قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا ءاز ناۋرىزدى ەستەن شىعارماعان ءجون دەگەندى ايتتى. مادەنيەتتانۋشى سەرىك ەرعاليدىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەت جەتەكشىسى مۇنداي ەسكەرتۋدى ءبىرىنشى رەت جاساپ وتىرعان جوق. ونىڭ پىكىرىنشە، ناۋرىز دۇرىس تويلانعاننان كەيىن قازاقستان جاڭارا باستايدى.

بۇگىنگى تاڭدا مادەنيەتتانۋشى سەرىك ەرعالي قازاقتىڭ ءتول جاڭا جىلى - ءاز ناۋرىزدىڭ تويلانىپ جۇرگەنىنە كوڭىلى تولمايدى. سول سەبەپتەن مەملەكەت پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ باستاماسىن قولدايتىنىن ايتادى.

«قازىر ءبىز ناۋرىز مەيرامىن قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق ەسكە الۋ كۇنىنە اينالدىرىپ جىبەردىك، ول مەرەكە ەمەس. بىلاي ايتقاندا، كوشەدە  ساحنا قويىلادى، ساحنادا ءتۇرلى ونەر كورسەتىلىپ جاتادى. قالعان حالىق تەك كورەرمەن بولادى، باسقا ەشقانداي مەيرامنىڭ ءمانى قالعان جوق. ياعني مەرەكە نە بولۋ كەرەك؟ مەرەكە بۇكىل حالىقتىق بولۋ كەرەك، ءار ادام وزىنشە مەرەكەلەۋ كەرەك. سونىڭ ءبىر ءداستۇرى قالىپتاسۋى كەرەك ەدى. ونىڭ اتريبۋتتارىن، ونىڭ يدەولوگياسىنجاسالۋ كەرەك ەدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز قانشاما جىلدار بويى ۇسىنىپ كەلە جاتىرمىز، ول جاسالعان جوق.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا «...ناۋرىز مەيرامىن اتاپ ءوتۋ تۇجىرىمداماسىن جاساپ، كوكتەم مەرەكەسىنىڭ مازمۇنىن بايىتا تۇسكەن ءجون» دەگەن بولاتىن. ودان بەرى قاراي سەرپىلىس بولعان جوق، ەندى بولاتىن شىعار دەگەن ۇمىتپەن، سول قولىمىزدا بارىمىزدى ايتىپ جاتىرمىز»،- دەدى سەرىك ەرعالي.

ونىڭ سوزىنە جۇگىنسەك، ول ءوز  تۇجىرىمداماسىن 2009 جىلدان باستاپ جاساپ كەلەدى. بيىل 13 جىل بولادى. بۇ ەڭبەگىن مامان عالىمدارعا كورسەتكەن، ولار مادەنيەتتانۋشىنىڭ باستاماسىن قولداعان، بىراق بۇل ۇسىنىس قولعا العانباي كەلە جاتىر.

«ناۋرىز ءىس جۇزىندە كۇللى قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىرەتىن، جالپىحالىقتىق مەرەكەگە اينالۋى كەرەك. 14 ناۋرىزدان باستالاتىن مەيرام قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن، ازەربايجان قاتارلى تۇركى حالىقتارى، تاجىك، كۇرد ەتنوستارى ءۇشىن تاڭسىق ەمەس. شىعىس سلاۆيانداردىڭ 14 ناۋرىزدا اياقتالاتىن ماسلەنيتساسى دا ناۋرىزدىڭ قارساڭىندا بولادى. دەمەك، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى شىن مانىندە بارشا حالىقتىڭ مەيرامى. ال ونىڭ ءار كۇنىنە جەكە اتاۋ بەرىپ، اتريبۋتتارىن بەلگىلەۋ كونە مەرەكەنى ناقتى تۇجىرىمداماسى بار مەيرامعا اينالدىرادى. ءبىز 9 كۇنگە شۋاق، الاس، جايناۋ، شاتتىق، بەرەكە، تاعزىم، وركەن، ۇيلەسىم، باس تاڭ كۇنى دەگەن اتاۋلار بەردىك. وسى كۇندەرى ۇلكەندەرگە سالەم بەرۋدەن باستاپ، ارۋاقتارعا قۇران باعىشتاۋ، سەنبىلىك ۇيىمداستىرۋ، قايىرىمدىلىق جاساۋ، ناۋرىز تاڭىن قارسى الۋ ءتارىزدى كوپتەگەن شارا ۇيىمداستىرۋعا بولادى. ءار كۇننىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بەلگىلەرىن، تاعامىن سيپاتتاساق اڭگىمەمىز ۇزاققا سوزىلىپ كەتەدى.

ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن 7-9 كۇن تويلاۋدى مەن ويلاپ تاپقان جوقپىن. قازاقتا بۇرىن بولعان سالت. ءحىح عاسىردا ەسكىشە 1-8 ناۋرىز (جاڭاشا: 14-21 ناۋرىز ارالىعى) ارالىعىندا ناۋرىز مەيرامىن 8 كۇن بويى تويلانعانىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ بىلاي اتاپ وتەدى: «جيىرما توعىز جاسىمدا بۇحاراي-شاريفتە عابدالاحىد حاننىڭ ناۋرىزداما تويىنىڭ سەگىز كۇن ىشىندە بولدىم...». عۇلاما مۇنى ءوزىنىڭ «ناۋرىزداما» اتتى ەڭبەگىندە ايتقان. سونىمەن بىرگە ول تولە بي زامانىندا قازاقتىڭ ناۋرىزداماسىنا كورشىلەردىڭ ەشقايسىنىڭ مەرەكەسى تەڭەسە الماعانىن ايتادى. ەدىگە ءبيدىڭ 100 جولداسىمەن ءساتى بايعا ناۋرىزداما جاساتۋعا بارعانى جايلى اڭگىمەنى كەلتىرەدى. ەڭ قىزىعى، «ناۋرىزناما» دەپ ەمەس، «ناۋرىزداما» دەپ جازعان. قيسىنعا سالساق «ناۋرىزداتۋ» دەگەن جەكە ۇعىم شىعادى»،- دەيدى سەرىك ەرعالي.

مادەنيەتتانۋشى بۇل مەيرامنىڭ ەجەلدەن بەرى تويلانىپ كەلە جاتقانىن دالىدەيتىن «قۇجات» تاپقانىن ايتادى.

«ناۋرىز مەيرامىنىڭ «تولقۇجاتىن» تاپتىم دەسەم دە بولادى. الماتىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى 170 شاقىرىم جەردەگى اڭىراقاي تاۋىندا شامامەن 5 000 جىل بۇرىن جارتاستا قاشالعان ەجەلگى سۋرەتتەر بار. وندا جەر بەتىلىك ماقۇلىقتاردان بىرنەشە ەسە ءىرى ەكى تۇلعا بەينەلەنىپتى: وڭ جاعىندا كۇنديدارلى ادام كەيىپتى كيەلى تۇلعا بەرى قاراپ تۇر، بۇل «ءتاڭىر» اتالىپ جۇرگەن جارقىن كۇش بولسا كەرەك، ونىڭ سول جاعىندا ءارى قاراپ، ءتۇنديدارلى سايتان كەيىپتى ىڭىر ء(ىڭىر – بۇل قازاقتاردا كۇن باتقاننان كەيىنگى كەش تۇسكەن ۋاقىتتى بىلدىرەتىن ۇعىم تۇرىندە قالعان); ولاردىڭ ورتاسىندا ساعات تىلىنە قارسى باعىت بويىنشا سيىر جىلىنىڭ ءتورت ماۋسىمى بەينەلەنگەن: جاڭا تۋعان بۇزاۋ، ونىڭ ءۇستىن الا باسپاق جايىلىپ تۇر، ال ونىڭ سول جاعىندا سەمىز دە ءمۇيىزى قاراعايداي ءىرى بۇقا تاڭىرگە قاراپ تۇر دا، ونىڭ استىن الا ءمۇيىزى تۇسكەن، اۋرۋ دا كوتەرەم سىيىر تالتىرەكتەپ تۇر. بۇل سايكەس تۇردە بەينەلەنگەن جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى – كوكتەم، جاز، كۇز جانە قىس. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ استىندا ءتۇرلى ايۋان بەينەسىندەگى ون ەكى ادام بيلەپ ءجۇر. بۇل – ەجەلگى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ءراسىمى، جورالعىسى! بۇل – سيىر جىلىنىڭ ناۋرىزىن مەيرامداۋ كورىنىسى! بۇل – كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋ ءساتى»، - دەپ ءتۇسىندىردى مامان.

سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا «امال» نەمەسە «كورىسۋ» مەيرامى تانىمال بولىپ كەلەدى. الايدا مادەنيەتتانۋشى سەرىك ەرعاليدىڭ ايتۋىنشا، بۇل مەيرام 1980 جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي پايدا بوعان. سەبەبى ول كەزدە قازاقتىڭ ءاز ناۋرىزىن تويلاۋ كۇندەرى اۋىستىرىلعان.

«ناۋرىز مەيرامى كەڭەس وداعى كەزىندە رەسمي تويلانباسا دا، حالىق ەشقاشان ودان باس تارتقان ەمەس. ەل ىشىندە مەرەكەنىڭ جۇرناعى ءتۇرلى سيپاتتا ساقتالىپ قالدى. باتىس وڭىرلەردە ناۋرىز مەيرامى بۇرىننان-اق 14 ناۋرىزدا باستالادى. ويتكەنى مۇشەلدىك جاڭا جىل وسى كۇنى كىرەدى. ەسكىشە 1 ناۋرىز. ءماشھۇر ءجۇسىپ تە سولاي جازعان. كەيىن زەردەلەسەك شىعىستا دا، تەرىسكەيدە دە ەرتەرەكتە 14 ناۋرىزدان باستاپ جىل كىرگەن دەپ ەسەپتەلگەن ەكەن. 1914 جىلى 9 ناۋرىزدا شىققان «قازاق» گازەتىنىڭ 53 سانىندا «ناۋرىز» دەگەن زەرتتەۋ ماقالا جاريالانىپتى. وندا «... ءتورت توقساننىڭ ىشىندە جىلدىڭ جاسارىپ، جاڭالايتىن كەزى – جاز. سول توقساننىڭ باسى 9 ناۋرىز بولعاندىقتان، بۇل كۇن – «ناۋرىز» ايى، «جاڭا كۇن» دەپ اتالادى» دەپ جازىلعان. ياعني، جاڭا كۇنتىزبە بويىنشا 14-15 ناۋرىز مەرەكەنىڭ باسى سانالعان. ەتنوگراف دوسىمبەك قاتىرانۇلى بۇرىن كورىسۋ امالىنىڭ شىعىستا دا، ورتالىقتا دا بولعانىن جازادى. ال شوقان ءۋاليحانوۆ بولسا 14 ناۋرىزدا كۇن مەن توقتى جۇلدىزىنىڭ «كورىسكەندەي» سيپاتىن سىزىپ قالدىرعان. استرونوميالىق تۇرعىدا وسى كۇنى كۇن مەن توقتى شوقجۇلدىزىنىڭ «ماڭدايىنداعى» قامال (اراپشا – حامالە، پارسىشا – حامال) جۇلدىزى جەردەن قاراعاندا بەتتەسكەندەي بولادى. وسى قۇبىلىس كوكتەم مەزگىلىن كەلتىرەدى. سوندا بۇل كۇن – ءارى جىل باسى، ءارى كوكتەمنىڭ العاشقى كۇنى. «سامارقاننىڭ كوك تاسىن» ەرىتەتىن كۇن. ول تاس ورتاازيالىق استرونومداردىڭ مۇز بەن تاستى قاتىرىپ، ارنايى ورىندا باقىلاۋىنان شىقسا كەرەك. قازاقستان ءدال وسى كۇندەرى ناۋرىزعا ارناپ، قارىنعا سالىپ ساقتاعان جەنت ءجىبيدى. ول دا ەتنوگرافيادا ساقتالعان. 1989 جىلدان باستاپ ناۋرىز مەيرامى رەسمي تۇردە 21-22-نە اۋىستىرىلعاندىقتان، حالىق امال جوق 14 ناۋرىزدى «امال»، «كورىسۋ» اتاپ كەتتى. قازاق ەتنوگرافياسىندا ونداي جەكە دارا مەرەكە جوق. ول 22 ناۋرىزداعى ۇلى تىلەك ايتىلۋمەن اياقتالاتىن 9 كۇندىك مەي¬رامنىڭ باسى. ءماشھۇر ءجۇسىپ ناۋرىزدامانىڭ سوڭىندا، كۇن مەن ءتۇن تەڭەسكەن كەزدە تىلەيتىن ۇلى تىلەك قابىل بولاتىنىن جازعان»،- دەيدى سەرىك ەرعالي.

مادەنيەتتانۋشى سەرىك ەرعالي قازاقستىڭ ءتول جاڭا جىلى بيىل ءوز دەڭگەيىندە اتالىپ وتەتىنىنە ءۇمىتتى. سەبەبى بۇل قازاقستان بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدى دەيدى ول.

«وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل مەيرامنىڭ دۇرىس مەرەكەلەنبەۋىنىڭ سەبەبى – ونىڭ ءساتى كەلگەن جوق. ءساتى ەندى ءتۇستى. ول ءسات جاراتقاننىڭ ارنايى ءبىر جاساعان ۋاقىتىنا سايكەس. ءبىز قالاي ناۋرىزدى دۇرىس مەرەكەلەيمىز، سولاي قازاقستان جاڭارۋ جولىنا تۇسەدى. ماسەلە سوندا. مەن مۇنى عالىم رەتىندە زەرتتەپ جۇرگەن جوقپىن، قازاقستاندى جاڭارتۋ جولىندا جۇرگەن اداممىن. قالاي ءبىز بيىل دۇرىستايمىز، سول ساتتەن بىزدە جاڭارۋ باستالادى. بۇكىل سالا بويىنا جاڭارادى. بۇل ميفولوگيالىق، ميستيكالىق دۇنيە. بۇل عالاممەن سايكەس دۇنيە. جانە بۇل  ۇلىستىڭ ەمەس، ۇلى ءىستىڭ ۇلى كۇنى.ۇلى ءىس دەپ، قازاق جەر بەتىنە ءتان ەمەس كوكتەگى نارسەنى ايتقان. كوكتەگى جۇلدىزداردىڭ قالپىن، ياعني كۇن مەن ءتۇندى تەڭەستىرۋ ادامنىڭ قولىنان كەلمەيتىن دۇنيە. سوندىقتان بۇل وتە ماڭىزدى دۇنيە»،- دەيدى مادەنيەتتانۋى.

Abai.kz