تاڭىرشىلدىك - كوشپەندى ءومىر كورىنىسى

تاريح عىلىمى العاشقى ادامزات ءومىرى كوشپەندى بولعانىن دالەلدەيدى. تۇركىلەر بۇكىل بولمىستى ءتاڭىر دەپ اتاپ، جوعارعى قۋات رەتىندە باعىنعان. «ءتاڭىر» دەگەن ۇعىم تەنك («تاڭ ءسارى»), نەمەسە، تان («تاڭ»), دەگەن كونە تۇركى سوزىنەن شىققان. ونى ءاربىر حالىق وزىنشە اتاعان. مىسالى، «ءتاڭىر» ۇعىمى كونە شۋمەر سىنا جازۋىندا جانە عۇندار مادەنيەتىندە «زينگير» («زەڭگىر») تۇرىندە كەزدەسەدى. ول ستەفان گەورگ دەگەن عالىمنىڭ بولجاۋىنشا، پروتو-ەنيسەيدىڭ «جوعارى قۇدىرەت» سوزىنەن كەلىپ شىققان. سانسكريتتە دحارما، براحما دەگەن اتاۋلارى بار.

ءتاڭىردىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. كوشپەندىلەر بۇكىل بولمىستى ءتاڭىر دەپ قابىلداعاندىقتان، ولار ءۇشىن بولمىس پەن ءتاڭىردىڭ ايىرماشالىعى جوق، ياعني، ءتاڭىردىڭ ءوزى بولمىس، ال بولمىس — ءتاڭىر. ەكەۋىنىڭ ماعىناسى ءبىر. بۇل تۇسىنىك تاڭىرشىلدىكتىڭ قانداي كەڭ ماعىناسى بارىن كورسەتەدى. تاڭىرشىلدىك شەكسىز بولعاندىقتان، بارلىق باسقا تۇسىنىكتەر مەن اعىمدار سودان شىعادى، ونىڭ بولىكتەرى. سەبەبى، تاڭىرشىلدىك بۇكىل بولمىس ءومىرىن قامتيدى. ول ءومىردىڭ كورىنىستەرىن تۇگەلدەي قامتيتىن، بارلىق حالىقتار مەن دىندەرگە ورتاق كوزقاراس بولعان.

تاڭىرشىلدىكتىڭ قۇدايدان كەلدى دەيتىن كىتابى، نە پايعامبارى، نە ناقتى ءدىني راسىمدەرى جوق. وسىنىڭ ءوزى تاڭىرشىلدىكتىڭ كۇندەلىكتى تۇسىنىكتەگى ءدىن ەمەس ەكەنىن بىلدىرەدى. بولمىستىڭ ءوزى كوشپەندىلەرگە قۇداي كورىنىسى بولعاندىقتان، قورشاعان ورتانىڭ ءوزى ولارعا قاسيەتتى كىتاپ، ياعني ءبىلىم كوزى، ال تابيعات زاڭدىلىقتارى پايعامبارداي بولىپ، حالىقتىڭ سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرپىن قالىپتاستىردى. تابيعات زاڭدىلىقتارى سالت-ءداستۇردى قالىپتاستىرىپ، ول بولمىس زاڭدىلىقتارىن ورىنداۋ قۇرالىنا، ادىسىنە اينالدى. سوندىقتان، تاڭىرشىلدىك بۇگىنگى ۇعىمداعى ءدىن ەمەس، بۇكىل بولمىستى قامتيتىن دۇنيەتانىم، وي جۇيە، جانە سول جۇيەدەگى ءومىر سالتى. ول بۇكىل زاتتىق جانە رۋحاني الەمدى تولىق قامتىيدى. عىلىم-ءبىلىم تۇرلەرى، دىندەر، باسقا دا ءتۇرلى اعىمداردىڭ بارلىعى بۇكىل بولمىستى قامتيتىن تاڭىرشىلدىكتىڭ بولىكتەرى، ونى سالالارى دەۋگە بولادى. تاڭىرشىلدىك بۇكىل بولمىس كورىنىستەرىن بىرىكتىرەتىن ۇعىم.

بولمىستىڭ نەگىزگى كورىنىسى قوزعالىس بولعاندىقتان، بارلىق بولىكتەر قوزعالىستا. ادامزات ءومىرى دە وسى قوزعالىستان پايدا بولدى. ەندەشە بۇكىل ادامزات ءومىرى كوشپەندى داۋىردەن باستالدى. كوشپەندى ءومىر بۇكىل بولمىستىڭ ءبىر كورىنىسى بولىپ، ال حالىقتار ونىڭ ءبىر بولىگى بولعاندىقتان، ولاردىڭ ءومىرى دە بۇكىل بولمىسپەن ۇيلەسىمدى. ولار بولمىسپەن بىرىگىپ، ىقپالىنا تولىق بەرىلگەن.

ادامزات ءومىرى كوشپەندىلىكتەن باستالعاندىقتان، تاڭىرشىلدىك ادامزاتتىڭ العاشقى «ءدىنى» دەۋگە بولادى. اۋباستاعى ادامزات ءومىرى كوشپەندى بولعانى بۇگىنگى كۇندەرى عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن.  حح عاسىردا پايدا بولعان ەجەلگى ادامدار ءومىرىن زەرتتەيتىن پالەوانتروپولوگيا عىلىمى ادامزات ءومىرى جۇزدەگەن مىڭ جىلدارعا سوزىلعان كوشپەندى بولعانىن كورسەتەدى. اۋەلدە جەمىس-جيدەك تەرىپ، بالىق اۋلاپ، اڭشىلىق قۇرىپ كوشپەندى ءومىر سۇرگەن ادامدار كەيىننەن مالدى قولعا ۇيرەتىپ ءومىر سۇرگەن. ادامزات تاريحى ءومىرىنىڭ كوپشىلىگى كوشپەندى بولعاندىقتان، نەگىزىنەن ول كوشپەندىلەر تاريحى بولىپ تابىلادى. جەر بەتىندەگى كوپتەگەن حالىقتار جۇزدەگەن مىڭ جىل كوشپەندى ومىردەن سوڭ وتىرىقشىلىققا جۋىردا عانا، ياعني بىرنەشە ونداعان مىڭ جىلدار بۇرىن عانا كوشە باستاعان.

العاشقى وتىرىقشى ءومىر تاياۋ شىعىستا تەك سوڭعى 10-13 مىڭ جىلدا باستالىپ، ال ەۋروپادا سوڭعى 4-5 مىڭ جىلدا عانا پايدا بولعان. وسىلاي ادامزاتتىڭ ءومىرى وزگەرمەي، بىرقالىپتى بولۋى ونىڭ كوپشىلىك ءومىرى كوشپەندى بولعاندىقتان دەگەن تۇجىرىمعا كەلەمىز. ال ادام ءومىرىنىڭ جانە تابيعاتتىڭ وزگەرىسكە ءتۇسۋى وتىرىقشىلىققا ءوتۋ اسەرىنەن، جانە وتە قىسقا مەرزىمدە بولعان. وسىلاي، قازىرگى زاتتىق وركەنيەت پايدا بولىپ، ول كوشپەندى ەمەس، وتىرىقشى ءومىر سالتى ەكەنىن كورەمىز.

الەمدى كەمشىلىكسىز ءبىر جاراتۋشى جاراتىپ، ونى ءوزى باسقارىپ وتىرعاندىقتان، مۇنداي ومىردە دە كەمشىلىكتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە كوشپەندىلەر ءومىرى دە كەمشىلىكسىز بولدى. جان تابيعات اياسىندا ەۆوليۋتسيا بويىنشا ۇزدىكسىز جەتىلۋ بارىسىندا. كەمشىلىكسىز كوشپەندىلەر بۇكىل ادامزات ءومىرىن رەتتەپ، ۇيلەستىرىپ وتىرعان نەگىزگى كۇش بولدى دەسەك ارتىق بولمايدى. ادامزات تاريحىندا ءتان قۇمارىنا بەرىلىپ، ەۆوليۋتسيالىق جولدان شىعا باستاعان حالىقتاردى جونگە سالىپ، ولاردى تابيعي ومىرگە قايتارىپ وتىرعان. ءبىر تاڭىرگە باعىنعان كوشپەندىلەردىڭ وتىرىقشىلاردى باعىندىرىپ، كوك اسپان استىنا بىرىكتىرىپ، ۇلى مەملەكەتتەر قۇرعان. وسىلاي ەلدە تىنىشتىق ورناپ، ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ جاقسارۋى، حالىقتىڭ ءومىرى ءبىر قالىپقا كەلۋى بۇنىڭ ءبىر دالەلى.

تاڭىرشىلدىكتىڭ ءتۇرلى دەڭگەيلەرى

ءوزىنىڭ العاشقى كەڭ اۋقىمىندا تاڭىرشىلدىك دۇنيەتانىمى بۇكىل بولمىستى قامتىعانىمەن، كۇندەلىكتى ومىردە ونىڭ ماعىناسى تارىلىپ، كوپتەگەن تۇرگە يە بولادى. ادامداردىڭ بارلىعى بىردەي وي ءورىسى بۇكىل بولمىستى قامتيتىن دارەجەگە ءالى جەتكەن جوق. سوندىقتان ولار الەمدى بولىكتەرگە ءبولىپ، ولاردى جەكە قابىلدايدى. ءتان قۇمارى اسەرىمەن وي جۇيە تومەندەپ، جان بىلعانىپ، ولار بولمىس بىرلىگىن، بولىنبەيتىن تۇتاستىعىن ۇمىت قالدىرادى. وسىلاي بولمىستىڭ بولىكتەرىن عانا قابىلداعاندىقتان، ادامزات قوعامىندا ءتۇرلى تۇسىنىكتەر مەن اعىمدار پايدا بولادى. بۇلار ءبىر ءتاڭىردى تانۋدىڭ، ياعني تاڭىرشىلدىكتىڭ ءتۇرلى دەڭگەيلەرى. تەولوگيا مەن فيلوسوفيادا ولاردىڭ ءتۇرلى اتاۋلارى بار. قىسقاشا توقتالايىق.

مونوتەيزم. بولمىستى بولمەي، ءتاڭىردى ءبىر قۇداي رەتىندە قابىلداۋ مونوتەيزم (گرەك تىلىنەن «مونو» ءبىر، تەيزم «قۇداي»), ياعني، ءبىر قۇدايشىلىق دەپ اتالادى. بارلىق قۇدايلار نەگىزگى ءبىر قۇدايدىڭ كورىنىستەرى، بارلىق قۇدايلاردى ءبىر قۇدايدان بولۋگە بولمايدى دەگەن تۇسىنىك سۋپەرتەيزم دەپ اتالادى.  تاڭىرشىلدىكتىڭ العاشقى ءمانى بولمىستى ءبىرتۇتاس دەپ قابىلدايتىن، مىنە، وسى سۋپەرتەيزم بولىپ تابىلادى. بۇل ۇعىم وتە جوعارى سانانى كەرەك قىلاتىندىقتان، ادامزات قوعامى ونى كوپتەگەن بولىكتەرگە ءبولىپ قابىلدايدى.

پوليتەيزم. بولمىستى تولىق قابىلداماي، ونىڭ ىشىندەگى كورىنىستەردىڭ ارقايسىسىن قۇداي دەپ قابىلداعاندا، ونى پوليتەيزم (گرەكشە پولي «كوپ»، تەيزم «قۇداي») دەپ اتاپ، كوپ قۇدايشىلىق پايدا بولادى. پوليتەيزم سانالۋان اعىمدارعا بولىنەدى. تابيعاتتىڭ ءتۇرلى كورىنىستەرىنە تابىنۋدى ورىس تىلىندە يازىچەستۆو (ورىسشا «ءتىل») دەپ تە اتايدى. بۇل اتاۋ بولمىستىڭ بولىكتەرىن ءاربىر حالىق ءوز تىلىندە اتاعاننان شىققان بولۋى كەرەك. بۇل پوليتەيزمنىڭ كوپتەگەن اتاۋلارىنىڭ ءبىرى. كەيبىر حالىقتار عالامنىڭ ىشىندەگى كۇن، جەر، سۋ، اۋا، وت پەرىشتەلەرىن، جانە تابيعاتتى باسقاراتىن پەرىشتەلەردى  جەكە قۇداي رەتىندە قابىلداپ، ولاردى ءوزارا ءبولىپ تابىنعان. مىسالى، گرەكتەردىڭ زەۆس، گەرا، افينا. اپپولون، ارتەميدا، افروديتا، دەمەترا، گەستيا، ارەس، گەرمەس، گەفەست، ديونيس دەگەن تاعى باسقا دا قۇدايلارى بولعان. ريم ەلىندە دە وزدەرىنىڭ قۇدايلارى بولدى. ولاردىڭ قاتارىنا پلۋتون، سالاتسيا، مارس، ديانا، يۋل، ەسكۋلاپ، اتلانت، ۆەنەرا، گەركۋلەس، مەركۋري، ۆەستا، ۆۋلكان ءتارىزدى كوپتەگەن قۇدايلارى جاتادى. تۇركى حالىقتارىندا جەر قۇدايى ۇماي بار.

توتەميزم. حايۋاناتتاردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ وزدەرىنىڭ يەلەرى بار دەگەن ۇعىممەن ولاردىڭ پەرىشتەلەرىن ءبولىپ تابىنعان. رۋ-تايپا مۇشەلەرى وزدەرىنىڭ ارعى تەگىن بەلگىلى ءبىر حايۋاناتپەن بايلانىستىرىپ، ونى قولداپ، جەبەۋشى كۇش دەپ بىلگەن. مىسالى، تۇرىك حالىقتارىندا وزدەرىنىڭ شىققان تەگى – كوك ءبورى. سونداي-اق بەلگىلى رۋحاني ادامداردىڭ، باتىرلاردىڭ وزدەرىنە كومەكتەسەتىن عاجايىپ كيەلى جانۋارلاردىڭ بار ەكەنىنە سەنگەن. ماسەلەن، مۇحاممەد پايعامباردىڭ (ع.س.) بۋراسى، جانىبەك باتىردىڭ جولبارىسى، ابىلاي حاننىڭ بۋراسى، جامبىلدىڭ جولبارىسى، تاعى تاعىلار تابيعات كورىنىستەرىنىڭ ءوزارا بايلانىسىن كورسەتەدى. نەمەسە، سيىردىڭ، قويدىڭ، تۇيەنىڭ، جىلقىنىڭ ءوز يەلەرى بار. قازاقتاردا تۇيە ءپىرى -- ويسىل قارا، سيىر -- زەڭگى بابا، جىلقى اتاسى -- قامبار اتا، قوي -- شوپان اتا، ەشكى --  شەكشەك اتا ت.ت. ولارعا كەيبىر جەرلەردە ەسكەرتكىش، مازار سالىنعان. مىسالى، تاشكەنتتە زەڭگى بابا مازارى بار. تابيعات كورىنىستەرىنە تابىنعان مۇنداي كورىنىس توتەميزم دەپ اتالادى.

پانتەيزم. بولمىستىڭ عالامدىق كورىنىسىن قۇداي دەپ قابىلداۋ پانتەيزم (گرەك تىلىنەن «بارلىعى قۇداي») دەپ اتالادى. عالامنىڭ ىشىندەگى كورىنىستەردىڭ بارلىعى قۇداي كورىنىستەرى. قۇداي مەن عالام ءبىرتۇتاس، ءبىر ۇعىم.

پەرسوناليزم. بولمىستىڭ تۇلعالىق كورىنىسىن قابىلداپ، قۇدايدى تۇلعا رەتىندە قابىلداۋ پەرسوناليزم (پەرسونا «تۇلعا») دەپ اتالادى. اللانىڭ ءبىر ەكەنى ۇمىتىلىپ، اللا تەك قانا عالامنىڭ ىشىندە ەكەنىن قابىلداعاندا كوپقۇدايلىق پايدا بولادى. پەرسوناليزم كوپ قۇدايعا تابىناتىن پوليتەيزمدى تۋدىرادى. قۇدايلاردىڭ ءمۇسىنىن جاساپ، تابىنعاندا پۇتقا تابىنۋ پايدا بولادى. بولمىستىڭ بولىكتەرىن قۇداي دەپ قابىلداعاندىقتان، پۇتتار كوبەيىپ، ولاردىڭ اراسىندا ۇزدىكسىز قاقتىعىس ءجۇرىپ جاتادى. دىندەر اراسىنداعى قاقتىعىستاردىڭ ءبىر سەبەبى كوپقۇدايشىلىق اسەرىنەن پايدا بولاتىن وسى پۇتقا تابىنۋشىلىق بولىپ تابىلادى.

يمپەرسوناليزم. بولمىستى ەنەرگيا رەتىندە قابىلداعاندا يمپەرسوناليزم (يمپەرسونا «تۇلعاسىز») پايدا بولادى. يمەرسوناليستەر بۇكىل بولمىس رۋحاني ەنەرگيا، الەمنىڭ بارلىق كورىنىستەرى سول ەنەرگيادان پايدا بولادى دەپ تۇسىنەدى. ولاردىڭ تۇسىنىگىنشە «زاتتىق الەم رۋحاني ەنەرگيادان پايدا بولعان، جانە وزگەرگىش. بار بولىپ، قايتادان رۋحاني ەنەرياعا اينالىپ كەتەدى، سوندىقتان ول يلليۋزيا، ياعني ول جوق».   وسىلاي ولار اللا تۇلعا ەكەنىن، جانە ول عالامنىڭ ىشىندە ەكەنىن مويىندامايدى.

وسى قىسقاشا شولۋدىڭ ءوزى ءبىر بولمىستى بولىكتەرگە بولگەندە سانالۋان دىندەر، ءتۇرلى فيلوسوفيالىق اعىمدار پايدا بولاتىنىن كورەمىز. دىندەر مەن اعىمداردىڭ كوپ بولۋى -- ءبىرتۇتاس بولمىستى بولەتىن ۇعىمداردىڭ سانالۋاندىعىنا بايلانىستى. وسىلاي ولار ءفاني الەم ىقپالىنا ءتۇسىپ، ۇزدىكسىز كۇرەس پەن ءتۇرلى تارتىستان شىعا الماي قالادى. بۇل تارتىستان شىعۋ جولى تەك قانا بىرەۋ – ول اباي كورسەتكەن بولمىستىڭ بارىن، جانە ءبىر ەكەنىن مويىنداپ، قابىلداۋ.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz