن
شىعارماۋىمىز كەرەك.
ولكەمىز ەلىمىزدىڭ باسقا ايماقتارىمەن سالىستىرىپ قاراعاندا وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن كوزگە تۇسەدى. تۇبەگىمىزدى قورشاپ كاسپي تەڭىزى جاتىر، كوپتەگەن جەرلەرىمىز دالالىق، قۇمدى، سورلى، تاۋ-تاستى بولىپ كەلەدى، حالىقتىڭ قونىستانۋى دا سيرەك. جاز ايلارى اپتاپتى،
ىستىق قىس ايلارى جەلدى، شىمىر ايازدى بولىپ كەلەدى. وبلىس كولەمىنىڭ 13 ملن، 720 مىڭ گا جەرى اڭ قۇستاردىڭ مەكەندەيتىن ايماعىنا جاتادى. وسى ايماقتاردا ءبىزدىڭ تابيعاتىمىزعا بەيىمدەلگەن جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسى تىرشىلىك ەتەدى. ولاردىڭ
ىشىندە سۇتقورەكتىلەردىڭ 51, قۇستاردىڭ 350-گە جۋىق، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ 15-كە جۋىق، بالىقتىڭ 130-عا جۋىق تۇرلەرىنىڭ كەزدەسەتىنىن ايتا الامىز. بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ باعالى، قۇندى اڭدارعا جابايى ءۇستىرت قويى (مۋفلون), قاراقۇيرىق قۇلان، كيىك، قابان، قاراقال، سابانشى، الا كۇزەن، الا جەرتەسەر، يت ايۋ، قارا كىرپى، شاعىل مىسىعى جاتادى.
قۇستاردان: اققۋ، قوقي قاز، جەك، دۋاداق، بۇركىت تۇرلەرى، اققۇيرىقتى، جەز قۇيرىقتى سۋ بۇركىتتەرى، جۇرتشى، دالا قىرانى، جىلان جەگىش، يتەلگى، قاراباۋىر، بۇلدىرىق، قۇتان تۇرلەرى، ۇكى، جورعا دۋاداق، شۇرەگەي، جىلقىشى، كەڭ ماڭداي ت.س.س. تۇرلەرىن اتاۋعا بولادى.
سونىمەن قاتار وبلىسىمىزدىڭ جەرىندە قازاقستان قىزىل كىتابىنا كىرگىزىلگەن اڭ قۇستاردىڭ 60 پروتسەنتكە جۋىعى كەزدەسەتىنى قۋانارلىق جاعداي ەكەنىن اشىپ ايتۋ كەرەك. بۇل سونىمەن قاتار ونىڭ ءاربىر تۇرعىنىنان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن، وسى ءبىر
ايالى تابيعاتتى ساقتاي ءبىلۋ ءاربىر ادامنىڭ پارىزى ەكەندىگىن دە قاتەرىمىزگە بەرەدى. سوڭعى كەزەڭدەرى ولكەمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جەر استى بايلىقتارىنىڭ اشىلىپ، ولاردىڭ كەڭ كولەمدە يگەرىلۋى جان-جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسىنە ايتارلىقتاي
زيانىن تيگىزىپ، سونىڭ اسەرىنەن كەيبىرەۋلەرىنىڭ كوزدەرىنىڭ ازايىپ بارا جاتقانىن دا جاسىرا المايمىز.
1973 جىلى ءبىزدىڭ ولكەمىز وبلىس بولىپ ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەردى. كوپ ۇزاماي-اق 1975 جىلى اڭداردى، قۇستاردى، وسىمدىكتەر دۇنيەسىن قورعاۋ باعىتىندا وبلىسىمىزدا العاشقى اڭشىلار ينسپەكتسياسى قۇرىلدى. 1980 جىلعا دەيىن بۇل مەكەمەگە بوندارەۆ ۆت، سيمونەنكو
ا.ۆ، اسانوۆ ك س سياقتى ازاماتتار باسشىلىق ەتتى. ارينە بەس جىل ىشىندە ءۇش ادامنىڭ كەلىپ، كەتۋى مەكەمەدە ايتارلىقتاي جۇمىستىڭ جۇرمەگەنىن كورسەتەدى. جاڭادان قۇرىلعان مەكەمەنىڭ ماقساتى - قاسكەرلەرمەن (براكونەرلەرمەن) كۇرەسۋ، ولارعا قارسى اكىمشىلىك نەمەسە قىلمىستىق ءىس قوزعاۋ، تابيعاتتى قورعاۋ زاڭدىلىقتارىنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ، اڭ اۋلاۋ ەرەجەسىنىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ەدى. سول كەزدەگى ەسەپ بويىنشا ماڭعىستاۋدا قاراقۇيرىق 1,2 مىڭداي، جابايى ءۇستىرت قويى (مۋفلون) 800-دەي بار دەپ ەسەپتەلىنەتىن. اتىراۋ وبلىسىنا قاراعان كەزىمىزدە ماڭعىستاۋداعى اڭ قورعاۋ قوعامىندا نە بارى 2 ادام عانا قىزمەت جاسايتىن. بۇل جاعدايدا بۇكىل ماڭعىستاۋدىڭ ايماعىن تولىق قامتىپ، قورعاۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى ءوز-وزىنەن بەلگىلى نارسە. ال جاڭادان قۇرىلعان وبلىستىق ينسپەكتسيا جۇمىسى 80-ءشى جىلداردىڭ اياعى مەن 90-شى جىلداردىڭ باسىندا وزىندىك ناتيجەسىن بەرە باستادى. 1991 جىلى اڭدارعا رەسپۋبليكالىق ساناق جۇرگىزىلدى. اۋە جولى ارقىلى جۇرگىزىلگەن ۇكىمەتتىك كوميسسيانىڭ ەسەبى بويىنشا وبلىسىمىزدا قاراقۇيرىق سانى 20 مىڭعا نەمەسە ودان بۇرىنعى ەسەپتەن 10 ەسە وسكەندىگى انىقتالدى. سول كەزدە بۇكىل ەلىمىز بويىنشا 40 مىڭداي قاراقۇيرىق بولسا، سونىڭ 50 پروتسەنتى ءبىزدىڭ ولكەگە تيەسىلى ەدى. ارقاردىڭ سانى 6 مىڭ بولىپ 6 ەسە، كيىك سانى 170 مىڭعا جەتكەندىگى بۇل جاڭادان اشىلعان ۇجىمنىڭ اتقارعان جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى، قول جەتكەن جەتىستىكتەرى بولاتىن. وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جارلىعىمەن ولكەدە تىنىشتىق ايماقتارىن (زونا پوكويا) بەلگىلەۋ، وبلىس كولەمىندە ايلىق قورعاۋ جۇمىستارىن وتكىزۋ، قوعامدىق، مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە كومەكتەر بەرۋ جونىندەگى جۇمىستار كوپ كومەگىن تيگىزدى.

قوعامدىق ينسپەكتسيادا 50-دەن استام ادام ەڭبەك ەتىپ، جۇمىستاعى جەتىستىكتەر مەن كەمشىلىكتەردى ورتالىق شتابتا اي سايىن قاداعالاپ وتىرۋ باستى نازاردا ۇستالدى. ءوز ىسىنە تۇسىنىستىكپەن قاراپ، تابيعات بايلىعىن ساقتاۋدا قوعامدىق ينسپەكتورلار رادچەنكو گ. گ،
لاۆرەنچۋك ي.س، شيشكو ا.ف، گولوۆانوۆ گ.ا. نەستەروۆ ا.ك، پارفەنوۆ ۆ.ي، شەرشنەۆ ن.م، مۇحامەداليەۆ م.ح سياقتى ازاماتتاردىڭ ەڭبەكتەرىن ايتۋعا بولادى. سونداي-اق جانۋارلار، وسىمدىكتەر الەمىن قورعاپ، ءوسىرىپ، ءوندىرۋ ءۇشىن ەرەكشە قورعاۋ ايماقتارىن ماڭعىستاۋ وبلىسى كولەمىندە ۇيىمداستىرىپ اشۋ ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىزدىڭ ءبىرى، ءتىپتى ارمانىمىز بولدى دەسەك تە بولادى. بىراق بۇل ماسەلەلەردى شەشۋ وپ-وڭاي بولمايتىن. جوعارى جاقتىڭ، ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن عانا ورىندالاتىن جۇمىستار ەدى. ويتكەنى ەرەكشە قورعاۋ ايماقتارىن اشۋ ءۇشىن الدىمەن جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىنىڭ كەلىسىمى، شەشىمى كەرەك. ءتيىستى قۇجاتتاردى دايىنداۋدا سوۆحوز باسشىلارى، اۋىلدىق، اۋداندىق، وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ شەشىمدەرىن شىعارتۋ سياقتى ساتىلى جۇمىستاردى ورىنداۋ دا وڭايعا تۇسپەگەن بولاتىن. بۇرىن قازاقستاننىڭ باسقا ايماقتارىنداعى قورىقتاردى، زاكازنيكتەردى (قاۋمالداردى) الگىندەي بىرنەشە ساتىلى ورگانداردىڭ شەشىمىن الىپ قۇرۋ ءۇشىن 10-15 جىل مەرزىم ۋاقىت كەتەتىنىن سول كەزدەگى مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى ءبىزدىڭ باسقارمانىڭ قىزمەتكەرلەرى ايتاتىن. ول راس تا ەدى. ويتكەنى قورىق اشۋ ءۇشىن قۇجاتتاردى جيناۋ كوپ قيىنشىلىق كەلتىرەتىن. بولاشاق قورىققا قاراجات تابۋ، جەردىڭ پايدالانۋ تارتىبىنە كەلىسۋ (جەر بولىمدەرى مەن ونىڭ يەلەرىمەن), ەرەكشە قورعاۋ ايماقتارىنىڭ قاجەتتىلىگىن دالەلدەۋ، اڭ-قۇستاردىڭ ءوسىپ ونەتىن جەرلەرىنىڭ شەكارا، كولەمدەرىن انىقتاۋ، قورعاۋ ايماقتارىن تاڭداۋدىڭ تابيعي، عىلىمي، تەحنيكالىق، ەكونوميكالىق نەگىزدەمەلەرىن ساۋاتتىلىقپەن دايىنداۋ سياقتى جاۋاپكەرشىلىگى ۇلكەن جۇمىستاردى اتقارۋ وڭاي ەمەس ەدى. ال وسىلاردىڭ ءبارىن دايىنداپ ونى ۇكىمەتكە وتكىزىپ، كەلىسىمىن الۋ ءوز الدىنا الىنباس كەدەرگى بولاتىن. بىراق ءبىز قولعا العان ءىسىمىزدى ورىنداۋ ءۇشىن ايانىپ قالمادىق. تىنىمسىز ىزدەنىس، مىگىرسىز جۇمىس اقىرى ءوز ناتيجەسىن بەردى. 1982 جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ ون ەكىنشى جۇلدىزىنداعى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ № 500-ءشى قاۋلىسىمەن ءبىزدىڭ وبلىسىمىزدا العاش رەت اقتاۋ-بوزاشى مەملەكەتتىك تابيعي زوولوگيالىق زاكازنيگى (قاۋمالى) قۇرىلدى. بۇل تۇپقاراعان اۋدانى كولەمىنەن ەمبى، جالبارت، بولەكتاۋتاۋلارىن، كاسپي تەڭىزى جاعالاۋى بولىكتەرىن الىپ جاتقان كەڭ ايماقتى قامتىدى. مۋفلون، قاراقۇيرىق، كيىك، قاراقال، اققۋ، قوقيقاز، سابانشى ت.س. سياقتى كوزى جوعالىپ بارا جاتقان اڭدار مەن قۇستاردى، وسىمدىكتەر دۇنيەسىن قورعاۋ ماقساتىندا قۇرىلعان رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار، 170 مىڭ گا جەردى الىپ جاتقان ەرەكشە قورعاۋ ايماعى بولاتىن. بۇل جەردە اڭ-قۇس اۋلاۋعا تولىقتاي تىيىم سالىندى. جاڭادان اشىلعان قورىققا ارنايى كولىكتەر، 8 ادامنان تۇراتىن قىزمەتكەرلەر ءبولىندى. قورىق اشىلىپ ىسكە كىرىسكەننەن كەيىنگى جەتىستىكتەردى كوزىمىزبەن كورگەنىمىز قۋانارلىق جاي ەدى. سول كەزەڭدەردە رەسپۋبليكالىق عىلىم اكادەمياسىنا، زوولوگيا ينستيتۋتىنا التى جىلدىڭ ۇستىندە جازعان وتىنىشتەرىمىز بەن قاجەتتىلىكتى دالەلدەۋ ناتيجەسىندە 1992 جىلدىڭ اياعىندا 1832 جىلدان كوزى جوعالعان قۇلان ماڭعىستاۋعا قايتا ورالدى. بارساكەلمەس مەملەكەتتىك قورىعىنان 32 باس قۇلان اكەلىندى. ءسويتىپ وبلىس كولەمىندە باعالى اڭنىڭ جاڭا 51-ءشى ءتۇرى قوسىلعانى ءبىزدىڭ جەتىستىكتەرىمىزدىڭ ءبىرى بولاتىن. بۇرىنعى اتا-بابالارى مەكەندەگەن ماڭعىستاۋ جەرىن قۇلاندار جاتسىنبادى، تەز ۇيرەنىپ جەرسىنىپ كەتتى. 1997 جىلدارى بوزاشى بەتىندە ولاردىڭ
سانى 132 باسقا جەتتى. ولار كەز كەلگەن ادامنىڭ كوز قۋانىشىنا اينالعان جەرىمىزدىڭ ءسانى بولاتىن.
1984 جىلى 12 شىلدەدە ۇكىمەتىمىزدىڭ № 294-ءشى قاۋلىسىمەن (ول كەزدە مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.ءا.نازارباەۆ بولاتىن) قاراعيا اۋدانىنان ءۇستىرت مەملەكەتتىك تابيعي قورىعى قۇرىلدى. بۇل 223,3 گا جەر كولەمىن قامتىعان ءۇستىرت بويىنداعى ەرەكشە قورعاۋ ايماعىنا اينالعان، قازاقستانداعى جەتىنشى قورىق ەدى. ءۇستىرت مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىنىڭ نەگىزگى مىندەتى - وڭتۇستىك-باتىس ءۇستىرتتىڭ تەڭدەسى جوق تاماشا تابيعاتىن قورعاۋ، قالىپتاسقان تابيعي كومپلەكستەردى قايماعى بۇزىلماعان كۇيدە ساقتاپ، وسىمدىكتەر مەن جان-جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ تابيعي تۇردە ءونىپ وسۋىنە قاجەتتى جاعداي جاساۋ، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ، تابيعاتتى قورعاۋ شارالارىنىڭ عىلىمي نەگىزدەرىن ازىرلەۋ، ونى ءىس جۇزىنە اسىرۋ جانە جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا تابيعات قورعاۋ جۇمىستارىنىڭ ماڭىزى تۋرالى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بولاتىن. قورىق قاراعيا اۋدانىنىڭ شىعىس بەتىندە ورنالاسقان. وندا ماڭعىستاۋ ولكەسىندە كەزدەسەتىن تابيعي كومپلەكستەردىڭ بارلىعى شوعىرلانعان. مۇندا تاۋ دا، قىر دا، تىك قۇلاما جارلار دا، ايدىن سورلار دا، سىلدىراپ اققان بۇلاقتار دا، ۇساق-ۇساق كولشىكتەر دە، سۋى تۇششى قۇدىقتار دا بار. بۇل تابيعاتتىڭ ەرەكشە ءبىر جومارت سىيلىعى. وسىندا وسىمدىكتەردىڭ 300-گە، قۇستاردىڭ 120-عا، سۇتقورەكتىلەردىڭ 30-عا جۋىق، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردىڭ 15 تۇرلەرىن كەزدەستىرەمىز. قورىق ءشولدى ايماقتا ورنالاسقان، تابيعي
كليماتتىق جاعدايى قاتال بولىپ كەلەدى. وسى تابيعاتقا ۇيرەنگەن جان-جانۋارلار، وسىمدىكتەر الەمى ءومىر سۇرەدى. اشىپ ايتىپ كەتەتىن ءبىر نارسە قورىقتىڭ ورنالاسقان جەرى ونىڭ مەنشىگى بولىپ تابىلادى. ونىڭ سول كەزدەگى ەراليەۆ سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى جۇنىبەكوۆ امان سياقتى ازاماتتىڭ تابيعاتقا جاناشىرلىق كوزقاراسى، قامقورلىعى ارقاسىندا ىسكە اسقانىن ىستىق ىقىلاسپەن ەسكە الامىز. سونداي-اق قاراعيا اۋدانى باسشىلارىنىڭ، وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى توراعاسى ۆ.د.گورشەنيننىڭ كومەگى كوپ بولدى. ولار ءبىزدىڭ پىكىرلەرىمىزدى قولداي وتىرىپ، قورىقتىڭ قۇرىلۋىنا، ورنالاسقان جەردىڭ قورىق مەنشىگىندە قالۋىنا ات سالىستى. وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ح.ا.احتانوۆ باستاعان كوميسسيانىڭ ءادىل شەشىمى، بىزگە كورسەتكەن زور كومەگى ەدى. ول كەزدە جەردى باسقا مەكەمەگە مەنشىككە بەرۋ وتە قيىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولاتىن. جاڭادان قۇرىلعان قورىققا ارنايى كولىكتەر ءبولىندى، 40-قا جۋىق قىزمەتكەرلەر بەرىلدى.
قورىقتىڭ قۇرامىنا; كەندىرلى، باسقاراعان، قاراجار، تاسوتكەل، قارامايا، تابان اتا، قارىنجارىق، ونەرە، كوگەسەم، ايماناششى تاعى باسقا ايماقتار كىرگەن بولاتىن. قورىقتىڭ ورتالىعىن جاڭاوزەن قالاسىندا ورنالاستىرۋعا تۋرا كەلدى. ويتكەنى قىزمەتكەرلەر
وتىراتىن بولمەلەر، عىلىمي قىزمەتكەرلەرگە ارنالعان لابوروتوريا، قارۋ-جاراق ساقتايتىن، اۆتوكولىكتەرگە، باسقا دا تەحنيكالارعا ارنالعان گاراجداردىڭ بولۋى كەرەك ەدى. ءۇستىرت تابيعي قورىعىنىڭ قورعاۋ ايماقتارىنىڭ قاشىقتىعى 250 شاقىرىمعا جۋىق ەدى.
قورىقتى قورعاۋدى كولىكتەرمەن جۇرمەلى تۇردە ءۇش باعىتتا ۇيىمداستىرۋعا تۋرا كەلدى. بۇعان قاراجار، باسقاراعان، كەندىرلى، ونەرە ت.ب. ايماقتار كىردى. الىستان مۇنارتىپ كورىنىپ تۇراتىن، ارقارلاردىڭ ۇياسى دەپ ايتۋعا بولاتىن قارامايا تاۋى قورىقتىڭ سولتۇستىك بولىگىنىڭ ورتا تۇسىندا ورنالاسقان. شىعىستان باتىسقا قاراي ۇزىندىعى 15 شاقىرىمداي، ەنى ەكى شاقىرىمداي قىرات. وسى قارامايا قىراتىنىڭ سولتۇستىگى - تاباناتا، شىعىسى - كوگەسەم، وڭتۇستىگى كەندىرلى دەپ اتالاتىن وڭتۇستىك-باتىس ءۇستىرت جەرلەرىنىڭ شىڭدارىمەن قورشالعان. ال باتىس جاعىنان قارىنجارىق قۇمى وتەدى. قارامايا قىراتىنىڭ تەك باتىس ەتەگىنەن باسقا جاعى كەندىرلىنىڭ سورىمەن جالعاسادى. بۇل قىراتتىڭ قارامايا دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى الىستان قاراعانداعى سىرتقى كەلبەتىنە ءدال كەلەتىندەي. ياعني، الىستان كورىنگەندە قوڭىردان گورى قارالىعى باسىم قارامايا ءتارىزدى. كوك مۇنار ورتاسىنان وركەشتەنىپ كورىنىپ تۇرادى. بۇل ونىڭ تەك سىرتقى كورىنىسى عانا. ال قىراتتىڭ ىشكى كورىنىسى ءتىپتى تاماشا. ونى ەرىنبەي، زەر سالىپ قاراساڭىز كوزىڭىز جەتەدى. وزگە جەرلەرگە ۇقسامايتىندىعىمەن كىم-كىمدى دە وزىنە ەلىتە تارتىپ، وزگەشە اسەر قالدىرادى. ەرتەگىلەر ەلىنە كەلگەندەي، بولماسا باسقا ءبىر پلانەتادا جۇرگەندەي بولاسىز. ءتىپتى بۇل جەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ وتە قيىن. ءبىر وكىنىشتىسى وسى جەردى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە قارامايا قىراتىنىڭ ادام تاڭقالارلىق ادەمىلىگى تۋرالى دەرەكتەر وتە از. وسى قىراتتىڭ ىشىندە ونعا جۋىق اششى بۇلاقتار بار. اينالاسىنا قالىڭ قامىس، جىڭعىل، سوراڭ، ت.ب شوپتەر وسكەن. ارقارلاردىڭ، قاراقۇيرىقتىڭ نەگىزگى تۇراعى دا وسى جەر. سونىمەن قاتار قاسقىرلاردىڭ مەكەنى بولىپ تا
تابىلادى.

ونەرە ءۇستىرت مەملەكەتتىك قورىعىنىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىندا ورنالاسقان ماڭعىستاۋداعى ەڭ ءىرى بۇلاقتاردىڭ ءبىرى. بۇلاقتىڭ شىعىسى مەن وڭتۇستىگىن وڭتۇستىك-باتىس ءۇستىرتتىڭ شىڭى اينالدىرا قورشاپ تۇر. ال باتىس بەتىندە قارىنجارىق-ساقسورقانىڭ، سولتۇستىگىندە كەندىرلىنىڭ سورى ورنالاسقان. ونەرەدەن ونەتىن بۇلاق سۋى وسى سورعا كەلىپ قۇيادى. بۇل بۇلاقتىڭ سۋى اششى، حيميالىق قۇرامى جاعىنان كاسپي تەڭىزىنىڭ سۋىمەن بىردەي. ءۇستىرت مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرىنىڭ زەرتتەۋ ناتيجەسى بويىنشا، بۇلاقتان تاۋلىگىنە 18 مىڭ شارشى مەتردەي سۋ ونەدى. بۇلاقتىڭ اعىسى الدىنان بوگەت سالىنىپ، وعان ديامەترى 40سم ەكى قۇبىر ورناتىلعان. قۇبىردان شىققان سۋ 4 مەتردەي تومەنگە قۇلاپ، سارقىراما تارىزدەس كورىنىس بەرەدى. بۇلاق جەر بەتىنە بۇلكىلدەپ شىعىپ جاتقان بىرنەشە بولەك كولشىكتەردەن باستاۋ الادى. حالىق اراسىندا كاسپي تەڭىزى مەن ارال تەڭىزى اراسىندا جەر استى بايلانىسى بار دەگەن اڭىز ەرتەدەن ايتىلادى. ال كەيبىر زەرتتەۋشىلەر وسى اڭىزدى جوققا شىعارماي وعان قولداۋ كورسەتىپ، ونەرەدەن شىعىپ جاتقان بۇلاق كوزى ءوز باستاۋىن سول بايلانىستان الىپ جاتقان بولار دەگەن بولجامداردى قولداپ، دالەلدەمەك بە بولعان. جالپى ونەرە بۇلاعى ماڭعىستاۋ جەرىنىڭ تابيعاتتان تۋىنداعان ءبىر عاجابى ەكەندىگىنە ەشكىم دە كۇمان كەلتىرە المايدى. ءۇستىرت تابيعي قورىعىنىڭ جۇمىسىن العا اپارۋدا وسى قورىقتىڭ العاشقى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، ۇزاق مەرزىم قىزمەت جاساعان ەدىگەەۆ حاسەننىڭ ەڭبەگىنىڭ ەرەكشە بولعانىن ايتۋ كەرەك. ول 90-شى جىلدارداعى قيىنشىلىق مەزگىلدەردە ۇجىم جۇمىسىن ۇيىمداستىرا ءبىلدى. سونىمەن قاتار قورىقتىڭ عىلىمي جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋدا، ونىڭ فاۋنا، فلوراسىن زەرتتەۋدە ۇلكەن جۇمىستار جۇرگىزگەن كونستانتين پلاحوۆ بولاتىن. قورىق باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولدى، كەيىن وسى ءبىر تاماشا ءبىلىمپاز جىگىت الماتىعا زوولوگيا ينستيتۋتىنا اۋىستى. 1986 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ ءۇشىنشى جۇلدىزىندا ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن قاراعيا اۋدانى جانە تۇپقاراعان اۋدانى جەرلەرىنەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار 137,5 مىڭ گا جەردى قامتىعان قاراعيا-قاراكول مەملەكەتتىك تابيعي زوولوگيالىق زاكازنيگى (قاۋمالى) قۇرىلدى. ول قاراعيا تاۋلارىن، قاراعيا ويپاتىن، سور باتىر، قاراكول تاعى باسقا
ايماقتاردى الىپ جاتىر. مۇنداعى ماقسات وسى وڭىردەگى كوزى ازايىپ بارا جاتقان مۋفلون، قاراقۇيرىق، قاراقال، الا كۇزەن، جەك، اققۋ، قوقيقاز، قاراباۋىر، يتەلگى، بۇركىتتىڭ تۇرلەرىنىڭ ساقتالۋىنا، ونىڭ كوبەيۋىنە مۇمكىندىكتەر جاساۋ بولاتىن. زاكازنيك ەلدى مەكەندەر اراسىندا ورنالاسقاندىقتان قورعاۋ ادىستەرى جۇرمەلى تۇردە تەكسەرۋ ارقىلى جۇرگىزىلدى. جۇمىس ناتيجەسىن بەرىپ، اڭ-قۇستاردىڭ سانى بىرتە-بىرتە كوبەيە باستادى. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدى تەكسەرۋگە مينيسترلىكتەن كەلگەن ا.د.كارگوپولوۆ باستاعان كوميسسيا قالا تۇبىندەگى قاراعيا تاۋىنان ارقارلاردى، قاراعيا ويپاتىنان قاراقۇيرىقتاردىڭ ءۇيىرىنىڭ ءجيى كەزدەسكەنىن كورىپ تاڭ قالسا، قاراكولدەگى قۇستاردىڭ بىرنەشە ءتۇرىن، 15 مىڭعا جۋىق اققۋلاردىڭ قالا ماڭىندا قىستايتىندىعىن، وعان قالا تۇرعىندارىنىڭ جەم بەرەتىنىن كورىپ ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ ەدى. بۇل ولكەمىزدەگى جانۋارلار دۇنيەسىن قورعاۋ جۇمىستارىنىڭ ءوز مانىندە ەكەندىگىن كورسەتەدى. از عانا جىل ىشىندە ولكەمىزدە بىرنەشە قورىقتاردىڭ قۇرىلۋىندا، ولاردىڭ جاقسى كورسەتكىشتەرگە جەتۋىنە، جۇمىستىڭ دۇرىس ۇيىمداستىرىلۋىنا سول كەزدەگى مينيسترلەر
كەڭەسىندەگى ءبىزدىڭ باس باسقارمانىڭ باسشىلارى امىرعازى ءجۇمادىلوۆتىڭ، تولەگەن بايعوجاۇلى كوپباەۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى كوپ بولدى. باسقارماداعى ءبولىم باستىقتارى ۆيتالي سوتنيكوۆ، فلورا ارىنباەۆالار ماڭعىستاۋ جەرىندە اشىلار قورىقتاردىڭ ماقساتىن ءتۇسىنىپ، باعالاي ءبىلدى. ارينە جۇرتتىڭ ءبارى اۋليە ەمەس. قاراۋىڭداعى ادامداردىڭ ءوز جۇمىسىنا نەمقۇرايلى قارايتىندارى دا، تاپسىرىلعان ىستەردى ءاتۇستى اتقاراتىندار دا كەزدەسەدى. ءوتىپ كەتكەن جىلدار كازىر كوزىڭە ىستىق كورىنەدى. شارشاعان دا، ءبىر-بىرىمىزبەن رەنجىسكەن
ۋاقىتتارىمىز دا بولدى. بىراق قاي-قايسىمىز دا ونداي جاعدايلارعا تۇسىنىستىكپەن قارادىق. ەڭبەكتەرىمىزدى باعالاي بىلدىك، قاتار جۇرگەن جولداستارىمىزدىڭ قولدان كەلسە مارتەبەسىن كوتەرۋگە ۇمتىلدىق. اڭدار ءىسىن جۇرگىزۋشى پەتر ميرونوۆيچ لانكيننىڭ، اعا
ينسپەكتور ۆيكتور گەورگيەۆيچ راكيتيننىڭ، ينسپەكتور تۇگەلباي جۇمانازاروۆتىڭ ەرەكشە ەڭبەگىن تەك بىزدەر، جۇمىستاستارى عانا ەمەس، قالىڭ كوپشىلىك، ماڭعىستاۋ حالقى تۇگەل بىلەدى دەسەك وتىرىكشى بولمايتىنىمىز شىندىق. اسىرەسە ۆيكتور گەورگيەۆيچ راكيتيندى
ايتساڭىزشى. ونىڭ ولكە جەرىندەگى ءاربىر اڭ مەن قۇستى ءوز بالاسىنداي ماپەلەپ قورعاي بىلگەندىگى، قولى قارالى ادامدارعا كوڭىلشەكتىگىنىڭ جوقتىعى، كۇندى تۇنگە، ءتۇندى تاڭعا ۇرىپ تاۋ-تاستى كەزىپ جۇرەتىنى حالىق اراسىندا جىر بولىپ ايتىلاتىن. «راكيتين كەلىپتى» دەگەن
حابار ەستىلسە بولدى، ءتۇن جامىلىپ اڭ اۋلايتىندار ونىڭ كوزىنە كورىنبەۋگە تىرىساتىن. ويتكەنى ۆيكتور گەورگيەۆيچ ماڭعىستاۋدىڭ وي-قىرىن جەتىك بىلەتىن، «اڭشىسىماقتاردىڭ» قاي جەردە جۇرگەنىن قۇلاعىنا قۇداي سىبىرلاعانداي ءدوپ باساتىن. وسىنداي جۇمىستار ارقاسىندا قازاقستانداعى اڭ. قۇستاردىڭ 70%-كە جۋىعى ءبىزدىڭ وبلىسىمىزدا كەزدەسۋى، ساقتالۋى اڭ قورعاۋ مەكەمەسىنىڭ نەگىزگى جەتىستىكتەرى ەدى. اڭداردىڭ كوبەيۋى اسىرەسە 80-ءشى جىلداردىڭ اياعى مەن 90-شى جىلداردىڭ باسىندا انىق بايقالدى. سوڭعى كەزەڭدەرى ماڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ حايۋاناتتار دۇنيەسىنىڭ تابيعي شارۋاشىلىعىنا، ءارى ونىڭ تۇقىمدارىنىڭ اسىلدىعىنا كوپتەگەن شەتەلدىكتەردىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتا باستادى. وسىعان وراي وبلىستىڭ اڭ شارۋاشىلىعى سالاسىن دامىتۋعا ارنالعان جۇمىستار جۇرگىزىلە باستادى. العاشقى اڭشىلىق شارۋاشىلىعى ءۇشىن 1987-1990 جىلدار ارالىعىندا كەندىرلىدەن 19,0 مىڭ گا، قاراعيادان 20,0 مىڭ گا جەر ءبولىنىپ بەرىلدى. ءبىزدىڭ باسقارما 2005 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا سونىمەن قاتار اڭ اۋلايتىن القاپتاردى جەكە جانە
زاڭدى تۇلعالارعا ءبولىپ بەرۋمەن دە اينالىستى. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ 2005 جىلعى قاڭتاردىڭ ءبىرىنشى جۇلدىزىنداعى № 40-شى قاۋلىسىنا سايكەس بوستانقۇم، قاراتاۋ، قياقتى، كوكالقاپ-ساۋرا، اششىسور، قاراجامباس، جاعالاۋ، جەلتاۋ-كولەڭكەلى سياقتى ايماقتاردان كونكۋرس ەرەجەسىمەن زاڭدى تۇلعالارعا 813 مىڭ گا جەر ءبولىنىپ بەرىلدى.
كەندىرلى جانە قياقتى اڭ شارۋاشىلىقتارى «اقتاۋ ورمانى» مەملەكەتتىك قازىنالىق كاسىپورنىنا بەكىتىلىپ بەرىلگەن ەدى. الايدا بۇل مەكەمە وزىنە تيەسىلى مىندەتتەردى ورىنداي الماعاندىقتان تاراپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بولىنگەن ايماقتاردى ءتيىستى قۇجاتتارى بار ادامدارعا عانا اڭ اۋلاۋعا رۇقسات ەتىلدى. قىركۇيەك-جەلتوقسان ايلارىندا كوگەرشىن، كەپتەر، جابايى ۇيرەكتەر، قازدار، سۋ قۇزعىنى، شاۋكىلدەك، شىلدەردى اۋلاۋعا رۇقسات ەتىلسە، قويان، قارساق، تۇلكىلەردى 1 قاراشادان 15 اقپانعا دەيىن، سيرەك تە بولسا كەزدەسەتىن قاباندارعا قىركۇيەكتەن جەلتوقساننىڭ اياعىنا دەيىن اۋلاۋعا مۇمكىندىك بەرىلدى. اۋىل شارۋاشىلىعىنا وراسان زور زيان كەلتىرەتىن قاسقىر، ءشيبورىنى جىل بويى اۋلاۋعا بولاتىن ەدى. وبلىسىمىزدا اڭشىلار قوعامىنىڭ 3070-تەن استام مۇشەسى بولدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى اقتاۋ جانە جاڭاوزەن قالاسىنىڭ تۇرعىندارى، مالشىلاردىڭ كوبى اڭشىلىق قارۋمەن قامتاماسىز ەتىلگەن قوعامنىڭ مۇشەلەرى بولىپ تابىلادى. شەتەلدىك اڭشىلار العاش رەت 1990 جىلى رەسپۋبليكامىزدا قاراعاندى جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا بولدى. شەتەل ازاماتتارىنىڭ وبلىسىمىزعا العاش رەت كەلۋىنە بايلانىستى ولاردىڭ قوزعالىستارى، ءجۇرىس-تۇرىستارىنىڭ زاڭعا سايكەس بولۋىن IIب، پروكۋراتۋرا جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قىزمەتكەرلەرى قاداعالاپ وتىردى. ويتكەنى شەتەل ازاماتتارىنىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزگە اڭ اۋلاۋى بۇرىن بولماعان جاي ەكەنى بەلگىلى. اڭشىلىقتى ۇيىمداستىرۋدىڭ دۇنيەجۇزىلىك پرەزيدەنتى كريسس كلياينبيۋرگەر وزىمەن بىرگە جەتى ادامدى ەرتىپ كەلدى. ولار ەكى كۇن ىشىندە ۇكىمەتىمىزدىڭ بەرگەن رۇقساتى بويىنشا جەتى ارقاردى اتىپ الدى. ول كەزدە وبلىس كولەمىندە 6 مىڭعا جۋىق ارقار بار بولاتىن.
تورتكۇل دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە بولىپ كورگەن بۇل اڭشىلار وسىنشاما كوپ ارقاردىڭ ءبىر ايماقتا شوعىرلانعانىن كورمەگەنىن ايتىپ، تاڭدانىستارىن جاسىرماعان ەدى. قوناقتارمەن بىرگە جۇرگەن رەسپۋبليكا مينيسترلەر كەڭەسى جانىنداعى باس باسقارمانىڭ
باستىعى ۆالەري ۆيتالەۆيچ ساۆينوۆ ءبىزدىڭ اڭ قورعاۋ سالاسىنداعى قول جەتكەن جەتىستىكتەرىمىزگە، وسى شارانى جوعارى دارەجەدە ۇيىمداستىرا العانىمىز ءۇشىن ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، ءبىزدىڭ ۇجىمعا 4 ۋاز، 1 نيۆا اۆتوكولىكتەرىن ءبولدى. بۇل ارينە جۇمىسىمىزدىڭ ودان ءارى جۇرۋىنە، ەرەكشە قورعاۋ ايماقتارىن تولىق قاداعالاپ، قاسكەرلىكتىڭ جولىن كەسۋگە كوپ پايداسى ءتيدى. 1993 جىلى تۇڭعىش رەت وبلىس كولەمىندە كيىك اۋلاۋعا رۇقسات ەتىلدى. بەينەۋ اۋدانىندا كيىك اۋلاۋ بولىمشەسى جۇمىس جاسادى. ءتىپتى جەكە ادامدارعا دا رۇقسات بەرىلدى. وبلىستىڭ
دۇكەن سورەلەرىندە كيىك ەتى ساتىلىپ، حالىقتىڭ كەرەگىن قامتاماسىز ەتتى. بۇل ارينە ولكەمىزدە كيىك سانىنىڭ ءوسىپ 170 مىڭعا جەتكەن كەزى بولاتىن. سول كەزدە بوزاشى بەتتەگى اقشى، مىراۋ، تاس ورپا، ەرنازار قازىققا بارساڭ دا، ءۇستىرت ۇستىنە كوتەرىلسەڭ دە، قاراعيا،
تۇپقاراعان اۋدانى جەرلەرىنە بارساڭ دا ءۇيىر-ۇيىرىمەن جۇرگەن مىڭداعان كيىكتەردى كەزدەستىرەتىن ەدىڭ. تابيعاتتىڭ وسى ءبىر جان قۋانتارلىق ادەمى كورىنىسى مەرەيىڭدى وسىرە تۇسەتىن. شىركىن-اي، - دەپ ويلايسىڭ سوندا. ەگەر كەز كەلگەن ادام تابيعاتتىڭ وسى ءبىر
جومارت سىيلىعىنا جىرتقىشتىقپەن قاراماي، ايالى الاقانىن توسەي بىلسە قانشاما بايلىق ءوز داستارحانىنا ىرىس بولىپ قۇيىلار ەدى.
2001 جىلى ءساۋىردىڭ 25-ءشى جۇلدىزىندا ۇكىمەتتىك №382-ءشى قاۋلىسىمەن قاراعيا اۋدانىنان 1 ملن. 231 مىڭ گا جەردى قامتىعان وراسان ۇلكەن كەندىرلى-قاياسان مەملەكەتتىك قورىق ايماعى قۇرىلدى. بۇل كوزى ازايىپ بارا جاتقان، قىزىل كىتاپقا ەنگەن يتەلگى، جەك
دۋاداق، قاراباۋىر، جىلقىشى، ۇكى، بۇركىتتىڭ تۇرلەرى سياقتى قۇستاردى قورعاپ، ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قۇرىلعان ەدى. سونىمەن قاتار ونىڭ كەيبىر ايماقتارىندا جەك قۇسىن اۋلاۋعا شەتەل اڭشىلارىن شاقىرۋعا مۇمكىندىكتەر جاساۋ بولاتىن. ايماقتى قورعاۋ، شەتەل اڭشىلارىن
قابىلداۋ «وحوتزووپروم» مەكەمەسىنە جۇكتەلدى. سونىمەن قاتار وبلىستىق اڭ شارۋاشىلىعى سالاسىن بولاشاقتا دامىتۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيا كوزىن ىزدەۋ جۇمىسى دا قولعا الىندى. ءبىزدىڭ بۇل جۇمىسىمىزعا حالىقارالىق عىلىمي قوعامداستىقتار جانە شەتەلدىك
مەملەكەتتەر قىزىعۋشىلىق تۋعىزدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ № 131-ءشى «جورعا دۋاداقتار جۇمىرتقاسىن جيناۋ تۋرالى» قاۋلىسى شىعىپ، وسى كەندىرلى-قاياسان قورىق ايماعىنان دۋاداقتىڭ 50 جۇمىرتقاسى جينالدى. ولار ارنايى جىلجىمالى
ينكۋباتورعا سالىنىپ بالاپاندار شىعارىلىپ، شارتقا سايكەس الگى بالاپاندار بىرىككەن اراب ەميراتىنا جىبەرىلدى. وسى جۇمىستاردى ورىنداۋدا ءبىزدىڭ ۇجىمنىڭ ءبولىم باستىعى مۇحامبەت اياپبەرگەنوۆ، باس مامان نۇرلىحان يسمايلوۆ، وحوتزووپروم قىزمەتكەرى
جۇسىپبەرگەن قۇبىعۇلوۆ بار بىلىكتەرىن، تاجىريبەسىن ايامادى. اسىرەسە الماتىداعى زوولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى بوريس ميحايلوۆيچ گۋبيننىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى، ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى قاي ءىستىڭ دە وڭىنان شىعۋىنا كوپ كومەگىن تيگىزدى. وسى
ءبىر تەرەڭ ءبىلىمدى ازامات ءبىزدىڭ وبلىسىمىزدىڭ تابيعاتىنا، ونىڭ بايلىقتارىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ، ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىكپەن قاراعان ەدى. ماڭعىستاۋ توپىراعىنا بىرنەشە رەت كەلىپ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن بولاتىن.
ولكەمىزدەگى ەرەكشە قورعاۋ ايماعىنىڭ جالپى كولەمى 1 ملن. 762 مىڭ گا جەردى الىپ جاتىر. وسىنشاما ايماقتى قورعاپ، باقىلاۋ ءۇشىن بىرىككەن كەلىسىلگەن جوسپارلار جاسالدى. وعان ءىىب، كەدەنشىلەر، شەكاراشىلار، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرلەرىمەن بىرلەسە جۇمىس اتقارۋ ماسەلەسى اكىمشىلىكتە بەكىتىلدى. بۇلار ءتورت باعىتتا جۇمىس جاسادى. ءبىرىنشى توپ - بوزاشى، قالامقاس، قىزىق، ەرنازار ايماقتارىن، ەكىنشىسى - ءۇستىرت، تولەپ، وازيس، قاراتۇلەي ايماعىن، ءۇشىنشىسى - اقتاۋ-بوزاشى، قاراعيا- قاراكول زاكازنيكتەرىن جانە كەندىرلى-قاياسان ايماقتارىن، ءتورتىنشىسى - كاسپي تەڭىزى جاعالاۋلارىن قامتىدى. سولاي بولا تۇرسا دا ولكەمىزدە وزەن سۋلارىنىڭ جوقتىعى، تاۋلى-تاستى، قۇمدى شولەيت جەرلەردىڭ كوپتىگى قاسكەرلەرمەن (براكونەرلەرمەن) كۇرەستە كوپ قيىندىق كەلتىردى. اسىرەسە كوزدەرى ازايىپ بارا جاتقان كيىكتەردى، قاراقۇيرىقتاردى ساقتاپ قالۋ وتە كۇردەلى جانە ەڭ نەگىزگى ماسەلە بولىپ قالا بەردى. ولاردىڭ تەز ازايىپ كەتۋىنە بايلانىستى ۇكىمەتتىڭ 1999 جىلى ءساۋىردىڭ 29 جۇلدىزىنداعى № 527-ءشى، كوپ ۇزاماي 2001 جىلى شىلدە ايىنىڭ 19 جۇلدىزىنداعى № 980-ءشى قاۋلىلارى شىقتى. قاۋلىدا كيىك، قاراقۇيرىقتى ساقتاپ قالۋ رەسپۋبليكالىق «وحوتزووپروم» مەكەمەسىنە جۇكتەلدى. بىراق ول مەكەمەنىڭ ءبىزدىڭ وبلىسىمىزداعى جۇمىستارى ويداعىداي اتقارىلمادى. ءتيىستى قاراجات، كولىكتەر ءوز مانىندە بولىنبەدى، جانار-جاعار ماي، قوسالقى بولشەكتەر الۋعا مۇمكىندىك بولمادى. ونىڭ ۇستىنە كيىك مۇيىزىنە، ونىڭ ەتىنە قىزىعىپ پايدا تابۋدى كوزدەگەن، كارابين، اۆتوماتتارمەن قارۋلانعان، استارىنا جاقسى جۇردەك كولىكتەر مىنگەن براكونەرلەر كوبەيدى. زاڭ تالاپتارى دۇرىس ورىندالماي، ءارتۇرلى تابيعات مەكەمەلەرى ورىنسىز اشىلا باستادى. وسىنىڭ ءبارى كەرى اسەرىن تيگىزىپ، 90-شى جىلداردىڭ اياعىندا، 2000-ءشى جىلداردىڭ باسىندا قۇندى اڭداردىڭ سانى كۇرت ازايدى. 2004 جىلدىڭ 12-14 شىلدە ارالىعىندا اقتاۋ قالاسىندا مەملەكەت ارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى. وعان رەسپۋبليكا اۋىل شارۋاشىلىق ءمينيسترى ا.ي.مىرزاحمەتوۆ. روسسيا، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان رەسپۋبليكالارىنان قوناقتار شاقىرىلدى. وسى جيىندا كيىكتى قورعاۋدىڭ رەسپۋبليكا ارالىق كەلىسىم-شارتتارىن تەز ارادا جاساقتاپ، ىسكە اسۋىن جيىنعا قاتىسۋشىلار تولىقتاي ماقۇلداعان بولاتىن. ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىز 2005 جىلدان 2011 جىلعا دەيىن كيىك اۋلاۋعا تولىقتاي تيىم سالدى.
ەلىمىزدەگى قوعامدىق وزگەرىستەر، بۇرىنعى بولشەكتەنبەيتىن ءبىر ۆەدومستۆودان كەيبىر بولىمدەردىڭ باسقالارعا قوسىمشا بەرىلۋى، بىتىراڭقى تياناقسىز قورعاۋ ادىستەرى اقىرى اڭدار مەن قۇستاردىڭ ازايۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. وعان ءبىزدىڭ وبلىستىق باسقارماداعى سوڭعى كەزەڭدەرى قايتا قۇرۋلاردىڭ كوبەيۋى دە زيانىن تيگىزبەي قالعان جوق. بىرقاتار ماماندار باسقا قىزمەتكە اۋىسىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە ءوندىرىس ورىندارىنىڭ كوپتەپ اشىلۋى، كەيبىر شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ تابيعات زاڭدىلىقتارىنا كوپ مويىنسۇنا بەرمەيتىندىگى، اڭدار مەن قۇستاردى مازالاۋ فاكتورىنىڭ كوبەيۋى دە ۇلكەن زالالىن تيگىزىپ وتىر. «تابيعاتتى، اڭداردى، قۇستاردى قورعايمىز» دەگەن مەكەمەلەر كوبەيگەنمەن، وعان جولشىباي ادامداردىڭ قىزمەتكە كىرىپ، وزدەرىنىڭ ەركىن قيمىلداۋىنا جول اشىلدى. وسىدان بارىپ تابيعات ىشىندىك باسەكەلەستىك پايدا بولدى. تابيعاتتى قورعاۋ ماسەلەلەرىندە مەملەكەت ارالىق بايلانىستار ءالى كۇنگە دەيىن دۇرىس جولعا قويىلماي كەلەدى. سونىمەن قاتار بىزدەگى ورمان شارۋاشىلىقتارىنىڭ كولەمى 242,3 مىڭ گا نەمەسە وبلىس كولەمىنىڭ 0,7 پايىزىن قۇرايدى. وعان سام جانە بەينەۋ اۋدانىنداعى جەرلەر، قاراعيا اۋدانىنىڭ سەنەك، ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ ۇشتاعان جانە تۇششىقۇدىق ەلدى مەكەندەرىندەگى سەكسەۋىلدى ايماقتار كىرەدى. ورمان شارۋاشىلىعى 1992 جىلدان بەرى عانا جۇمىس جاسايدى. بىراق بۇل باعىتتا دا وكىنىشتى جايلار از ەمەس. جەر استى سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى، قۇم ىشىندەگى سۇيەكتى بۇتالاردى، سەكسەۋىلدى وتىن ءۇشىن شاۋىپ الۋ ەكولوگيالىق قاتەرگە - قۇمداردىڭ سۋسىپ كوشۋىنە اكەلىپ وتىر. قارجىلاندىرۋدىڭ ازدىعىنا بايلانىستى ورمان ءوسىرۋ، ونى قورعاۋ دا ءوز مانىندە ەمەس. ەلدى مەكەندەرى كوگالداندىرۋ ونىڭ توڭىرەگىنەن ەرەكشە جاسىل ايماقتار قۇرۋ عانا الدا كەلە جاتقان قيىندىقتاردان قۇتقارادى.
تابيعات بىزدەن، ادامداردان قاتىگەزدىكتى ەمەس، جاناشىرلىقپەن قاراۋدى كەرەك ەتەدى. بۇل ورايدا بىزدەر وزىمىزدەن بۇرىنعى وتكەن قاراپايىم اۋىل ادامدارىنىڭ، كوپتى كورگەن اقساقالداردىڭ تاجىريبەسىن ەسىمىزدەن شىعارماعانىمىز دۇرىس. حالىق اراسىندا بۇركىتتىڭ:
«مەنى ادامزات قولىنا تۇسىرە كورمە. تۇسىرە قالعان جاعدايدا توعىز ۇل، توقسان ايعىرلىعا (توقسان ءۇيىر) تاپ قىل» دەپ تاڭىرىنە تىلەك قىلعانى ايتىلادى. سەبەبى ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، شالقىعان داۋلەتتى ادام عانا ونىڭ بابىن تاۋىپ الپەشتەي العان عوي. ونداي جاعداي تۋعىزا
المايتىن ادامدار بۇل ىسكە ۇرىنباعان دا. بابا قازاق جىل ماۋسىمىن تورتكە ءبولىپ، كوكتەمدە - كوكتەۋگە، جازدا - جايلاۋعا، كۇزدە - كۇزەۋگە، قىستا - قىستاۋعا كوشىپ وتىردى. سونداعى ويى الدىنداعى مالىنىڭ جايى بولاتىن. شاماسى كەلسە جەر قۇنارىن ساقتاپ، مال
ءورىسىن «تۇياق كەستى» قىلماۋ ءۇشىن جۇمىستاندى. قويدى بايلىق، جىلقىنى - قانات تۇتتى. شالعاي قونىستارعا شالدىقپاي جەتۋدىڭ جولدارىن قاراستىردى. كەرەك دەسە اۋىل اۋىلدىڭ كوشۋ ءتارتىبى، اسار اسۋى الدىن الا بەلگىلەندى. سونداعى ويى سۋ كوزدەرى مەن جولىنداعى
وسىمدىك اتاۋلىنى ورىنسىز ءراسۋا قىلماۋ بولاتىن. بۇل اسىرەسە شولەيت ايماقتاعى ءبىزدىڭ ماڭعىستاۋلىقتار ءۇشىن بۇزىلماعان قاعيدا بولدى. مالدى ءۇستىرت ۇستىنە شىعارىپ بارىپ تولدەتۋ، مەجەلى جەرگە ۋاقىتىندا جەتۋ ءۇشىن دە تابيعات قۇبىلىسىن جەتە مەڭگەرۋ كەرەك بولدى. سونىمەن قاتار ولار جەر قۇنارىن قالاي قادىرلەي بىلسە، كوز قۋانىشى - ءتۇز تاعىلارى ۇشقان قۇس پەن جۇگىرگەن اڭدى سولاي قاستەرلەگەن. ۇرپاعىن ونىڭ كيەسىنەن سەسكەنۋدى ۇيرەتتى. بالا كەزىمىزدە اۋىلداعى كىشكەنە ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنا قارلىعاشتار ۇياسىن قورىقپاي سالا بەرەتىن. ويتكەنى ولار ادامداردىڭ قامقورىنا سەنگەن ەدى. ۇلكەندەردىڭ ايتقان اڭگىمەسىن، قۇلاعىنا قۇيعان وسيەتىن بالالار جادىنا جاستاي توقي بىلەتىن.
كەڭ دالا كورەمىسىڭ سوناۋ جاتقان،
جىبەكتەي جاسىل شوپپەن بەتىن جاپقان.
اسقار تاۋ، ايدىن شالقار كول مەن وزەن،
انە، سول انام ەدى مەنى تاپقان،
دەيتىن ساكەننىڭ ولەڭى تابيعاتتان ادام ءتالىم الىپ، كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەتتىسىن پايدالانۋمەن بىرگە، الاقانعا سالىپ ايالاۋدى، ونىڭ اسىل مۇراسىن قادىر تۇتىپ، مول بايلىعىن قورعاي بىلۋگە شاقىرادى. كۇنى كەشەگە دەيىن كەيبىر اۋىل اقساقالدارىنىڭ: «قاراقۇيرىق اۋىل ىرگەسىندە مالىمىزبەن بىرگە ءورىپ جاتاتىن» دەگەن اڭگىمەسىن تالاي ەستىدىك. ورىنسىز قۋعىن-سۇرگىن كورمەگەن، وزىنە دەگەن قامقورلىقتى سەزىنگەن اڭدار عانا وسىلاي ىستەيدى. ول كەزدەگى اڭشىلار اڭداردىڭ كۇيەككە ءتۇسۋ، تولدەۋ كەزدەرىندە قولىنا قارۋ الماعان. ءوسىپ وركەندەۋىنە جاعداي تۋعىزعان.
اڭداردىڭ كۇيگە ءتۇسۋ ۋاقىتى جانە ولاردىڭ جىنىستىق جەتىلۋى ولاردىڭ بارلىق تارالعان مەكەندەرىندە ءبىر ۋاقىتتا وتپەيدى. مىسالى، اراۆيا تۇبەگىنىڭ ورتالىق اۋداندارىندا قاراقۇيرىقتىڭ كۇيگە تۇسەتىن ۋاقىتى قىركۇيەكتىڭ ورتاسىنان قازاننىڭ اياعىنا دەيىن، ال ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا ءۇستىرت پەن بارساكەلمەس ارالىندا كۇي 5-12 قاراشادان باستالىپ جەلتوقساننىڭ باسىندا اياقتالادى. بۇل ۋاقىتتاردىڭ ءوزى اۋا رايىنا بايلانىستى ىلگەرى- كەيىندى جىلجىپ وتىرادى. كۇيگە ءتۇسۋ ۋاقىتى كوبىنەسە قۇرعاقشىلىق جىلدارى ەكى جەتىگە
دەيىن كەشىگەدى. كۇيگە تۇسكەن تەكەلەر شولگە ءتوزىمسىز كەلەدى. سوندىقتان ولاردىڭ تارالعان اۋداندارىنىڭ سولتۇستىك بولىكتەرىندە قارا سۋىق قاتتى بولعان جىلدارى مۇنداعى سۋ ەرتە قاتىپ، قار تۇسكەنشە سۋ بولماي كيىكتەردىڭ كۇيگە ءتۇسۋ ۋاقىتى ىلگەرى جىلجىپ تا وتىرادى.
انالىق باستاردىڭ بالاسىن قانشا ۋاقىت كوتەرەتىندىگىن ولاردىڭ كۇيگە تۇسكەن ۋاقىتى مەن جاپپاي تولدەگەن ۋاقىتىنىڭ ارالىعىنا سۇيەنىپ 5-5,5 اي دەپ ەسەپتەيمىز. تارالعان مەكەندەرىندەگى تولدەۋ مەرزىمدەرىنە توقتالاتىن بولساق، اراۆيا تۇبەگىنىڭ اۋداندارىندا
ناۋرىز بەن ءساۋىر، بادحىز مەملەكەتتىك قورىعىندا ءساۋىردىڭ ون ۇشىنەن جيىرما جەتىسىنە دەيىنگى ارالىقتا، ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋدا ءساۋىردىڭ اياعى مەن ماۋسىمنىڭ باسىندا، بارساكەلمەس ارالىندا مامىردىڭ ورتاسى مەن شىلدەنىڭ باسىندا وتسە، بەتپاقدالادا ماۋسىمنىڭ ورتاسىنان شىلدەنىڭ اياعىنا دەيىنگى ۋاقىتتا جانە ىلە مەن سارىتوعاي دالالارىندا 20 ساۋىردەن 29 شىلدەگە دەيىنگى ۋاقىتتا وتەدى.
جابايى اڭداردىڭ تولدەيتىن ۋاقىتى ءبىزدىڭ جەرلەرىمىزدە ماۋسىم ايىن تولىق قامتيتىندىقتان، بۇل ۋاقىتتى قازاق حالقى «قۇرالاي ايى» دەپ اتاعان. ەل اراسىنداعى قاريالار ءوز اۋىلدارىنداعى جاس جىگىتتەرگە توقتاۋ ايتىپ، ولاردىڭ ساداق اسىنىپ، قاقپان سالۋىنا تيىم سالعان. قاراقۇيرىق، اقبوكەن سياقتى توپتالىپ تولدەيتىن اڭداردىڭ تولدەۋ ورىندارىنا جاقىندامايتىن دا بولعان. ولار مامىر ايىنىڭ ىشىندە بولاتىن «قۇرالايدىڭ سالقىنى» وتكەننەن كەيىن عانا لاعىن شيراتىپ ورگىزەدى. بۇل سالقىن كەيدە اق جاڭبىر بولىپ، كەيدە قار ارالاس جاۋىپ، جاس تولگە جايسىز بولادى. مۇنى بىلەتىن جەرگىلىكتى قازاقتار «قۇرالاي سالقىنى» وتكەنشە ىقتاسىندى بۇيرات ماڭىنان ۇزاماعان. وسىلاردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ وتىرساق، ادامدى تابيعاتتان، تابيعاتتى ادامنان بولە قاراۋعا ءتىپتى بولمايدى. تاۋسىلمايتىن ەشتەڭە جوق. تابيعات بايلىعى دا، جەر استى بايلىعى دا ورىنسىز پايدالانا بەرسە تاۋسىلادى، قۇريدى. ادامزاتتىڭ قولىمەن جاسالعان قاتىگەزدىككە وسى كۇندەرى وكىنىشپەن قارايتىنىمىز دا سوندىقتان. قانشاما اڭ-قۇستار، وسىمدىكتەر جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتتى. كەيبىر دەرەكتەردە 1870-1875 جىلداردا عانا 60 ميلليونداي بيزوندار جويىلىپ كەتسە، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باعالى تىستەرى ءۇشىن جىلما-جىل 60-70 مىڭ ءپىل اۋلانىپتى. كەزىندەگى تويىمسىزدىقتان، كوزىنە سۋسىلداعان اقشا عانا ەلەستەگەن قاتىگەز قولداردىڭ كەسىرىنەن كازىر ولاردىڭ ورنىن تولتىرۋ مۇمكىن ەمەس بولىپ قالدى. اڭداردى، وسىمدىكتەردى قورعاۋ ءۇشىن «قىزىل كىتاپ» اتتى قۇندى دوكۋمەنتتى ۇسىنعان انگلياداعى بەلگىلى كاپيتان روبەرت سكوتتىڭ بالاسى پيتەر سكوتت بولاتىن. قازاقستاندا 1977 جىلدان باستاپ «قىزىل كىتاپ» ۇيىمداستىرىلدى. وعان سيرەك كەزدەسەتىن جانە جويىلىپ كەتۋ قاۋپى بار وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار كىرگىزىلدى. جەر بەتىندەگى ءاربىر اڭنىڭ، وسىمدىكتىڭ ادام ومىرىنە تيگىزەتىن زور اسەرى بولادى. سوندىقتان ولاردى ساقتاپ، قورعاۋ ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان نەگىزگى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. ادامزات وركەنيەتىنىڭ قارىشتى ونەركاسىبى، قۋاتتى تەحنيكاسى دامىپ، كليماتتىڭ كۇرت قۇبىلىسى كەزىندە تابيعاتتىڭ بەرگەن سىيىنان ايرىلىپ قالماۋ – ءبىزدىڭ نەگىزگى بورىشىمىز.
Abai.kz